MD hám PQJ / Góruǵlı dastanınıń fonetika-morfologiyalıq ózgeshelikleri
.pdfKómekshi sózler
Kómekshi sózler konkret leksikalıq mánige iye bolmay, tek mánili sóz shaqapları arasındaǵı hár qıylı qatnaslardı bildiriw ushın, olardı bir-biri menen baylanıstırıw ushın xızmet etedi. Kómekshi sóz dáneker, tirkewish, janapaylar bolıp úshke bólinedi.
Tirkewishler
Tirkewishler ózine tán ózgeshelikke iye, olar ózi menen birge waqıtlıq, sınlıq, mánilik qatnaslardı bildiredi. Dástan tilinde tirkewshilerdiń eski jazba tilge tán hár qıylı formaları ushırasadı. Sonıń menen birge házirgi tilimizdegi
«benen», «menen», «penen» tirkewshi de qollanıladı. Tezlik penen Áwezxan.
Áliy menen, Waliy menen. Bahalı báhar baz benen.
Bejerip jursin sóz benen.
«Kibi», «yańlı» tirkewishleri dástan tilinde qollanılǵan: Mısal: Jas jigitler kirse sher kibi maydan.
Mısalı peri yańlıdı.
«Góruǵlı» dástanınıń tilinde házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde jumsalmaytuǵın bilán, ishre, ilá, birlá tirkewshileri ushırasadı.
Tezlik bilán patshaǵa.
Bejerip jurgen sóz bilán.
Bahalı báhár baz bilán
Márt jigitler maydan ishira saylanıp.
Maydan ishire ǵayratımdı salayın.
42
Máwsim bizdi yolǵa saladı.
Áliy bilán, Waliy bilán.
Taǵı da dástan tilinde «soń, kibi, beri, ushın» tirkewshileri dejumsalǵan. Olar ataw hám shıǵıs sepligindegi sózlerdi basqarıp kelgen.
Áwezxan ushın qızın sorap, Goruǵlı sonnan beri,
Qırq jigitti saylap,
Góruǵlını qolǵa almaq ushın izine ertti,
Sonnan beri jeti jıl ótti.
Dánekerler
Dánekerler sóz benen, sózlerdi sonday-aq, gáptiń birgelikli aǵzaları
menen qospa gáptiń quramındaǵı gáplerdiń araların baylanıstirıw ushın
qollanıladı.
Dástanda da dánekerler joqarıdaǵıday xızmetti atqarıw maqsetinde
jumsalǵan. |
|
|
Biriktiriwshi hám, taǵı, jáne menen dánekerleri |
dástan |
tilinde kóp |
ushırasadı. Taǵı da “wa”, “ya” denekerleri de ushırasadı. |
|
|
Sınap keldim wá yaxshı yamanın bildim. |
|
|
Ya ónersiz, qamarsız. |
|
|
Ya anarsız, qamarsız. |
|
|
Dástan tilinde qarsılas dánekerler menen |
awıspalı, |
gezekles |
dánekerler ónimli jumsalǵan hám dástannıń tilin bayıtıp otırǵan: Almay qaytsań qanday bolar uyatı
Ya qalıqlar, ya ólińler jigitler.Bul jerde ólip keteyik.
Bolmasa Áwezdi alıp keteyik.
43
Yakiy kelgenim bilmediń..
Gáhi toqtap gáhi jalǵız
Janapaylar
«Góruǵlı» dástanı tilinde joq, ǵana, hám, naǵız, sarras, ǵoy, tek,kúta, asa, misli, dál, áne, judá sıyaqlı janapaylar ushırasadı.
Qanını iship misli suwlar. Qanların aǵızıń misli sel endi.
Áne, endi gápti Góruǵlıdan esitiń. Áne, barǵan yigitler sazendeshilik etishti.Bolsa hám bolmasdur.
Kórse hám kórmesdur.
Juwmaqlastırıp aytqanda «Góruǵlı» dástannınıń tilinde házirgi qaraqalpaq
ádebiy tiline salıstırǵanda bir qansha ózgeshelikler ushırasadı, biz jumısımızda solardı anıqlap analizlewge háreket ettik.
44
JUWMAQ
Qaraqalpaq ádebiy tiliniń tariyxın, onıń payda bolıw hám qáliplesiw basqıshların anıńlawda jazba estelikler menen bir qatarda xalıq awzeki dóretpeleri-dástanlardıń tilin izertlew áhmiyetli máselelerdiń biri.
Rus tili biliminde folklorlıq dóretpelerdiń tilin izertlew máselesi 1940jıllardan, al turkiy tillerinde 1960-jıllardan baslap qolǵa alınıp, bul tarawda bir qansha jumıslar islengen bolsa da, qaraqalpaq til biliminde usı waqıtqa shekem awız eki xalıq dóretpeleriniń tilin izertlewge arnalǵan kandidatlıq, doktorlıq dissertaciyalar az. Dástannıń sózlik quramınıń tariyxiy qatlamları turkiy tilleriniń rawajlanıw basqıshları menen baylanıslı qaraladı. Qaraqalpaq dástanlarınıń biri «Góruǵlı» dástanı qaraqalpaq xalqınıń bay awız eki
ádebiyatınıń ishinde ayrıńsha orındı iyeleydi. Bul dástan qıpshaq qáwimleriniń ishinde qaraqalpaq, qazaq hám noǵaylar arasında keńnen belgili. Biz ózimizdiń pitkeriw qánigelik jumısımızda
«Góruǵlı» dástanınıń «Qaraqalpaq folklorı» nıń XV tomına kirgizilgen
qol jazba nusqasınıń fonetika-morfologiyalıq ózgesheligin analiz etiw tiykarında tómendegi juwmaqqa keldik:
A)«Góruǵlı» dástanında dawıslı sesler tarawında házirgi tilimizdegi kibi toǵız dawıslı sesler jumsalǵan.
Biraqta bul fonemalardıń poeziyalıq jumsalıwında ózgeshelikler ushırasadı. Házirgi qaraqalpaq tilinde “á”,”u”, ”ú” fonemaları sózdiń birinshi buwınlarda jumsalsa, dástanda sózdiń 2, 3, 4, buwınlarında jumsalǵan.
B)”Góruǵlı” dástanınıń tilinde dawıssız sesler tarawında 23 fonema jumsalǵan. Lekin, bir dawıssız ornına basqası jumsalıp, dawıssızlar tarawında biraz ózgeshelikleri názerge túsedi.
45
C) Atlıqtıń san, tartım, seplik formalarında házirgi tilimizde jumsalmaytuǵın -lár,-um,-úm, uń-úń, dın-din, -la, -ın,-in affiksleri qollanılıp
«Góruǵlı» dástanınıń tilinde morfologiyalıq ózgesheliklerdijuzege keltirgen.
D)Betlew hám siltew almasıńlarında házirgi ádebiy tilimiz ushın tán bolmaǵan formalardıń jumsalıwı mańa, ańa, buńa, oshbuw, oshbu, shu, shul, shunday almasıńları qollanılıp házirgi qaraqalpaq tilinen ózgeshelenip tur.
E)Feyil sóz shaqabında -ar,-er,-ur,-úr, -ıb,-ib, -ub,-úb affiksleri jalǵanǵan
sózler kelbetlik feyil hám hal feyildi payda etip, dástan tiline tán ózgeshelikti ańlatıp turıptı. Bunnan basqada bir qansha ózgesheliklerin kórsetip óttik.
J) Kómekshi sózlerde házirgi tilimizde qollanılmaytuǵın, tek dástan tilinde tán bilán, ishirá, wa, ya, ámme, yakiy, sıyaqlı kómekshi sózler qollanılǵan.
Juwmaqlastırıp aytqanda. «Góruǵlı» dástannıń qoljazba nusqası XIX
ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq tili boyınsha bahalı maǵluwmat beriwshi jazba estelik bolıp, qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń payda bolıwı hám rawajlanıwı basqıshların izertlewde bahalı derek bolıp tabıladı.
46
Paydalanǵan ádebiyatlar
1. Абдиназимов Ш. «Кырық қыз» дәстанының лексикасы. –Нөкис,
1992 (канд. диссертация)
2.Айдаркулов К. «К вопросу об этнических терминов в эпосе «Манас», -Фрунзе, -1988.
3.Әбдиназимов Ш. Қарақалпақ тили тарийхы. -Нөкис, 2002.
4.Әбдиназимов Ш. Қарақалпақ тили тарийхы. -Нөкис, 2003.
5. |
Эгамбердиев Р.А. «Фразеологизмы в эпосе «Манас», |
-Фрунзе, |
-1988. |
|
|
6. |
Байлиев С. «Языковые особенности дастана», «Саят и Хамра», - |
|
Ашхабад -1965. |
|
|
7. |
Бейбутова Р.Т. «Военная лексика в эпосе» «Манас», |
-Фрунзе, - |
1988. |
|
|
8.Бердимуратов Е., Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. (Фонетика, лексикология) -Нөкис, 1979.
9.Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. -
Нөкис, 1994.
10.Боронов А. А. «Антропрономии в киргизском героическом» эпосе «Манас», -Алма-ата -1988.
11.Мамедқулиев Д. «Языковые особенности дастана», «Шахсанем и Ғариб», -Ашхабад. -1974.
12.Мехтиева С.Т. «Язык эпоса «Шахрияр», -Баку, -1975.
13.Насыров Д.С. Лексический состав диолектов каракалпакского языка с точки зрение происхождение. //Вестник КК.ФАН 1973. №1.
14.Насыров Д. Основные особенности диалектов каракалпакского языка и их отношения к «Девану-луғат-ит турк» М.Кашгари. //Вестник КК ФАН УзССР, 1973, №3.
47
15. Нурманов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. -Тошкент, 2000.
16. Расулов Р. «Синтаксические связи между словами в дастане
«Алпамыс», -Ташкент 1975.
17. Сайымбетов О. Қарақалпақ тилиндеги меншикли адам атлары. -
Нөкис, 2000.
18.Сайдов Д. «XVIII-XIX әсирлердеги қарақалпақ шайырларының шығармаларының тили», -Нөкис-1989.
19.Турсунов С. «Лексический особенности дастана «Алпамыс» -
Ташкент, -1990.
20. Ҳамидов Ҳ. «Қарақалпақ тили тарийхының очерклери». -Нөкис-
1974.
21. Шоабдурахманов Ш. «Равшон» дастонининг бадий тили ҳақида. -
Тошкент. -1949.
48