MD hám PQJ / Qarapayım sóylew tiline tán seslik qubılıslar

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM BERIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Kalmuratova G.

Qarapayım sóylew tiline tán seslik qubılıslar

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

NÓKIS-2012

3

Qarapayım sóylew tiline tán seslik qubılıslar

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı: Qaraqalpaq

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

4

1.1. Eliziya qubılısı ……………………………………………………

14

1.2. Proteza qubılısı …………………………………………………...

19

1.3. Epenteza qubılısı ………………………………………………….

22

1.4. Epiteza qubılısı ……………………………………………………

26

II BAP. Qarapayım sóylew tiline tán sózlerdegi dawıssız seslerge

2.1. Metateza qubılısı …………………………………………………

30

2.2. Gaplalogiya qubılısı ………………………………………………

33

35

2.4. Geminaсiya qubılısı ……………………………………………...

37

5

2.5. Substituсiya qubılısı ……………………………………………...

42

6

Kirisiw

Qaraqalpaq ádebiy tili – bul qaraqalpaq xalqı tiliniń eń jetilisken kórinisi bolıp tabıladı. Qaraqalpaq ádebiy tili uluwma xalıqlıq sóylew tili tiykarında qáliplesken. Qaraqalpaq ádebiy tili ádette eki túrge bólinedi: awızeki sóylew tili, jazba ádebiy til.

Ádebiy tildiń bul túri boyınsha akademik A.Dáwletov «awızsha sóylew de, jazıw da álbette tillik quralları arqalı iske asadı. Bulardıń ekewi arqalı oy-pikir júzege shıǵadı. Biraq awızsha sóylew menen jazba sóylewdi birdey dep esaplawǵa bolmaydı. Awızsha sóylewde sóylew aǵzaları qatnasadı hám sóylew sol payıtta iske asadı. Sonday-aq awızsha sóylewshiniń hám tıńlawshınıń qatnasıwı zárúr» - dep bir-birinen ayırmashılıǵın atap ótken edi1.

Ádette jazba ádebiy tilden burın ádebiy tildiń awızsha túri payda bolǵan. Qaraqalpaq xalqı – xalıq awızeki dóretpelerine (dástan, e rtek, xalıq qosıqları, naqıl-maqallar h.t.b.) oǵada bay xalıq. Bul xalıq dóretpelerin xalıq sóylew tili menen salıstırǵanda ıqshamlastırılǵan, jetilisken túri ekenligi bilinip turadı. Qaraqalpaq xalqınıń jazba ádebiy tili qálipleskenge shekem ádebiy tildiń awızsha túri usı xalıq awızeki ádebiyatı arqalı jasap keldi. Awızeki sóylew tilinde jazba til sıyaqlı sózlerdi dúzip keletuǵın shártli tańbalar, sonday-aq hár túrli intonaciyalıq belgiler kórinip turmaydı. Ondaǵı intonaciyalıq ózgeshelikler adamlardıń ishki emociyalıq sezimleri, hár túrli dawıs tolqını arqalı ańlatıp turadı. Awızeki sóylew tilinde qarapayım sózler kóp ushırasadı. Jáne de olar dialog túrinde de keledi. Mısalı:

- Sirá, bir gápiniń yalǵanı joq deseń-á!

1 Даўлетов А. «Ҳәзирги қарақалпақ тили». Фонетика». - Нөкис, 1999, 370-бет

7

-Háá, ústinen tústiń aǵa! Bunıń yalǵan bolmaytuǵın taǵı bir jeri bar, bul hukuwmet penen partiyanıń tili, mına kárasına mine. Orısshalap sóydep jazadı bunıń …

-Organ degeni me?

-Há, sol «til» degeni. Demek, partiyanıń tiline inanasańǵo?!

-Haqqıyqa-at? Oqı, ne deydi eken, kulaq haqqında?

Sonday-aq awızeki sóylew tilinde sózlerdiń orın tártibi erkin boladı hám pikirler qısqa-qısqa jay gápler arqalı beriledi. Olar kóbinese tolıq emes gáp túrinde de ushırasadı. Jáne de awızeki sóylewde dawıslı hám dawıssız seslerdi sozıp aytıw yamasa sózlerdiń dáslepki túrin buzıp aytıw orınları da ushırasadı. Mısalı:

- Posh, Po-osh, po-osh! – Solqıldaq erde qoqańlap shawıp kiyatırǵan Orazımbet militsionerdiń dawısı alamanǵa alaǵada salıp, Sayımbettiń sózin bólip jiberdi. (155-bet)

-Hááw joldas! –dedi dım shıdamay ketken Sayımbet wazdı bólip. (158-bet)

-Áááy, qoyayıq bunı, mınanı tıńlayıq …1(159-b).

Biziń xalqımız arasında sóylesiw arqalı qarım-qatnas jasaǵanda ayırım sózlerdi belgili nızamlılıqlarǵa boysınbay qarapayım tilde sóylewi ushırasadı. Mısalı: apke, aptı, boptı, soyerde h.t.b. Bular awızeki sóylew tiline tán sózler bolıp, olardı ádebiy til normasına sáykes qáliplesiwine qaraǵanımızda: alıp kel, alıptı, bolıptı, sol bolıp qollanıladı.

Temanıń tiykarǵı izertleytuǵın obyekti - ádebiy tildiń awızeki túrinen bir qansha ózgeshelikke iye qarapayım sóylew tilin jazıwshı

1 Сейитов Ш. «Халқабад» романы. Нөкис. 1981, 155-159-бет. Jumısımızdaǵı mısalları usı roman tiykarında alınadı. mısallar betler arqalı kórsetiledi.

8

Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tiykarında onıń seslik dúzilisiniń

ózgesheligin sóz etiwden ibarat. Ádebiy tildiń awızeki túriniń sóylew tilinen ózgesheligi, ol sóylew tiline qaraǵanda belgili bir normaǵa túsken, leksikalıq hám grammatikalıq jaqtan qáliplesken formaǵa iye. Al, sóylew tili bunday ózgeshelikke iye emes.

Hár bir tildiń yamasa bir topar tuwısqan tillerdiń ózine tán

ózgesheligine baylanıslı seslik ózgerisleri boladı. Qaraqalpaq tilinde de sóz ishinde jumsalıw jaǵdayına qaray, qaysı qosımta quramında, morfemalardıń shegarasında jumsalıwına qaray, sesler azlı-kópli ózgeriske ushıraw jaǵdayı da ushırasadı. Ádebiy tilde seslerdegi ayırım ózgerisler yaǵnıy seslerdiń orın almasıw, túsip qalıw, qosılıw qubılısları úlken

áhmiyetke iye. Bunday fonetikalıq qubılıslar seslerdiń dara turǵanında emes, al sózde yaki sóz dizbeginde jumsalıwı menen júzege asadı.

Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında qarapayım sóylew tiline tán sózlerdiń kóbisinde seslerdiń túsip qalıw qubılısı kóplep ushırasadı. Mısalı:

- Wazshınıń da úyine bardımeken, bular qaydan bilgen?.. (163-

9

boptı bolıp sózlerdiń túsip qalıw qubılısına ushırap kelgenligin kóriwge boladı.

Seslerdegi ayırım ózgerisler – seslerdiń almasıwı, orın almasıwshı fonetikalıq jaǵdaylardan ǵárezsiz halda keledi. Máselen: s-sh, ǵ-q, uw-iy, m-ń sesleriniń almasıp keliwi fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı emes, al ol seslerdiń spontonlıq ózgerisleri delinedi.

Mısalı: Samal-shamal, salı-shalı, biyday-buwday.

ǵarǵa-qarǵa

Lekin, joqarıdaǵı mısallarda kórsetilgen sózler kúndelikli turmısımızda ónimli qollanıladı hám olar ádebiy til normalarına juwap bere aladı. Al, shalı, shamal, qarǵa, buwday sıyaqlı túrleri awızeki sóylew tilinde fonetikalıq jaqtan ayırım seslerdiń sáykesligine tuwra keledi.

Qaraqalpaq til iliminde sóz dizbeginiń qurılısındaǵı sóz benen sózdiń shegarasındaǵı awızeki sóylew tilindegi aldıńǵı sózdiń aqırǵı dawıslısı túsip, sońǵı sózdiń basındaǵı dawıslınıń saqlanıp qalıw jaǵdayı dálillengen1.

Mısalı: sarı ala at, torı at, kele almadı, ayta almadı, aytıp pa eken sózleri qarapayım sóylew tilinde saralat, torat, kelalmadı, aytalmadı, aytıppeken túrinde qollınılıp, -ı, - a (sarı ala at), -ı (torı at), -e (kele almadı), -a (ayta almadı), -a (aytıp pa eken) orın tártibi boyınsha túsirilip qaldırılǵan.

Bul arqalı qaraqalpaq tiliniń awızeki qádeleri saqlanadı. Bunday dástúr sóz dizbeginde sesler ortasında saqlanıw menen birge ol

1 Даўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили Фонетика. Нөкис. 1999, 262-бет

10

turaqlı túrde morfemalardıń shegarasında da ushırasadı. Joqarıda mısallarda kórsetip ótkenimizdey qaraqalpaq awızeki sóylew tilinde eki dawıslı sestiń qabatlasıp keliwi biziń tilimizde ushıraspaǵanlıqtan dawıslı seslerdiń birewi shártli túrde túsip qaladı. Sonday-aq morfemalardıń shegarasında da hár túrli dawıslı sesler qabatlasıp kelip, túbir morfemalardıń sońǵı sesi túsip qalıw jaǵdayı ushırasadı. Mısalı: altaw, jetew, shiriw, ekew sózlerine atawısh feyildiń –aw, -ew, -iw formaları

ózleriniń seslik pútinligin tolıq saqlaǵan halda jalǵanadı. Bul jerde mısallardaǵı túbir morfemalardıń sońǵı dawıslı sesleriniń túsip qalıw jaǵdayın kóriwge boladı.

Ulıwma qaraqalpaq sóylew tilinde seslerdiń ózgeriske ushırawına hár qıylı fonetikalıq jaǵdaylar da sebepshi bolıwı sózsiz. Fonetikalıq jaǵdaylardıń sebebinen sóylew waqtında sózdegi ayırım sesler bir-birine usas formada yaki birdey bolıp aytılıwı múmkin. Mısalı: ádebiy tilde qollanılatuǵın qosshı, basshı, ushsa sózleri qarapayım sóylew tilinde «s» eriksiz túrde «sh» sesine aylanıw qubılısın kóremiz. Yaǵnıy olar aytılǵan waqıtta qoshshı, bashshı, ushsha túrinde qatara kelgen eki dawıssız ses

ózgeriske ushırap «s» sesi «sh» sesine aylanıp birdey formaǵa iye bolıp tur. Til seslerin úyreniw oǵada quramalı qubılıs. Til sesleri dara qálpinde emes, al sózlerde jumsalǵanda ǵana óziniń tábiyiy halın saqlaydı. Sonıń ushın da tildegi sesler sóz ishinde kelip onıń fonetikalıq jaǵdayı itibarǵa alınadı. Hár túrli tillerdiń seslik dúzilisiniń, grammatikalıq qurılısınıń, sózlik quramınıń oǵada hár qıylı bolıwına qaramastan olardıń ortasında hámmesine ortaq bolǵan uluwmalıq qubılıslardıń bolıwı, soǵan

sáykes

11

uluwmalıq túsinikler menen ortaq terminlerdiń qáliplesiwine sebepshi boladı.

Bárinen de burın milliylik hár túrli tillerdiń ortaq qásiyetleriniń bolıwı birinshiden, fiziologiyalıq tiykarǵa iye adamlardıń barlıǵınıń birdey dene dúzilisine iye bolıwına baylanıslı. Adamlar ózin qorshaǵan dúnyanı tiykarınan bir qıylı qabıl etetuǵın seziw aǵzalarına iye. Sonday-aq

ózinshelik ózgesheliklerin esapqa almaǵanda barlıq adamlardıń sóylew aǵzaları da anatomiyalıq – fiziologiyalıq jaqtan bir qıylı hám olardıń seslerdi payda etiw imkaniyatı da sheksiz emes. Ekinshiden, barlıq tillerde de tábiyatta obyektiv jasawshı zatlar hám olardıń nızamlı qarım-qatnasları

óz sáwlesin tabadı. Sonlıqtan da tiller qatnshelli kóp túrli bolǵan menen olardıń barlıǵınıń dóreliw tiykarında adam jasap atırǵan ortalıq hám adamlardıń ámeliy qarım-qatnas quralı xızmetin arqarıwı jatadı.

Til – bul mudamı jańarıp, rawajlanıp otıratuǵın jámiyetlik qubılıs. Onıń ózgesheligi eń birinshi gezekte tildiń seslik dúzilisinde kórinedi.

Jámiyette eń zárúrli hám oǵada áhmiyetli xızmetti – adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı wazıypasın atqaratuǵın til seslerden quraladı. Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı bolatuǵınlıǵı adamzat tiliniń

áwelden-aq seslik til bolǵanlıǵı, oylawımızdıń tikkeley shınlıqqa aylanıwı til arqalı, til sesleri arqalı iske asatuǵınlıǵı ilimpazlar tárepinen tolıq dáliyllengen edi. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolǵan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwı hám esitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singormonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám

12