MD hám PQJ / Qarapayım sóylew tiline tán seslik qubılıslar

2.1. Proteza qubılısı

Sózdiń basındaǵı dawıssız sestiń aldına dawıslı sestiń qosılıw qubılısı proteza dep ataladı.

Proteza sózi grekshe pratesis degen sózden alınǵan bolıp,

«ózgertip qoyıw» degen mánini bildiredi1.

Epenteza qubılısı boyınsha sózdiń ishinde qatara kelgen dawıssız sesleriniń arasına dawıslı ses qosılıp aytılatuǵın bolsa, al proteza qubılısı boyınsha sózdiń basındaǵı dawıssız sestiń aldına dawıslı ses qosılıp aytıladı. Mısalı: ray, ras, ret, reń, ráhát

t.b. sıyaqlı sózler ıras, iret, iráhát, ireń túrinde aldınǵı buwınnıń juwan yamasa jińishkeligine qaray juwan ı yamasa jińishke i dawıslısı qosılıp aytıladı; roman, rota, ruqsat, ruwxlanıw sıyaqlı sózlerden birinshi buwınında erinlik sesler kelgenlikten sózdiń basına u sesi qosılıp, uroman, uruqsat, urota t.b. túrinde aytıladı. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen radio, raketa, reforma t.b. kóp ǵana sózler ıradio, ıraketa,

ıreforma túrinde sóz basında dawıslı sestiń qosılıwı arqalı aytıladı.

Ádebiy tilde qollanılatuǵın ras, ret, reń, ráhát, ray, rawshan sıyaqlı sózler Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında ıras, iret, ireń, iráhát, irawshan, ıray túrinde aldıńǵı buwınnıń juwan yamasa jińishkeligine qaray juwan «ı» yamasa «i» dawıslısı qosılıp aytıladı.

Mısalı:

- Írasında da qotayǵanı qotayıp atır ǵoy! – deydi Qurban. (154-

bet)

- Salimniń shiginlep ketkeninen qıynalıp júrseń, e ndi shigin beretuǵın boldı-aw iráhátti!... (118-bet)

1 Даўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили Фонетика. Нөкис. 1999, 345-бет

23

- Qashqandaǵı, qashqan? – Oǵan «Qunnazar jurttan uyalıp qashqan» degen oy jılt etkeni ıras. (119-bet)

Sen usı Madiyar ırasında da Murattan kórip turmısań? (34-bet)

Qara tarı aq qaǵazǵa óziniń ireńkin tez berdi, protokollar tez pitti. (198-bet)

Iráhátten qorǵaǵanı sol – gedir-budır jol, oyıq kópir kórse Shundıydıń tutanaǵı bar, ońlamay ótpeydi. (137-bet)

Sáne de dawıssız seslerden baslanǵan ruqsat, ruxlanıw sıyaqlı sózlerdiń buwınında erinlik sesler kelgenlikten sózdiń basında «u» sesi qosılıp uruqsat, uruxlanıw bolıp aytıladı hám bul «Xalqabad» romanında usı túrinde qollanılǵan. Mısalı:

Baslıq saylawǵa kelgende, álbette, hámme «gúw» etip Esbergendi kórsetti. Endi Qudaybergen qızdı. Xosh kimnen urıxsat ta soramadı. (27bet)

Úsh kúnge uruqsat alıp, sonsha qazıwshını ertip ketip altı kúnnen beri qayda júrseń deymen men saǵan. (204-bet)

- A-al, men sózimdi tawıstım, otırıwǵa uruqsatpa Saeke? (169-

spravka, stol, stakan, skelet h.t.b. sózlerge protezalıq dawıslı qosılıp qarapayım sóylew tilinde ıspravka, ıstol, ısatakan, iskelet h.t.b. túrinde aytıladı. Mısalı: Bizler Mamıt ekewimizdi de ıstoldı dógerekletip otırǵızdı

… (238-bet)

Olardıń ıstaqan degeni boladı. (238-bet)

24

Shundıy «kórdiń be bizdi raykomlar ıstolǵa shaqırıp aldı» degendey kempirine jılt-jılt karap quwjıńlap kiyatır. (158-bet)

Biz joqarıda proteza qubılısınıń – dawıssız sestiń aldına dawıslı seslerdiń qosılıw jaǵdayın kórip óttik. Al, Sh.Seyitovtıń

«Xalqabad» romanında proteza qubılısınıń ózgesheligin kóriwge boladı. Yaǵnıy sózdiń basındaǵı dawıslı sestiń aldına dawıssız sestiń qosılıp jazılıw jaǵdayın ushıratamız.

Mısalı:

- Hawwa, seniń mendeylerdi qamaw qolınan keledi, qoyıp tur, meniń gápimdi bólme, soń dáreklese bereseń meniń menen. (72-bet)

- Hawwa, hawwa, -dedi. – Qadaǵı neden eken bunıń bazarda! (82-

bet)

- Mına Hámiwdiń suwı da saǵasınan tıp-tınıq aqqanı menen bizge

ılayıp jetedi, sansız jaman shıǵanaqlarǵa soqlıǵısadı. (11bet)

Taxta bolsa, dáskesin tawıp berse ayna soqqanday da hónerim bar,

áynek shólmekleymen. (162-bet)

Sózdiń basına protezalıq dawıslınıń qosılıwı arqalı buwın qurılısı

ózgeredi. Bunı joqarıda alınǵan mısallardaǵı protezalıq qubılısqa ushıraǵan sózlerde ayqın kóriwimizge boladı.

Proteza qubılısı tek ǵana Sh.Seyitovtıń dóretiwshiliginde ǵana emes, al házirgi dáwir qarapayım sóylew tilinde de orınlı qollanıladı. Sebebi, fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı ras, ret, ráhát, ruqsat h.t.b. usıǵan usas sózler búgingi kúnimizde de ıras, iret, iráhát, uruqsat túrinde aytıladı. Solay eken, proteza qubılısı búgingi kúnde de adamlardıń qarım-qatnas jasaytuǵın qarapayım sóylew tilinde óziniń áhmiyetin etip joytpaydı.

25

3.1. Epenteza qubılısı

Dawıslılar únlesligine sáykes qısıq ı, i, u, ú sesleriniń birewiniń sózdiń basında kelgen eki dawıssız sestiń aralıǵına qosılıp aytılıw qubılısı epenteza dep ataladı1.

Epenteza – grekshe bolıp epentesis «qosıp qoyıw» degen mánini ańlatadı. Qosılǵan dawıslı ses epentezalıq dawıslı ses dep ataladı. Usı epentezalıq dawıslı seslerdiń qosılıw qubılısı kóbinese orıs tili arqalı kirip kelgen sózlerge tiyisli. Mısalı: Ádebiy tilde qollanılıp júrgen plan, plenum, tramvay, traktor, krovat, klub h.t.b. sıyaqlı sózler qarapayım sóylew tilinde pılan, pilenum, tıramvay, tıraqtır, kulub bolıp epentezalıq dawıslı ses penen aytıladı. Bunday bolıp dawıslı sestiń qosılıwı sóz basında eki dawıssızdıń qatarına dizbeklesip, qabatlasıp keliwin saplastırıwǵa baǵdarlanadı. Sóz basında bir neshshe dawıssızdıń qatara keliwi qaraqalpaq tili ushın, uluwma túrkiy tiller ushın tán jaǵday emes. Sonlıqtan orıs tili arqalı qaraqalpaq tiline kelip kirgen sózlerdiń basında qatara kelgen dawıssız seslerdiń aralıǵına epentezalıq dawıslılar qosılıp aytıladı. Biraq bul jazıwda esapqa alınbaydı.

Sonday-aq sózdiń aqırındaǵı dawıssızlar dizbeginiń aralıǵında dawıslı sestiń qosılıp aytılıwı da epenteza qubılısı delinedi. Mısalı: Metr, litr, shifr usaǵan orıs tili arqalı kirgen sózler metir, litir, shifir túrinde eki buwınlı bolıp aytıladı. Erteden qollanılıp júrgen gúrsh, bursh ǵulp, múlk, ters sıyaqlı túpkilikli sózler gúrish, burısh, ǵulıp, múlik, teris túrinde de aytıladı hám házirgi imla qádeleri boyınsha olardaǵı dawıslılar saqlanıp jazıladı. Qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózleriniń hám arab, parsı tillerinen

1 Даўлетов А. «Ҳәзирги қарақалпақ тили Фонетика». Нөкис. 1999, 344-бет

26

kirgen sózlerdiń aqırında sonorlar menen únsiz dawıssızlar qatarlasıp kele beredi. Mısalı: qant, gilt, tars. gúrs, jalt t.b. Bul sózlerdegi qatara kelgen dawıssızlardıń arasına epentezalıq dawıslı ses qosılmaydı. Endi epentezalıq qubılıstı «Xalqabad» romanı mısalında kórip shıǵamız.

Mısalı:

- Óziń sóz berip, qoyıp turıń ne! Tap, bilmeytuǵın adamday soraysań-

áy! Mal-hal bolmasa tanap-tanap jerdi qosıp súrip atır ma, ya tıraqtırı bar ma, wáy, senám bir, Xatlansın, bolǵanıso!

-Xatlansın degen qol kóteriń? - Aqtóre qálemine «shoqıtıp» - Bir-eki

…Júz piracent! - dep atır. (69-bet)

Toq eteri Sayımbet jora, obılıstan wákil kelip, bizge bay pılan, qulaq pılan desek te boladı, salıp ketti. (20-bet)

- Kesheden beri suw quyatuǵın bálesi tesilip, ya bunda kele almay, ya MTS ına jete almay, tıraqtırı atızda háńkiyip tur. (168-bet)

Túrkiy tilleri sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde ushırasatuǵın epentezalıq qubılıs haqqında akademik A.Dáwletov: «Orıs tili arqalı qaraqalpaq tiline kirip kelgen sózlerdiń basında qatara kelgen dawıssız seslerdiń aralıǵına epentezalıq dawıslılar qosılıp aytıladı. Biraq bul jazıwda esapqa alınbaydı» -dep pikirin bildirgen edi1.

Tap sol aytqanday qarapayım sóylew tilinde qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózleriniń epenteza qubılısına ushıraw jaǵdayların ushıratpaymız. Bul qubılıs orıs tilinen qaraqalpaq tiline kirip kelgen ayırım sózlerge ǵana tán.

Mısalı:

1 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили Фонетика. Нөкис, 1999, 344-бет

27

- Bileseńǵo orıssham! –dedi Sozanay shını menen-aq tańlanıp. –

Doraq, piracent degenlerdi aytıp júreseńǵo! (59-bet)

-Ya geshir pılanımız da bar ma? (200)

-Pılan …

-Pılan-pılan, dep. Allanazar aǵa, gegirdek plandı da oylaw kerek wedi, gegirdek degen plan orınlanbay qalsa, kóreyin kolxozıńnıń basqa planınıń orınlaǵanın! … (224-bet)

Bul jerde haqıyqatında da pılan, tıraqtır, pıracent sıyaqlı sózlerdiń ı, i, u, ú sesleriniń ózgeriske ushırap qosılıp aytılıw arqalı epentezalıq qubılısına iye bolıp tur.

Házirgi qaraqalpaq tilinde epentezalıq qubılıs ilim hám bilimniń rawajlanıw dáwirinde jáne de baspa sózdiń tásiri nátiyjesinde qollanılıwı boyınsha kem-kem sheklenip barmaqta. Onı házirgi waqıtta úlken jastaǵı apalardıń, ǵarrılardıń sózlerinde ǵana ushıratamız.

Piriyzduwmıńdı shaqır, xatlanatuǵınlarıńdı gedeyler toparına tayarla, - dep záwlim saldı Qunnazar aqsaqalǵa. (42-bet)

«Eshek eshekten qalsa qulaǵı kesik» degen. Usı jayımız-aq boladı, kóshege dizilip sivet jaqpay-aq qoyayıq, tar jerge tıǵıla berip jinimiz barma? (359-bet)

Atı Xalqabadta meniń balamnan basqa inistotot pitkergen kim bar … (374-bet)

Epenteza qubılısı arab tilinen kirgen sózlerde de qollanılǵanın kóremiz. Mısalı: «Qaraqum iyshandı» ma, «Ayımbet iyshandı»ma, «Mola deydi-aw júdá kep» Sherǵazı xannıń bergen pátiwasın kórgen shıǵarsız!... (31-bet)

Jurt ilimniń hikmetine ushıragan duwayıbánt, Qaraqum iyshan házirettiń shıbıǵın sındırǵan edi bul sáwiyek! … - dep túńilip,

28

hasla adam qatarına sanamay júrgen Izbasqandı Tolıbay sirá bunıńday dep oylap pa?! (8-bet) Bunda epentezalıq qubılıs yaki ayırım jaǵdaylarda i sesiniń qosılıwı nátiyjesinde eki buwınlı sózlerdiń úsh buwınlı sózlerge aylanıwında bayqaladı.

Fatwa - pátiwa,

Hazrat - háziret,

Biraq bul jerde epenteza qubılısı belgili bir waqıttıń ótiwi nátiyjesinde

óziniń kúshin joytqan. Nátiyjede bul sózler pátiwa, háziret túrinde ádebiy tilde jazılıwı múmkinshiligin alǵan.

Ulıwma aytqanda, romanda avtor tárepinen epenteza qubılısına ushıraǵan qarapayım sóylew tiline tán sózlerdi personajlar tilinde ónimli qollanǵan.

29

4.1. Epiteza qubılısı

Epiteza – grek sózi bolıp, epitesis, «arttırıw, qosıp qoyıw» degen mánini bildiredi1.

Epiteza qubılısı – dep sózdiń aqırına ayırım jawıslı seslerdiń qosılıp aytılıw qubılısına aytıladı. Tilimizde qabatlasıp kelgen eki dawıssızǵa tamamlanǵan orıs tilinen kirgen sózlerdiń aqırına dawıslı ses qosılıp aytıladı. Epiteza qubılısı epenteza qubılısınan ádewir ózgeshelikke iye. Epenteza da qısıq ı, i, u, ú dawıslı sesleriniń eki dawıssız sestiń arasına qosılıwı bolsa, epiteza qubılısında ayırım seslerdiń sózdiń aqırına qosılıp aytılıw seslik ózgesheligin payda etedi. Mısalı:

tank – tanka – tanki, bank – banka – banki,

blank – blanka – blanka h.t.b.

Bunda hár bir tank, bank, blank sózleriniń hár biriniń keynine dawıslı

«a» yamasa «i» sesleri jalǵanıp tur. Bul sózler ádebiy til normasına tán bolǵanı menen qarapayım sóylew tilinde keyingi «i» sesiniń qosılıp blanki, banki, tanki bolıp, al Omsk, Minsk, Kursk sózleri Omskiy, Minskiy, Kurskiy túrinde aytıladı. Al, Sh.Seyitovtıń dóretpesinde qaraqalpaq tiliniń ózine tán sózlerinde de epitezalıq qubılıstıń ushırasatuǵınlıǵın kóriwimizge boladı. Mısalı: Usı arzam arqalı málim etip soranamankiy ol da bolsa kolxozǵa alıwıńızdı. (172-bet)

«Beriledi ushbuw keshirim xat» … dep, ońınan shebine qarap jazdı da qolına uslattı: - Minekey balam …

1 Даўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили Фонетика. Нөкис. 1999, 346-бет

30

Ushbuw zárniń zárráginási yoqalsa, ayniqsa, islom raxiblariga topshirmoq bwlsalaring sizni kállángizdan judo qilgan musulmon toǵri jánnáttán joy olarmish. (149-bet)

Házirgi waqıtta tanka, banka, blanka sózleri kúndelikli turmısımızda qollanılıp júrgen sózler bolıp tabıladı. Jazılıwı menen aytılıwı joqarıdaǵıday qásiyetke iye. Al, Omskiy, Kurskiy, Minskiy sózlerinde dawıslı hám dawıssız «iw» sesleriniń túbir sózlerge jalǵanıp keliwi arqalı epitezalıq qubılıstı payda etedi. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında epiteza qubılısına ushıraǵan sózler oǵada az qollanılǵan. Epiteza ushıraǵan sózlerdi avtor sózdiń kúshin arttırıp kórsetiw ushın qollanǵan. Ulıwma dawıslı seslerge baylanıslı seslik qubılıslar (eliziya, proteza, epenteza, epiteza) Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında ónimli qollanılǵan. Jáne de olardıń házirgi dáwir til iliminde áhmiyeti kúshli.

31

II Bap. Qarapayım sóylew tiline tán sózlerdegi dawısız

seslerge baylanıslı seslik qubılıslar

Sózler ózara baylanıslı bolǵan hám bir-birine tásir etip turatuǵın sesler qıyınshılıǵınan turadı. Qaraqalpaq tilinde dawıssızlar dawıslı seslerdiń tásiri arqalı belgili dárejede ózgeriske ushırap otıradı. Usınnan dawıssız seslerdiń túrli seslik qubılısları bolıp shıǵadı. Óz gezeginde tásirin tiygizedi. Qońsılas seslerdiń óz-ara tásirinen olardıń kombinatorlıq

ózgerisleri kelip shıǵadı. Seslerde bolatuǵın hár qıylı kombinatorlıq

ózgerisler kópshilik tillerge ortaq sıpatqa iye bolıwı múmkin. Sonday-aq hár bir tildiń yamasa bir topar tuwısqan tillerdiń ózine tán ózgesheligine baylanıslı seslik ózgerisleri boladı. Qaraqalpaq tilinde sóz ishinde jumsalıw jaǵdayına qaray, qaysı poziciyada, qanday buwında, túbir yamasa qosımtada, morfemalardıń shegarasında jumsalıwına qaray, sózler aralıǵında jumsalıwına qaray yamasa intonaciyalıq emocional

ózgesheliklerge baylanıslı sesler azlı-kópli ózgeriske ushırap aytıladı. Bunday fonetikalıq jaǵdaylardan ǵárezli halda payda bolǵan seslik

ózgerisler biziń házirgi qarapayım sóylew tilimizde de jiyi ushırasadı. Dawıssız seslerdegi ayırım ózgerisler fonetikalıq jaǵdaydan ǵárezsiz halda keledi.

Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tiykarında qarapayım sóylew tilindegi seslik qubılıslardı izertlew biziń jumısımızdıń tiykarǵı wazıypası bolıp tabıladı. Romandı úyreniw barısında ondaǵı sóz etiletuǵın másele Ullı Watandarlıq urıs jılları hám onnan aldıńǵı kolxozlasıw dáwiri waqıyaları jáne de sol waqıttaǵı xalıqtıń turmıs jaǵdayı real sóz etiledi. Sh.Seyitov dóretpelerin úyreniw, izertlew tek ádebiyattanıw ilimi kózqarasınan e mes, al til

32