MD hám PQJ / Qarapayım sóylew tiline tán seslik qubılıslar

Geminaciya hám eliziya qubılısları arasındaǵı taǵı bir uluwmalıq belgi – olardıń kópshilik jaǵdayda qısıq dawıssızlardıń aldında ushırasıwı. Máselen, ǵarrı hám ashshı, murnı hám kewli t.b.

Solay etip, geminat dawıssızlardıń payda bolıwınıń eń tiykarǵı sebepleriniń biri ashıq buwınǵa baylanıslı bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar arab-parsı tillerinen

ózlestirilgen sózlerdiń qurılısında ushırasadı. Máselen: Abbaz, hámme,

ázzel, ǵárrem h.t.b. Endi usı qubılısqa baylanıslı mısallardı Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında kórip shıqsaq:

- Yashullı, -dedi aynalıp kelip. – Mine, mınaw aktke qol qoyıń. (37-

bet)

- Newe, mańlayı qattı Nazarbay? –dep kúldi. – Sen mańlayı qattı urlıq isler aldında shundıytip máshireń kózlerińdi kúldirip, ımlap shaqıratuǵın ediń, urlıqtıń dárdi bar ma, ne qorazday ǵoqaqlap kúleseń, mańlayı qattı?!.. (45-bet)

«Bul - hámmege zakon kóknar, lobiya, másh, tarı, yana taǵı shunıńdıy paxtanıń ornına egilgen hár bir daqıl-daqıldıń qulaǵı. (115-bet)

Anawsınıń zıńǵıtqan kálledey keseginen buǵıp qalıp edim

…(106-bet)

…Shuńa bek bolıń» -dep, mına kállemizge quyıp jiberdi. (115-

bet)

Ádebinde Qudaybergendi: «ólsek biz hám shundıy bolamız-

aw» degen bir hásiretli oy saldamlı etip edi, qápelimde: «shul adam nasharma, er me, jigit pe, ǵarrı ma, shunı aytıp ber?» dep sawalǵa tuta qoydı, ózi de birden jeńilteklenip ketti. (60-bet)

43

«Assalawmaleykúm, waaliykúm! … Haw, Saekeń de keliptiǵo!..» dep birim-birim diyxanlar kire basladı keńsege. (67-bet)

Ayırım waqıtları romanda personajlardıń tiliniń ózgesheliklerinde, ayırım waqıtları emociyanı beriw ushın «w» dawıssızınıń qabatlasıp jumsalıw jaǵdayın kóriwge boladı. Mısalı: - Hawwa, seniń mendeylerdi qamaw qolıńnan keledi, qoyıp, meniń gápimdi bólme, dáreklese bererseń meniń menen. (72-bet)

-Yazaman, hawwa, yazbay nesi bar! (21-bet)

-Hawwa, - dedi kórisseyin dep qolınan alǵan Dosekeńe Shundıy tarsa qatıp. (57-bet)

-Ha-a, aydań-aydań. Yashullı – dedi Shanannıń balası degeni. (21-

bet)

Turı-ıń, nege máshshiye beresiz, ya basqa bir sóz jazǵıńız kele me!...

(21-bet)

-Qálegende qanday, álbette, qáleymiz, sóytesseńiz de ǵoshshım!

(20-bet)

Joqarıdaǵı mısallarda adamnıń emociyasın bergende geminaciya qubılısı qollanılǵan. Ayırım, personajlardıń atlarında geminaciya qubılısın kóriwge boladı. Mısalı: - Qunnazar aqsaqal, kiri-úń! – Aqsaqal selk ete qaldı, sirá «ózimdi shaqıradı» degen oyına kirip shıqsashe! (20-bet)

Sonday-aq personajlardıń dialoglarında geminaciya qubılısın kóplep ushıratıwǵa boladı. Mısalı:

-Onıń jón, ǵoshshım, - dep sózdi bóldi usı suwıqta kókireginiń júni kóringenshe omırawın ashıp turǵan Genjemurat degen iri diyqan. (159bet)

-Qattı ánteklik ettiń! – dedi bılay shıqqan soń Qunnazar. (42-

bet)

44

- Awılıńnıń sawatsızların búgin kórip atırsań ba, bar mektepti

úyińnen ash! – dep, hámmeniń qıshıǵan jerin tawıp qasıp:

«haw-haw, haqqınan saǵan sol kerek edi», degizdi birewlerge. (20-bet)

-Bas kiyimińizdi alıń aqsaqal joldas, sóytiń de mınaw káráǵa kelip otırıń, -dedi Dosmuhammed gúrsini nusqap. (20-bet)

-Ihhh, - dedi olar ketken soń Qunnazar Allanazarǵa: - Ishime debdiwim sıymay baratır Allanazar, biy way-way salıp, ókirip debdiwimdi shıǵarsam deymen! (338-bet)

Bul mısallardan kórinip turǵanınday-aq, dawıssız sonor l, r, m sesleriniń, dawıssız sh, q, p, z sesleriniń qosarlasıp sóylew tilinde geminaciya qubılısınıń payda bolıwına sebepshi bolıp tur.

Qaraqalpaq tilinde geminat dawıssızlar sóz shaqaplarında túrlishe ushırasadı. Bul jaǵday geminaciyanıń morfologiyalıq qubılıs ekenin tastıyıqlaydı. Baqlawlar júrgizip qaraǵanımızda, geminat dawıssızlar kóbirek atlıqlarda ushırasadı1: bb – muxabbat, Abbaz, Shabbaz; kk - shókkish, hákke, mákke; qq – shaqqı, laqqı; ll – Abdulla, tallıq, sálle, alla; mm – Muxammed, gómme; nn – anna, jannıq; rr – gúrriń, hárre; zz – izzet; jj - tájjal; ss – qıssa, qassap; dd

- sádde, úddet; pp – toppı, shap-pat hám t.b.

Ulıwma juwmaqlastırıp aytqanda geminaciya qubılısı qaraqalpaq tilinde oy-pikirdi kúshli emocional tárizge iye etip beriw ushın qarapayım sóylew tiline tán qubılıs sıpatında qollanıladı.

1 Қудайбергенов М. Қарақалпақ тилиниң морфонологиясы. Ташкент, 2006, 33-бет

45

2.5. Substituciya qubılısı

Substituciya sózi negizinen orın almastırıw degen mánige iye. Bul qubılıs kóbinese dawıssız, sonor seslerdiń arasında bayqaladı. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında bul substituciya qubılısına sáykes sózler kóp qollanılǵan. Biz substituciya qubılısın mısallar arqalı dáliyllep kórsetemiz.

Mısalı: n – l

Aytgúl: «Minbey-aq qoyıń, shpion bolsa, laǵanı bar shıǵar» dep qapılttı. (408-bet)

Mádiyardı shıǵarıp jiberip, «him ladan adam óltirgen adam boyı górin qazıp almaymeken, him ladan dep ıńırsıdı, tislendi, barmaqları menen stoldı qıbırlatıp, shırpındı asıqtı, adamlardıń mırqımbaylıǵına tırnaǵına kúyindi, kúysendi!..» (224-bet) Bul mısallarda dawıssız, til aldı, sonor l sesi hám dawıssız sonor n sesiniń orın almasıp ádebiy tilde qollanılatuǵın ladan, nadan sózleriniń qarapayım sóylew tilinde ladan, laǵan túrinde aytılıwı arqalı substituciya qubılısı jasalap tur. Mısalı: r-l: zárer-zálel

Qurbannıń oyın taǵı ornınan turǵan Shundıy bólip jiberdi: «Mańlayı qattı Qurban, qansha arısqa tepse hám aynalıp, usı kolxozdıń shıǵırın soǵadı, yaman adam emesdaǵı, áy tirsekaw, záleli joq, qıysaya berse tiregin ózim buwıp beremen, saylansın shu mańlayı qattı!» - dep shulǵanıp otırdı. (156-bet)

L-r: Musılman-musırman.

- «Dáliyil» dep otırma-an, ha-aw, musırman kúydirmeseń-á. Bul mısallarda dawıssız sonor «l» sesi menen dawıssız sonor

«n» sesiniń orın almasıp substituciya qubılısına ushıraǵan. Y-h, reyim-rehim.

46

Taǵı otız bastı sawıwdı bildik, endi inim, adam balası ǵo, aza tutıp otır, rehimiń keledi. (177-bet)

Házirgi qaraqalpaq tilinde birden-bir til ortası dawıssız foneması esaplanǵan «y» sesi menen únsiz kómekey dawıssız «h» sesleri orın almasıwı nátiyjesinde substituciya qubılısı payda e tilip tur.

Sonday-aq substituciya qubılısı tómendegishe jaǵdayda da ushırasadı. Mısalı: wh-hw, awhal-ahwal.

Tolıbay awızın múyeshlep kóz jasın kórsetken sayın Qunnazar eljiredi: - Jalǵız balasınıń awhalın da ayttı ózi. (177-bet)

La-ná: lánet-nálet.

Qalǵan ǵarrı-qurtańlap qaralay óship atır óliúń atańa mıń náletler! (184-bet)

Bul mısallarda berilgen sózlerdiń ózgesheligine qaray otırıp, qarapayım sóylew tili menen ádebiy til ortasında ádewir ózgesheliktiń bar ekenligin kóriwge boladı. Mısalı:

-Qulaq – adam emes, eki ayaqlı haywan, usı reyimshiligińizden bir tis jeysiz, Qunnazar aǵa. (245-bet)

-Usınday jákke tamlardıń birinen shıǵıp, soqpaqqa túsken Altınnıń

buyımı keli-kepshik te, diyirman da emes, sozanaydı shundayına qáterege salıw ushın jırlap berer jırı basqa. (207-bet)

Bul mısalda «g» sesi menen «y» sesiniń orın almasqanın kóriwge boladı. Sonday-aq romanda vo-wı sesleriniń orın almasıp keliw jaǵdayın kóriwge boladı. Mısalı:

- «Krasnıy metallist» zawıtınıń Qızketkenge jibergen eskibatırın barıp bir kóretuǵın eken … (157-bet)

47

-Mashın súyrese, shıǵırın nasos aydasa, sorı emey ne? Pıshaqqa kete beredi. Juwazǵa may zawıt bar. Atıńa da qáwip … (157-bet)

-Anaw biziń qarındas, laǵanıńnan jurday etemen, aytsań boldı! …

(156-bet)

Mine bul mısallardan kórinip turǵanınday, «digirman», sózinde

«g» sesi menen «y» sesiniń almasıwı, «zawıt» sózinde «v» sesi menen

«w» sesiniń jáne de «o» sesi menen «ı» sesiniń orın almasıwı,

«laǵan» sózinde «l» sesi menen «n» sesiniń orın almasıwı kórinip tur. Bunday qubılıslar Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında ónimli qollanılǵan bolıp, romanda jáne de substituciya qubılısınıń jáne bir túrin ushıratıwǵa boladı. Mısalı:

- Sirá, bir gápiniń yalǵanı joq deseńá! (60-bet)

Yaqshı menen yamandı jurt ayıradı, men jurttan asqan kim bolıppan, shunda xatlap partiyadan aytap jibermegenin ayta ber, birewdiń obalına qaladı ekenmendaǵı!.. (98-bet)

-Yazaman, hawwa, yazbay nesi bar! (21-bet)

-Oylap kór qáne, sende hám bas barǵo, shul gáptiń yalǵanı bar ma,

ǵáleti bar ma! (115-bet)

- Jańaǵı gápler durıs bolatuǵın bolsa, yalǵan bolmasa, Allambergennen sorap alamandaǵı, mágar xatlanbay qalsa Eshbaydı, bilsem onı quwatlap júrgen náhán murındıq aǵası menen isshi murındıq balasın tap, ózim barıp ataman bolǵanı shu! (73-bet)

Aqıbeti yaman boladı, ulıqpan qısqaradı, xatqa kete almay qalamız, shundıy ma kolxozshı joldaslar?! (137-bet)

Yamaná qıytır-áy, qolımnan gáziytimdi alıp, meni yúzigin joytqan Sulayman e te jaq, jinim bar ma, «qolınan yúzik ketken soń,

48

Sulayman hám Sulayǵan!» shunı bilmey, aqımaq shıǵarman, qup bolıptı ma shul? (115-bet)

Qudaybergen shundıy bundayda tamnıń basına záńgiden dambalshań minip jatadıdaǵı: «Arqa muz degen bar deydi, qısı-jazı muzı erimesemish, shuyaqlarda jasaǵanlardıń da ármanı barmeken» dep bolıp, haw onda paxta pispey qaladı-ǵo! (16-bet)

Qunnazar aqsaqaldı shul arqalı awıldıń keńes hukiwmetin qorladıńızlar, men bunı bu turısına qoymayman. Yazaman da jańaǵı xorlap jibergenlerińizdiń hámmesine qol qoydırıp, aydayman joqarıǵa. (21-bet) Mine, joqarıdaǵı mısallarda romanda personajlardıń tillik

ózgesheliklerin beriwde «j» «y» sesleriniń sáykesliklerin kóriwge boladı.

Bular «jazaman» sóziniń ornına qollanılǵan «yazaman», «jaz» sóziniń ornına qollanılǵan «yaz»,

«júzik» sóziniń ornına qollanılǵan «yúzik», «jaman» sóziniń ornına qollanılǵan «yaman», «jalǵan» sóziniń ornına qollanılǵan «yalǵan», «jaqsı», «jaman» sózleriniń orınlarına qollanılǵan «yaqshı», «yaman» sózlerinde kóriwge boladı. Bulardıń hámmesinde «j», «y» sesleriniń sáykesligin kóriwge boladı.

Jáne de romanda usınday seslik sáykesliklerdi ushıratıwımızǵa boladı. Mısalı: «Sizler, ónim sovetler, shuńa bek bolıń» dep, mına kállemizge quyıp jiberdi, -dep, óziniń mańlayına ózi shappatı menen sharp ettirdi. (115-bet)

Mine, bul mısalda bolsa, «g» sesi menen «k» sesiniń orın almasıp, «e» sesi menen «á» sesiniń orın almasıp qollanılǵanın kóriwge boladı.

- Shunsha ǵárejettiń on batman sarı yaǵı boladı. (82-bet) Bul mısalda bolsa, «r» menen «m» sesiniń orın almasıp qarapayım sóylew tilindegi sózde qollanılǵan. Bul qubılıs bul jerde personajdıń

49

xarakterin ashıp beriw ushın tillik ózgeshelik tárepin kórsetiw ushın qollanılǵan.

Sonday-aq, romanda personajlardıń tillik ózgesheliklerin ashıp, qarapayım sóylew tiline tán sózler arqalı bergen. Mısalı:

- Aytsań, ayt, biraq, men de yamaná shum balaman. (114-bet) Shunda shul mańlayı qattılar, pa-a, kúygenimizden ustazlardı

hám aqıretledik-aw, shunda shular mına gaziytte búydegen, mına gaziytte shúydegen … áne sizlderge zákún, áne, zań… (114-bet)

Shunshelli pul menen jin urmay júrgenin ayt! (84-bet)

«Bir dushpannıń arasına tústiń, ekinshi dushpanǵa ne dep tursań, qayqay!» deydi organ baslıqqa da, aqsaqalǵa da, shunnan keyin Shundıyińniń náhán domzatqa shunatayday bolıp jatısıda!..» (62bet)

Bul mısallarda «s» sesiniń ornına «sh» sesiniń qollanılǵanlıǵın kóriwge boladı. Bunda avtor Qudaybergen Shundıydıń tillik ózgesheligin beriw ushın qollanılǵan.

Sonday-aq romanda «gazeta» sóziniń ornına personajdıń qarapayım sóylew tiline tán seslik qubılısı sıpatında «gaziyt» túrinde, «Pushkin» sóziniń ornına «Póshkin» sózleri qollanılıp, bunda gaziyt sózinde túbir morfemanıń sońǵı «a» sesi túsip, «e» sesiniń ornına «iy» fonemaları qollanılǵan. «Póshkin» sózinde de

«u» sesiniń ornına «ó» sesi qollanılǵan. Bunday jaǵdaylar qarapayım sóylew tiline tán seslik qubılıslar bolıp esaplanadı.

Sonday-aq; Shunda bizler: qayda shul zákún, zákún kitabımızdı kórsetiń… (114-bet)

-Tórtkúlde oqıtqanlar «zákún menen júre beriń…» (114-bet)

…Bunnan artıq zákún bolmaydı… (114-bet) Mısallarda «zakon»

50

ornına «á» sesi, «o» sesiniń ornına «ú» sesiniń qollanılǵanın kóriwge boladı. Sonday-aq, romanda jáne de qarapayım sóylew tiline tán seslik qubılıslardı ushıratıwǵa boladı. Mısalı:

-Há, mańlayı qattı-ı, onda men júz pirasent ırasın aytıp, atıńdı, partbiletniń náwmirin jazǵanman aqırı, men námárt emespen-een! … (70bet)

-Shúw! Kóremiz, bessarılar daqıl julǵan kámsiyaniń, biziń

ústimizden E sbergenniń qolı menen Ikramovqa arza-shaǵım jazdı,

«gaziytti ber», deydi Esbergen, jinim bar ma, náwmirin, kúnin jazıp alıp ketti. (115-bet)

Bul mısallarda bolsa, xalıqtıń awızeki sóylew tiline tán sózler qollanılǵan bolıp, olardı nomer sóziniń ornına náwmir, komissiya sóziniń ornına kámsiya, gazeta sóziniń ornına gaziyt, procent sóziniń ornına pirasent sózleriniń qollanılǵanınan biliwimizge boladı. Bul sózlerde seslerdiń orın almasıwı, pútin bir buwınnıń túsip qalıwı, seslerdiń túsip qalıwı, seslerdiń qosılıp aytılıwı qubılısların kóriwimizge boladı.

Sonday-aq romanda sanlıqlardıń aytılıw ózgesheliklerin kóriwge boladı. Mısalı:

-Bir yarım ay degen az ómir me – qırq besh kún.

-Bizge endi qaytıp tuwılmaq qayda, qarrı janǵa isenim joq, qırq besh kúnniń hár kúninde ketetuǵın shul on mıńınıń biri bolsaq, ırazı … (91-bet)

… Tap, barmaq búgip sanap qarasam, áyne, bıltırǵı kún, bıltır da on toqqızınshı sentyabrde urıp edi… (113-bet)

Mine, bul mısallarda bes, toǵız degen sanlıq sózler besh, toqqız túrinde qollanılıp turıptı. Bul sózler romandaǵı Qudaybergen Shundıydıń tilinde usınday halında qollanılǵan. Bular da qarapayım

51

sóylew tiline tán seslik qubılıslar bolıp, bunda seslerdiń orın almasıwı hám de geminaciya qubılısı ushırasadı. Besh sózinde «s» sesi menen «sh» sesleri orın almastırıp qollanılıp tur, al, toqqız degen sózde bolsa, únsiz, kishkene tillik, «q» sesi qabatlasıp qollanılıp tur. Bul sózler ádebiy tilde bes, toǵız túrinde qollanıladı. Usı sózlerdiń romanda besh, toqqız halında qollanıwı personajdıń tillik ózgesheligin ashıp beriw ushın júdá orınlı qollanılǵan.

Sonday-aq romanda qala atlarınıń aytılıwında da bir qansha

ózgeshelikler bar ekenligin kóriwge boladı. Mısalı:

Múǵallim bolǵanda da pálen-pıstan emes, bayaǵıları Máskewde islegen. (114-bet)

Qazaqlar esitse munı tónaw Orınbordan kóship keler edi, iy-yá! –dep shulǵınıp keldi de qaytıp hesh kimge parasat bermepti. (30-bet)

Mine, bul mısallarda korinip turǵanınday Moskva, Orenburg sózleri Máskew, Orınbor túrinde qollanılıp turıptı. Bunda «a» sesi menen «á» sesiniń orın almasıwı, Moskva sóziniń sońındaǵı «a» sesiniń túsip qalǵanın, «v» sesi menen «w» sesiniń orın almasqanın, «e» sesiniń qosılıw jaǵdayların kóriwge boladı. Al, Orenburg sózinde bolsa, «e» sesi menen

«i» sesiniń orın almasqanın,

«i» sesi menen «o» sesiniń orın almasqanın, sózdiń sońındaǵı «g» sesiniń túsip qalıw jaǵdayların kóriwge boladı. Bunday seslik qubılıslar usı romanda qarapayım sóylew tiline tán sózlerge kóplep ushırasadı.

52