MD hám PQJ / Góruǵlı dastanınıń fonetika-morfologiyalıq ózgeshelikleri
.pdfII bet birlik sanda «sen» almasıǵı jumsalıp, seplengende ózgeriske
ushırap aytılǵan:
Sańa kásadar áylermen, Olja qılıp qız jawandı, Sańa jılawdar
áylermen, Sennen ármanım qalmadı, Saǵan hayal bolıp barǵannan,Etti yuz qız sańa nóker.
III bet birlik sanda ol betlew almasıǵınıń jumsalıwında házirgi tilimizge
salıstırǵan tómendegidey ózgerisler bar. «Ol» almasıǵı seplengende «anıń» «anı» «ańa» formalarında jumsalǵan:
Ańa mártlik penen bir sóz dedi, |
|
|
Boyıńa barabar ańa zer berey, |
|
|
Ańa jılawdar áylermen, |
|
|
Anı aldırttı Shábilge. |
|
|
Biraq betlik almasıńlarındaǵı |
“ol” |
eski formaları házirgi |
qaraqalpaq tilinde jumsalmaydı: |
|
|
Oǵan Góruǵlı ant berdi,Ańa |
|
|
bir zayıp taw, |
|
|
Bar onda ańa juwap ber, |
|
|
Siltew almasıǵı
Dástan tilinde almasıńlardıń qollanılıwında aytarlıqtay ózgeshelikler sezilmeydi. Lekin, siltew almasıńları ǵana azı-kem ózgeshelikke iye. Sebebi dástanda «bul» almasıǵı seplengende «b» sesi
«m» sesine ózgeredi. Mańa munday barlıq kerek, Bunı-munı, bunıńmunıń:
32
Meni bunda shorı qıldı bir quday,
Bir sóz aytpay tıńla munı,
Inan bu aytqan sózime,
Dashtur bu daǵnıń yolları,
Házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalmaytuǵın shu, shul, ushbu almasıǵın qollanıp sóylewshige jaqın jerdegi zattı, atap siltep kórsetiw ushın qollanılǵan.
Bu saparǵa alǵız talap áyledim, Násihatım bu sizlerge qırqı jigit, Quda berdi bizge ushbu dushpanlardı, Góruǵlıdan esit oshbu kalamiy, Góruǵlı shul erde inkar qıldı.
«Góruǵlı» dástanı tilinde almasıńlardıń eski formasınıń qollanılıwı bul xalıq awızeki dóretpesiniń erte dáwirlerde dóregenliginen dárek beredi. Sol dáwirge sáykes formalar qollanılǵan, al házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde siltew almasıǵınıń bul formaları jumsalmaydı. Qaraqalpaq tilin izertlewshi alım N.A.Baskakovtıń kórsetiwinshe siltew almasıǵı túrkiy tilinde almasıńlardıń eń eski túribolıp esaplanadı.
Jámlew almasıǵı
«Góruǵlı» dástanı tilinde bári, bárshe, hámme, jumlá, hámme jámlew almasıńları jumsalǵan. Olardıń ishinde «jumlá» almasıǵı házirgi qaraqalpaq
ádebiy tilinde jumsalmaydı.
Hámmeń turıp sálem beriń yaranlar,
Qashırǵan suńqarım Áwez kelipti,
Bársheleriń bolǵan Shámbildiń shaxı,
Baǵshasini sennen sorap neteyin,
33
Ańa bisatımda bárini berey, Hámme adam jılaǵandı qıyamette.
Dástan tilinde «bárcha, áhli» almasıńları jumsalǵan, olar arabparsı tillerinen kirip kelgen. Házirgi tilimizdegi «bárshe, jámi» almasıńlarınıń orınında jumsalǵan.
Soraw-qatnas almasıǵı
Dástan tilinde soraw-qatnas almasıńları az sanda jumsalıp kim, necha, kimse, ne, neshe, neshuk, qansha sózleri arqalı berilgen.
«Necha», «nechuk» soraw-qatnas almasıǵı házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde jumsalmaydi, qalǵan soraw-qatnas amasıńları házirgi tilimizde jumsala beredi. Mısalı:
Tawıńlarıń neshik ayttıń,Qırq jigitten uyalmayın , Kim qoydı saǵan bul isti,
Qaydan taptıń sen bul kúshti,
Bul ne halda jalǵız qızıń,
Seniń wásbińdi tárip etsek neshik bolar eken.
Ózlik almasıǵı
«Góruǵlı» dástanı tilinde ózlik almasıǵı házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı «óz» sózi arqalı ańlatılǵan. Ózlik almasıǵı seplenip hám tartımlanıp tómendegidey mısallarda qollanılǵan:
Áyne ózi jigirmadan ótpegen,
Áwezdi ózine bala qıldı.
34
Dástanda belgisizlik almasıǵınıń mánisi atawısh sózlerdiń dizbeklesip keliwi arqalı ańlatılǵan:
Bir neshe saxabalar keldi tushımda, Kimsá
ólmáy bul dúnyada qalǵandur.
Dástanda «kim, kimisi, kimsá» sózleri arqalı jasalǵan belgisizlik almasıńları jumsalǵan. Bir almasıǵınıń soraw-qatnas almasıńlarınıń dizbeklesiwi hám kimse sózi arqalı ańlatılǵan:
Bir neshshe jerlerden tımsal keltirdim,
Bir neshe dushpanlardıń siynesi bolsın wáyran.
Belgilew almasıǵı
Dástan tilinde belgilew almasıǵı «hár» sóziniń atawısh sózlerdińaldına dizbeklesip keliwi arqalı jasalǵan:
Áwezxandı hár kim alıp keltirse, Hár jılda bir mártebe bardı.
Belgilew almasıǵı parsı tillerinen kirgen “hár” sózine basqa sózlerdiń dizbeklesip keliwi arqalı jasalǵanlıǵın kóremiz.
Men búgin keshmishem hár ne barımnan
Ózi bolsın on beshinde, Hárne keltirseń tez keltir
Bolımsızlıq almasıǵı.
Dástan tilinde “hesh” bolımsızlıq almasıǵı az da bolsa ushırasadı:Shıdamas hesh kim dástine,
Hesh kim shıdamas oynıma, Góruǵlı bekten hesh xabar bolmadı.
35
Feyil
Feyil túbirlerinen hám tiykarlarınan funkcional formaları-atawısh feyil, kelbetlik feyil, hal feyil, jasaladı. Atawısh feyil is-hárekettiń atınan jasalǵan háreket processin bildiredi. Tiykarǵı affiksler: ıw, iw, maq, mek, baq, bek.
Atawısh feyildiń maq-mek, baq, pek, baq, bek forması házirgi tilimizde
ónimli emes, al dástan tilinde ónimli jumsalǵan atawısh feyil sózler jiyi ushırasadı:
Sol jerge sultan qılmaqshı boldı, Dushpanlar qılmaqta bizge málamat, Sol tárepke barmaqtı oyladı, Qırq jigit qorqıp qaytpaqshı boldı, Dushpanlar ishinen Áwezdi almaq, Quda berse munnan abıraylı bolmaq, Kóz kórmek, qula esitpek, qol urmaq,
Kelbetlik feyil predmettiń háreket turindegi sının bildiredi.
Házirgi tilde kelbetlik feyildiń tiykarǵı formaları -ǵan,-gen, -qan,-ken, - ar-er-r, -tuǵın affiksleri bolıp tabıladı:
Basına tilladan quyılǵan jıǵa kiygennin,
Ata sizde bolur bálki ıńtiyar,
Tah kórgeninshe ǵárip atam hesh endi.
Dástan tilinde bul affikslerdiń qollanıw házirgi ádebiy tilge sáykes. Tekte -ar,-er,-r affiksleriniń qollanılıwı izlesedi. Kelbetlik feyildiń bul forması tuwralı M.A Sherbak bılay dep jazadı:
36
Kelbetlik feyiliniń -ar,-er,-r,-ır,-ir forması, dawıslıdan keyin -yur-yúr affikslerine iye bolıp Shıǵıs Túrkistan tekstlerine xarakterli.1
Aq quw ushar aydın shamqar kóllerde,
Saǵınıp ushıp keler,
Turar álamat meniń qasıma. Áwezxandı keltirer dep qırıń arıslan.
Kelbetlik feyildiniń -mas-mes, -bas-bes qosımtaları bolımsızlıq formasın payda etedi:
Óziń ólmey dushpan kelmes qasına, Dushpan shıńmas tań ólgenshe jolıńa,Tiri
bolsań jararsań sen, hár iske.
Dástan tilinde jumsalǵan hal feyil formaları házirgi ádebiy tilimizgetolıq
sáykes keledi. Hal feyil tómendegi qosımtalar menen jasaladı. |
|
||
-ıp,-ip,-p qosımtaları |
ótken |
máhálge baylanıslı |
hárekettiń |
xalatın, sının anıńlap keledi: |
|
|
|
Basın kesip tash 6stine, |
|
|
|
Sharap iship men más boldım.
Kóterip oynatpay onı dizeńe. Qol qawsırıp atasınan pátiya tiledi.Segbir
urıp keshe-kundiz
-a/e/y qosımtaları hal feyilli tiykar feyillerge jalǵanıp jasaladı. -Ib,-ib,- ub,- ub hal feyildi jasawshı qosımtalardıń eski formaları da dástan tilinde az sanda bolsa da ushırap turadı:
Kóz jası tógilip, sel bolıp ketse, At jıǵılıp ózi jawda qalǵanda, Jawdı qırıp kewil xoshlar kúnidir,Bedewin harlatub maydanǵa kirgen,
1 Щербак М.А. Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв из восточного Туркестана N-14.
37
Qılısh urıp qanın tóktim.
Feyil dárejeleri
«Góruǵlı» dástanı tilinde feyildiń tómendegi dárejeleri jumsalǵan.
Túp dáreje
Dástan tilinde tup dáreje feyilleri tiykarınan túbir feyillerge sáykes keledi, buyrıń meyildiń II betinde qollanıladı. Túp dárejede is-háreket tek subektke qatnaslı bolıp keledi:
Dushpanlar qılmasın bizge málamat, Shólde bolsın pirler ol mádetkáriń,Isińdi erte qıl, qalmaǵıl keshke.
Ózlik dáreje |
|
Dástan tilinde ózlik dárejeniń -n,-ın,-in qosımtaları |
jumsaladı, is- |
hárekettiń subekttiń ózine baǵdarlanǵanın bildiredi: |
|
Góruǵlı zorlıǵın bildirdi, |
|
Ishi bawırın tildirdi, |
|
Qunqarshax kóringen lashkerge taslandı. |
|
Ózlik dáreje feyillerin jasawda -ıl,-il,/-ul,/-úl,-l |
qosımtası da |
qollanılǵan: |
|
Qoshulıb sóhbet qurayıń. |
|
Men bilán qoshulub sursáńiz dáwran |
|
Bárchasi birdáy jıynalıb. |
|
38
Belgisiz dáreje
«Góruǵlı»dástanınıń tilinde feyildiń belgisiz dárejesiniń -ın,-in,- n, -ıl,-il,-l qosımtaları jumsalǵan. Belgisiz dáreje feyilleriniń ózlik dáreje feyillerinen
ózgesheligi is-háreket belgisiz subekt tárepinen islenedi.Mıs: Qanatınan qayırıldı, Tuyaǵınan
mayırıldı. Qanlar qarılıp, baslar jarılıp,
Kózler tesilip, bedewler jabıldı
Qashqan qutılıp, turǵan tutıldı.
Oqlar atılıp, qanǵa batıldı.
Qan tógildi maydan ishinde.
Dushpanlar qoyday qırıldı.
Sheriklik dáreje
«Góruǵlı» dástanınıń tilinde sheriklik dárejeniń ısh-ish-sh qosımtaları az sanda jumsalǵan, -ıs,-is,-s formaları bolsa házirgi qaraqalpaq ádebiy tiline sáykes qollanılǵan:
Naz bilan qas qaǵısqan,
Kórgeniń janıp alısqan,
Bir-biriná nayza salısqan,
Sóylesip alsam payda ǵoy dep.
39
Ózgelik dáreje
Ózgelik dáreje is-hárekettiń ózlik subekt arqalı emes, basqa bir ózgelik subekt arqalı islengenin bildiredi. Ózgelik dáreje formasınıń jasalıwında tómendegi affiksler qatnasadı: -dır,-tir qosımtaları basqa grammatikalıq qosımtalarǵa qaraǵanda ónimli jumsalǵan:
Tazalıqtı bir-birinen arttırar, Kámalǵa keltirip, tárbiya qılǵan, Dushpanıń dostına sırın aldırmas,Altın kesa názik qolın taldırdı, Sózin mánisine keltirdi.
-ıt,-it,-t qosımtası dawıslı hám y-, -m dawıssız seslerine pitken feyillerge jalǵanıp ózgelik dáreje jasaydı.
Tanıńlı anı yıǵlatıb.
Ózi qolına uslattı.
Ráwish
Ráwish is-hárekettiń hám belginiń belgisin bildiretuǵın mánili sóz shaqabı. Dástan tilinde ráwish formaları házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi formalarına sáykes keliwi menen birge, geypara ózgeriske ushıraǵan formalarda ushırasadı. Lekin, bular dástan tilinde júdá siyrek jumsalǵan. Mısalı:
Áwwal keldi Goruǵlı. Atı onıń shunda óldi.
Bul mısallardaǵı áwwel, áwel, sózi waqıt, «shunda» sózi orın ráwishi ornında jumsalıp dástannıń tiline tán ózgesheligi bolıp tabıladı.
40
«Góruǵlı» dástanınıń tilinde “-sha,-she” affiksiniń jalǵanıwıarqalı
almasıńlardan jasalǵan ráwishler ushırasadı.
41