MD hám PQJ / Qaraqalpaq adam atlarınıń semantikalıq ózgeshelikleri

Nókis – 2012

Mazmunı:

Kirisiw ……………………………………………………………

I bap. Qaraqalpaq adam atlarınıń tariyxıy-etnografiyalıq

ózgeshelikleri ………………………………………………….

II bap. Qaraqalpaq adam atlarınıń variantları……………..

Qaraqalpaq adam atlarınıń qısqarǵan variantları …………………

Antroponimlerdiń imla variantları ……………………………………..

III bap. Qaraqalpaq adam atlarınıń semantikalıq

ózgeshelikleri …………………………………………………..

Táriplew atları…………………………………………………………….

Tilek atları …………………………………………………………………

Baǵıshlaw, arnaw atları …………………………………………………

Totem atları…………………………………………………………………

Juwmaq ……………………………………………………………

Paydalanılǵan ádebiyatlar ……………………………………

1

Kirisiw

Prezidentimiz I.A.Karimov ana tilin jáne de rawajlandırıw haqqında sóz etip:

«Biz áwladlardan áwladlarǵa ótip kiyatırǵan biybaha baylıqtıń dawamshıları sıpatında ana tilimizdi asırap-abaylawımız, onı bayıtıw hám dárejesin jáne de

asırıw ústinde bárqulla izleniwimiz shárt. Ásirese, fundamental ilimler, zamanagóy kommunikaciya hám xabar texnologiyaları, bank-finans sisteması sıyaqlı áhmiyetli

tarawlarda ana tiliniń qollanıw órisin keńeytiw, etnografiyalıq hám salıstırmalı

sózlikler dúziw, zárúr termin hám túsinikler islep shıǵıw, bir sóz benen aytqanda, ana tilin ilimiy tiykarda hár tárepleme rawajlandırıw, milliyligimizdi ańlaw sıyaqlı maqsetlerge xızmet etiwi sózsiz»,1 - degen edi. Haqıyqatında da tilimizdiń rawajlanıwına juwapkershilik til biliminiń minneti bolıp, al búgingi kúnde tildiń hár túrli bólimleri boyınsha tereń ilimiy izleniwler alıp barıwdı kórsetedi.

Qaraqalpaq adam atları sózlik quramnıń bir bólegi bolıp esaplanadı. Ol óziniń arnasın ulıwma xalıq tiliniń fondınan aladı hám tilimizdiń ishki nızamlılıqlarına

sáykes rawajlanadı. Solay etip, ol tildegi sózlerdiń barlıq tarawlarınan jasaladı.

Qaraqalpaq adam atlarınıń kópshilik bólegi xalqımızdıń ótken zamanlardan baslap házirge deyingi mádeniy-tariyxıy ómirin anıq kórsetedi. Qaraqalpaq

xalqınıń turmısında bolıp atırǵan jámiyetlik-siyasiy,

ilimiy, texnikalıq, ekonomikalıq hám mádeniyat tarawındaǵı ózgerisler, ana

tilimizdiń erkin rawajlanıp, sózlik quramımızdıń leksikalıq

qatlamlarınıń, sonıń ishinde menshikli atlardıń da ósip, jetilisip bayıwına tásir etti. Menshikli, atlardıń quramı tek ǵana ana tilindegi sózlerden emes, basqa tillerden qabıl alınǵan sózlerdiń esabınan da kóbeyip otıradı.

1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас кўч. Тошкент, 2008, 87-бет.

2

Menshikli atlardıń san jaǵınan kóbeyiwi jámiyet turmısındaǵı nızamlı qubılıs. Qaraqalpaqstan - kóp milletli respublika. Sońǵı jılları respublika turǵınları

arasında aralas neke sanı kóbeydi. Olardıń balalarınıń ismleri birde ákesiniń milleti tárepinen berilip otırsa, geyde anasınıń milleti tárepinen qoyılıp, xalıqlardıń internacionallıq ruwxına sáykes keledi.

Basqa xalıqlardıń adam atlarınan balalarǵa ism qoyǵanda, olardıń ishinen ana tiline jaqın, beyim, aytılıwı ańsat hám ıqsham, mánisi anıq ismlerdi tańlap alıw bayqaladı.

Bul kórsetilgen dáliller qaraqalpaq adam atların basqa xalıqlardaǵı adam atları esabınan bayıtıwdıń, olardıń quramın internacionallıq baǵıtta tolıqtırıwdıń ayqın kórinisi ekenligin belgilep kórsetedi.

Bul jaǵdaydıń hámmesi de qaraqalpaq tilindegi menshikli atlardıń quramınıń xalıq aralıq atlar menen tolısqanın, olardıń ishinde aytılıwı, qollanılıwı jaǵınan hár túrli variantlar bar ekenligin de kórsetedi.

Adam atları, birinshi gezekte, adamnıń jámiyettegi ornın ajıratıp kórsetiw ushın qoyıladı. Bul tuwralı V.A.Nikonov: «Adam atları jámiyette hám jámiyet ushın oǵada zárúr. Olardı jámiyette itibarsız qaldırıwǵa bolmaydı. Sonlıqtan adam atlarına degen mápdarlıqtıń kúshli ekenligi túsinikli»,2 dep kórsetedi. Antroponimler basqa sózler sıyaqlı tildiń zańlılıqlarına baǵınadı, sonlıqtan olar til sistemasınıń tiykarǵı bir bólegin quraydı, hám etnografiya, tariyx, sotsiologiya hám huqıq tanıw menen birgelikte úyreniledi.

Haqıyqatında da, menshikli atlardı izertlew arqalı xalıqtıń til tariyxın, úrp-ádet dástúrlerin, sotsiallıq jaǵdayların hám taǵı basqa sırların ashıwǵa boladı. Házirgi qaraqalpaq tilindegi menshikli atlardıń quramında arab-parsı, túrkiy hám monǵol tillerine ortaq elementler, rus tili arqalı kelip kirgen elementler ushırasadı. Sonıń menen birge qaraqalpaq tilindegi menshikli

2 Никонов В.А. Методы антропонимики. //Личные имена в прошлом, настоящем, будущем.

М., 1970, 33-бет.

3

atlar grammatikalıq qurılısı hám semantikalıq ózgeshelikleri jaǵınan da hár tárepleme úyreniwdi talap etedi. Jámiyettiń ózgerip rawajlanıwı menen bir qatarda ilim hám mádeniyat, solar menen menshikli atlar da hár jámiyetke say jańa atamalar menen tolısıp baradı, al olardıń geyparaları gónerip umıt bolıp, qollanıwdan shıǵıp qaladı. Menshikli atlar arqalı tariyx betleriniń sırları ashıladı, bolıp ótken tariyxıy waqıyalardaǵı isháreketlerdiń kimler tárepinen islengenligi kórinedi, adamlardıń jámiyettegi ornı anıqlanadı. Sonlıqtan qaraqalpaq til biliminde arnawlı túrde izertlenilmey kiyatırǵan áhmiyetli tarawlardıń biri bolǵan qaraqalpaq onomastikasın izertlew bolıp tabıladı.

N.A.Baskakov birinshilerden bolıp, qaraqalpaq toponimikası hám onomastikasın izertlewdiń oǵada zárúr ekenligin atap kórsetti. Ol óziniń

«Karakalpakskiy yazık» atlı miynetiniń birinshi tomında qaraqalpaq adam atlarınıń dizimin bergen.

Bul qaraqalpaq antroponimiyası boyınsha aytılǵan dáslepki ilimiy pikirler hám jıynalǵan materiallar wedi. N.A.Baskakov óziniń maqalasında gúl komponentiniń qaraqalpaq hayal-qızları atlarınıń quramında úsh túrli variantta qollanılatuǵınlıǵın hám semantikalıq jaqtan jasalıw jolların ashıp kórsetti.3

Tariyxshı hám etnograf L.S.Tolstova óziniń maqalasında4 qaraqalpaq antroponimlerine qısqasha sholıw jasap, geografiyalıq atamalarǵa baylanıslı (Shımbay, Moynaqbay, Tórtkúlbay, Nókisbay, Dáryabay, Teńizbay hám t.b.), urıw, millet atamalarına baylanıslı (Qıyatbay, Qıpshaqbay, Mańǵıtbay, Túrkmenbay, Qazaqbay hám t.b.) qoyılǵan adam atlarınıń jasalıw jolların lingvistikalıq hám tariyxıy etnografiyalıq materiallar tiykarında dálillegen. Ol

óziniń basqa bir maqalasında áyyemgi Shıǵıs

3Баскаков Н.А. Элемент «гүл» роза, цветок в составе каракалпакских женских имен. //Ономастика Средней Азии, М., 1978, 138-142-бетлер

4Толстова Л.С. Древневосточные антропонимические ассоциации в каракалпакском историческом фольклоре. //Ономастика Востока. М., 1980, 67-71-бетлер.

4

antroponimleriniń toparına kiretuǵın Samiram atınıń qaraqalpaq folklorında saqlanǵanlıǵı haqqında dárek beredi. Ilimpazdıń pikirinshe, Samiram – biziń eramızǵa shekemgi IX ásirlerde jasaǵan Assiriyanıń hayal patshası Shammurat (yamasa Sammuramat) atınıń negizgi úlgisi bolıp, ol áyyemgi armyan xalqına belgili bolǵan Shamiram atı menen de baylanıslı. Avtor adam atları arqalı xalıqlar arasında kiyatırǵan óz-ara tariyxıy baylanıstıń jigin ashıp, usı xalıqlar arasındaǵı

Samiram haqqındaǵı ańızdıń uqsaslıǵına ayrıqsha dıqqat awdarǵan.5

Qaraqalpaq adam atlarına baylanıslı bolǵan ayırım máseleler jergilikli alımlar tárepinen de izertlenildi. Máselen, D.S.Nasırovtıń L.S.Tolstova menen birgelikte jazılǵan maqalasında qaraqalpaq adam atları hám familiyalarınıń tariyxı, tuwısqanlıq terminlerdiń adam atlarınıń quramında qollanıw ózgeshelikleri sóz etilgen. Sonday-aq bul maqalada qaraqalpaq adam atlarınıń semantikalıq klassifikaciyası hám olardıń tariyxıy rawajlanıw basqıshları da keń tárizde kórsetilgen.6

J.Shámshetov qaraqalpaq adam atlarınıń quramında shıǵısı arabsha qatlamlardıń qollanılıwı, qurılısı boyınsha ózgeshelikleri hám olardıń fonetikalıq ayırmashılıqların kórsetip bergen.7 O.Yusupov Alpamıs, Baybóri, Áshim antroponimleriniń hám Qońırat etnoniminiń etimologiyasın ashıp, bir neshe isenimli dáliller menen tariyxıy jaqtan sıpatlama bergen.8

Q.Qoshanov «Rus hám qaraqalpaq tilleriniń óz-ara baylanısı máseleleri»

(Nókis, 1991) atlı miynetinde qaraqalpaq tiline russha atamalardıń

5Толстова Л.С. Топонимы и этнонимы в антропонимии каракалпаков. //Ономастика Средней Азии, Фрунзе, 1980, 101-105-бетлер

6Насыров Д.С., Толстова Л.С. Каракалпаки. //Системы личных имен у народов мира., М.,

1986. 152-156-бетлер.

7Шамшетов Ж. Қарақалпақ тилиндеги араб антропонимлеринен. //ӨзССР ИА ҚФ хабаршысы, 1974, №1, 77-82-бетлер.

8Юсупов О. «Алпамыс» дәстанындағы антропонимлер ҳәм этнонимлер ҳаққында жаңа ой-

пикирлер. //ӨзССР ИА ҚФ хабаршысы, Нөкис, 1985, №1, 56-63-бетлер.

5

kelip kiriw jaǵdayların hám olardıń qollanılıw ózgesheliklerin kórsetken. Sonday-

aq avtor qaraqalpaq tildegi menshikli atlardıń jazılıw máselelerine de ayrıqsha dıqqat awdarǵan.

Qaraqalpaq adam atlarınıń sózligi birinshi ret O.Bekbawlov tárepinen

«Jekke adam atları» degen atamada 1973-jılı baspadan shıqtı. Ekinshi sózlik O.Dospanov, M.Qálenderov, E.Dospanova, G.Qálenderovalar tárepinen 1994-jılı

«Qaraqalpaq isimleri» degen at penen shıqtı. Bul sózlikler, tiykarınan alǵanda, adam atlarınıń jazılıw hám ismlerdi tańlaw máselelerine arnalǵan.

Qaraqalpaq adam atları arnawlı túrde O.Sayımbetov tárepinen izertlendi. Ol

óziniń kandidatlıq dissertaciyasında qaraqalpaq adam atlarınıń payda bolıw tariyxı, shıǵısı boyınsha qatlamları, adam atlarınıń tariyxıy-etnografiyalıq ózgeshelikleri, semantikası boyınsha túrleri, qurılısı boyınsha túrleri hár tárepleme monografiyalıq túrde sóz etilgen.9

Ulıwma alǵanda, qaraqalpaq adam atlarınıń elege shekem izertlenbey

kiyatırǵan máseleleri kóp. Sonlıqtan da, qaraqalpaq adam atların hár

tárepleme izertlep, olardıń tariyxıy shıǵıw dereklerin, quramın, tariyxıy-

etnografiyalıq hám leksika-semantikalıq ózgesheliklerin ashıp kórsetiw házirgi qaraqalpaq til bilimindegi áhmiyetli wazıypalardıń biri bolıp tabıladı. Házirgi qaraqalpaq tilindegi menshikli atlardıń leksikalıq sistemasın ulıwma tárizde bayanlaw basqıshı basıp ótildi dep aytıwǵa boladı. Sol sebeplialdaǵıwaqıtta

quramdaǵı ornın hám olardıń semantikalıq ózgesheliklerin

atlardıń quramı'ndaǵı sózler, dáslep,

qaraqalpaq onomastikası sistemasındaǵı dástúriy-tariyxıy hám jańa ismler arasında

9 Сайымбетов О. Қарақалпақ тилиндеги меншикли адам атлары. Нөкис, 2000.

6

payda boladı. Ekinshiden, adam atların izertlew ádebiy ism hám dialektlik ism sıyaqlı túsinikler dárejesin ańlap jetiwge múmkinshilik beredi. Sebebi, menshikli atlardaǵı sanlıqlar belgili bir bólegi ádebiy (ulıwmalıq normaǵa túsken) hám jergilikli-dialektlik atamalar tiykarında payda boladı. Úshinshiden, menshikli atlardı izertlew qaraqalpaq onomastikasınıń ayırım qıyın ámeliy máselelerin ilimiy jaqtan durıs sheshiwge múmkinshilik beredi. Tórtinshiden, menshikli atlardaǵı sanlıqlardı qubılısın izertlew til sistemasınıń ózine tán ózgesheliklerinen biri bolǵan qubılıslardıń qaraqalpaq onomastikası sistemasındaǵı ózgesheliklerin ashıwǵa múmkinshilik beredi hám t.b. Aytılǵan máselelerdiń úyreniliwi, óz náwbetinde menshikli atlardıń ádebiy normaǵa qatnasın belgileydi, ismler, familiyalar, otchestvolardıń tańlap alınıwı hám jazılıwın belgili bir normalarǵa salıw múmkinshiliklerin aydınlastıradı.

7

I bap. Qaraqalpaq adam atlarınıń

tariyxıy-etnografiyalıq ózgeshelikleri

Adamzat jámiyetinde náreste tuwılǵannan keyin, oǵan at qoyıw eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Ismsiz jámiyet haqqında sóz bolıwdıń ózi múmkin emes.

Házirgi qaraqalpaq adam atlarınıń quramında áyyemgi dáwirdegi túrkiy xalıqlardıń isenim hám uǵımlarına baylanıslı bolǵan til qatlamları kóplep ushırasadı. Erte dáwirlerde olar táńir, ay, juldız, taw hám teńiz, hár qıylı aspan denelerine, tábiyat kórinislerine hám sonday-aq haywanatlarǵa sıyınǵan.

Qaraqalpaq adam atlarında haywanat hám quslarǵa sıyınıwshılıqtıń da izleri kórinedi. Házirgi waqıtta unamsız tip sıpatında súwretlenip júrgen

«qasqır» yamasa «bóri» áyyemgi túrkiy xalıqlardıń sıyınıwshı kúshi, húrmetli qorǵawshısı esabında tanılǵan. Bóri, qasqır VI ásirlerdegi túrkiy xalıqlarda úlken mánige iye bolǵan. Qıtay avtorlarınıń kórsetiwinshe, xan hám bóri (qasqır) sózleri sinonim dep qaralǵan. Túrkiy qáwimleriniń dáslepki xanı Ashina dep atalǵan. Bul ismniń bórige baylanıslı qoyılǵanlıǵın kóremiz. Házirgi qaraqalpaq adam atlarınıń quramında haywanat hám quslarǵa baylanıslı Bóribay, Arıslan, Barıs, Búrkitbay, Qarlıǵash, Qarshıǵa hám t.b. adam atları kóplep ushırasadı.

Bunday adam atları erte dáwirlerde isenim hám uǵımlarǵa baylanıslı qoyılıp kelgen bolsa, házirgi waqıtta ata-ananıń nárestege tilegin, balanıń tuwılǵan waqtın hám t.b. belgilerdi bildiredi. Máselen, Ayjarıq, Kúntoldı degen adam atları

«náresteniń júzi ayday, kúndey jarqırap tursın» degen tilegin yamasa balanıń túnde yamasa kúndizgi waqıtta tuwılıwına baylanıslı waqtın, Tawmurat ismi «tawday biyik mártebeli bolsın» degen tilekti, Arıslan, Barıs, Búrkitbay ismleri qaytpaytuǵın, ǵayratlı bala bolsın degen tileklerdi bildiredi. Qaraqalpaq klassik shayırı Berdaqtıń ákesiniń atı da quslarǵa baylanıslı Ǵarǵabay dep atalǵan.

8

Qaraqalpaq adam atları tábiyattaǵı bolıp atırǵan hár qıylı qubılıslarǵa, xalqımızdıń árman-tileklerine, isenimlerine, ırım hám úrpádetlerine hám t.b. sebeplerge baylanıslı qoyılıp kelgen. Máselen, shańaraq aǵzasınıń birewi ketken jaǵınan aman-esen keliwine baylanıslı, sol shańaraqta tuwılǵan balaǵa Amangeldi, Esengeldi, jawınlı yamasa qarlı kúni tuwılǵan balalarǵa Jamǵırbay, Qarjawbay, Qarlıbay, «el ústine el kóship keldi» dep Elgeldi, usaǵan atlardıń qoyılıwı sol waqıttaǵı waqıyalarǵa baylanıslı bolǵan.

Qaraqalpaq antroponimlerinde kózge túsetuǵın nárse – bul ırım hám úrp-

ádetlerge baylanıslı adam atları bolıp esaplanadı. Bunday adam atları tek qaraqalpaqlarǵa emes, basqa xalıqlarda da keń tarqalǵan. Máselen, Iran xalqında, eger bir adam awırsa onıń atın ózgertip, kózden, ájel duzaǵınan aljastırıp, aman alıwǵa boladı dep esaplanǵan. Adam atlarınıń tábiyattan tıs qáhárli kúshten saqlaw maqsetinde, ırım retinde qoyılǵan, shańaraqta balalar shetney bergeni ushın qáhárli ruwhlardı quwıw ushın qoyılǵan. Mine usı ırımǵa baylanıslı at qoyıw, at ózgertiw

ádeti qaraqalpaqlarda da bolǵan. Ayırım jaǵdaylarda hár qıylı sebeplerge baylanıslı náresteler ayı-kúni jetpey shala tuwıladı. Ádette bunday jaǵdaylarda tuwılǵan balanı diywalǵa shege qaǵıp malaqayǵa salıp ildirip qoyadı hám olarǵa Shalabay, Shalaxan, Ileker dep at beredi. Bul atlar er jetkenge shekem saqlanıp, sońınan basqa atlarǵa hújjetlestirilip ózgertiledi. Ayırım jaǵdaylarda dáslepki atlar da hújjetlestirilip jiberiledi. Sonday-aq geypara shańaraqlarda tek qızlar tuwıla berse kelesi tuwılǵan qızlarǵa endigisi ul bolsın degen niyet penen Ulbosın, Ultuwǵan, Uǵılay, Uljan, Ulxan, Jańılay degen atlardı qoyıw ádetke aylanǵan. Eger shańaraqta dáslepki tuwılǵan náresteler shetney berse, kelesi tuwılǵanlardıń ómirin tilep ism qoyadı. Bul qubılıs tek qaraqalpaqlarda ǵana emes, al basqa túrkiy xalıqlarda da ushırasadı: Tursınbay, Tursıngúl, Turǵanbay, Turǵangúl, Ólmesxan,

Ólmesbek, qazaqlarda Toqtasın, Tursın, ózbeklerde Turǵan, Ulmas, Tursun. túrkmenlerde Durdı, Dursın; qırǵızlarda Toqto; qumıqlarda

9

Ólmes, Qalsın hám t.b. Kóp balalı shańaraqlarda tuwılǵan genje balalarǵa

Genjebay, Genjebiyke, Toqtarbay, Toqtagúl, Toydıq sıyaqlı atlardı qoyadı.

Basqa dúnya xalıqları sıyaqlı, qaraqalpaq tilindegi menshikli atlarda kózge túsetuǵın nárse – sanlıqlarǵa baylanıslı atlar. T.Januzaqov qazaq antroponimlerdiń quramında tómendegi sanlıqlardıń ushırasatuǵınlıǵın kórsetedi: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 1000,

10000. Qaraqalpaq antroponimleri boyınsha jıynalǵan materiallarda joqarıda kórsetilgen sanlıqlardıń hámmesi ushıraspaydı. Sanlıqlarǵa baylanıslı qoyılǵan qaraqalpaq adam atları sol shańaraqtaǵı aǵzalardıń sanın, olardıń jas ózgesheligin hám uzaq ómir súriwin bildirip keledi. Máselen, shańaraqtaǵı balalardıń sanına qaray Birbarım, Besim, Besligúl, Altıbay, Jetibay, Segizbay, Toǵızbay, tuwılǵanda

ákesiniń hám atasınıń jasına qaray, Otızbay, Qırqbay, Eliwbay, Alpısbay, Jetpisbay, Seksenbay, Toqsanbay, al Júzbay, Mıńbay, Túmenbay ismleri balanıń ómiriniń uzaq bolıwı ushın qoyılǵan ismler bolıp esaplanadı. Egiz tuwılǵan nárestelerge Egizbay, Qosnazar, Qosmuxammed, Qosdáwlet, Qosjan, Yúsip, Zılıyha sıyaqlı atlar qoyıladı. Qaraqalpaq adam atlarınıń quramındaǵı arabsha

Ráwiya ismi «tórtinshi» degen máni ańlatadı.

Qaraqalpaq adam atların qoyıwdaǵı úrp-ádetlerdiń biri náresteniń tuwılǵan waqtın onıń atı arqalı belgilew bolıp tabıladı. Bunday atlar tómendegi waqıyalarǵa baylanıslı qoyıladı: 1) kún atına baylanıslı Jumabay, Jumagúl, Sársenbay, Sársengúl hám t.b. Geypara atlar bayram atları menen atalıp nárseteniń qaysı kúnde tuwılǵanlıǵın ańlatadı: Nawrızbay, Nawrızbiyke (21-mart); Jeńisbay, Jeńisgúl (9-may); Jańabay, Tazabay (1-yanvar); Bayrambay, Bayramgúl (Bayram kúnleri) hám t.b. 2) Ay atına baylanıslı: Saparbay, Sapargúl, Ramazan (Oraza ayı); Erejep hám t.b; 3) Máwsim atına baylanıslı: Jazmurat, Báhárgúl, Gúzbergen hám t.b;

4) Jıl atına baylanıslı: Jılqıbay, Barıs, Qoylıbay hám t.b.

Qaraqalpaq adam atlarınıń kópshilik bólegin arabsha hám parıssha atlar quraydı. Olardıń ayırımları payǵambarlardıń atları menen baylanıslı

10