MD hám PQJ / Góruǵlı dastanınıń fonetika-morfologiyalıq ózgeshelikleri

Dushpan menen uluǵ sawash qılǵanday, Suńqardan Áwezdi alıp qashqanday, Baqpadıń qozım dep perzent júzine, Bir perzentti quda bermey ózińe.

Ayırım túbir atlıqlar grammatikalıq kórsetkishi jaǵınan birlik sandaturıp kóplik máni ańlatıp keledi:

Dástanda kóplik máni -lar-ler qosımtaları arqalı bildirilgen:Góruǵlı der qulaq salıń sózlerge

Panduw násiyatım aytqan sizlerge, Aq quw ushar aydın shalqar kóllerde,

Sapar qıldım dástin bále shóllerde,

Hallarım ne kesher uzaq jollarda,

Lal boldı shiyrin till1rim.

Házirgi qaraqalpaq tilinde III bette feyil sózler kóplik qosımtaların qabıl etpeydi. Al, dástan tilinde II bettiń birlik hám kóplik formasında - lar//-ler qosımtası jalǵanǵan:

Ishimde dártim kóp bir-bir aytayın,

Qulaq salıp shıraqlarım tıńlańlar,

Qaydan keldi bizge bul dushpanlar,

Ele de ármanıń barma jigitler,

Dushpanlardı nayza bilán shanıshtıńız,

Ǵánimlerdiń júrek-bawrın testińiz.

Ayırım jaǵdaylarda -lar//-ler qosımtası kóplik mánini emes, al ayırıńsha túsinikke bolǵan subektiv qatnasın (jaqsı kóriw, erkeletiw) bildiriw ushın jumsalǵanın kóremiz:

Ne janannıń bellerinen qushtıńız,

Qara-qara qashlarını qaqtılar,

Yuziklerni állerine taqtılar.

22

Eski túrkiy tillerinde kóplik mánini ańlatqan, -at,//-an qosımtaları dástan tilinde ayırım sózlerdiń qurılısında saqlanıp qalǵanlıǵın kóremiz:

Qayerlerde qaldı yawmıt elatıń, Qırıq mıń úyli elat buǵan qaraydı,Iyesiz qalǵandı Shámbil elatıń.

Tartım kategoriyası

Tartım kategoriyası belgili bir betke tiyislilikti bildiredi. Dástan tilinde tartım qosımtalarınıń tómendegidey túrleri jumsaladı. I bet birlik sandı ańlatıw ushın -ım, -im, -m házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalmaytuǵın - um,-úm, kóplik sanda -ımız, -imiz, -úmiz qosımtaları jumsalǵan:

Áwez ulım qáne dese ne dersiz, Qorqaq jigit bárińizge jol bolsın, Qulaq salıp esit meniń arzımdı,

Guldáy bolǵan bul bashımda dártim bar. On gúlúmnan bir gulum bar gúlǵuncha,Ber manıraq kel qozım.

II bet birlik sandı ańlatıw ushın -ıń,-iń,-ń , -uń,-úń,-ń qosımtaları kóplik sanda -ıńız, -ińiz qosımtaları jumsalǵan:

Maydanda yaǵańız endi qızıl qan,

Belińdi baylaǵan bekkem endi sen,

Kóńlińizge saqlamańız zárre kek.

Ǵanımdı ańlańız bul jerden qáwpet,At basın teń qılıp jannan keshińler.

Áwez balań jatır zindan ishinde.

23

Patshalardıń mudam bolar elshisi,

Áwelgidey boldı shahnıń aldında.

Iyelik sepliginiń -nıń, -niń qosımtası únsiz dawıssız seske pitkensózlerge de jalǵanǵan. Al házirgi tilimiz ushın bul jaǵday tán emes:

Ne baǵlardıń taza gúlin terdiń dep,

Áwelgidey boldı shahnıń aldında.

xarakterli bolǵan -a, -á, //-ǵa/,-gá qosımtaları jiyi ushırasadı:

Mańa degen iytlerdi ózine jibersin,

Meńá patshadan sorap baǵ qurdırıp beresiz,

Meni ózlárińá sárdár bildińiz,

Bayına barabar ońa zer berey, Kirersiz bádbaxtıń tawı tashıná,Bar onda sańa juwap.

Dástan tilinde -qa, -ke, -ǵa //ge, -ká, -na/-ná -a/-á qosımtaları jumsalǵan. Lekin bulardan -ká/gá, -ná, -a/-á qosımtaları házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalmaydı.

Áwezdi kórmekká etseńiz árman, Qunqarshańa bul xatım bar,

Olja qılıp qız-jawandı,Sańa jılawdar áylermen, Jáhán mańa tar kórindi.

25

házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılatuǵın -nı,-ni qosımtaları ushırasadı: Yuzini kórgen shahlar bolar ziyada,

Ráwim etpeń kózden aqqan jasını,

Qarǵa quzǵın jesin bunın lashını,

Báhárde terermen bul taza gúldi,

Gúllerdiń ashıǵı mudam bulbúldi.

Qayǵıdan tolıp tur ishleri qana.

Parsha-parsha etlerini kestińiz,

Shıǵıs sepligi

Shıǵıs sepliginiń házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde saqlanǵan -nan,- nen,- dan,-den,-tan,-ten qosımtaları menen birge házirgi tilimizde jumsalmaytuǵın, kitabıy tilge tán bolǵan dın,-din,-tın,-tin qosımtaları dástan tilinde kóplep ushırasadı.

Munnan barıp Rum yurtına,

Andin ózge kim bar jaratqan jappar, Qozıń munnan Gurjistanǵa barǵandı, Qáwmetińnen men aylanay shıraǵım,Bir qudadan ózge joqdur mehriban, Sol keseni kelip qoldan alǵanday, Turma endi munnan jáne bádirek qul, Neden jazdık bir qudaǵa biz sorlı, Sendin ózge kim bar jaratqan jappar.

26

Orın sepligi

Dástan tilinde orın sepliginiń -da-de-ta-te qosımtaları jumsalǵan:Sizlerge qosılmaq bizge gúmandı,

Búlbúl degen qus sayraydı qıyada, Shahlar kórse onı bolar sayada, Jigittiń jaqsısın shámbilde kórdim,Musápirlik basqa tusti bul jerde, Kırq jıl boldı ayra tustim bul elden,

Jáne de qural hám sheriklik sepliginiń -la-le qosımtası bir-eki jerde jumsalǵan.

Dástan tilinde tiykarınan házirgi tilimizdegi altı seplik tolıq jumsalıp, joqarıdaǵıday ózgeshelikke iye.

Kelbetlik

«Góruǵlı» dástanınıń tilinde kelbetlik sózler túbir hám dórendi kelbetlikler túrinde ushırasadı. Túbir kelbetlikler tómendegi mısallarda jumsalǵan:

Sap qurbashı altın tuwlar, Sóyleń lalbolmasa qızıl til endi,

Hár ne etseń pármanımdı qıl endi,Batırlar qolında altın pıshaqlar, Jerinde ashılar asqar bulaǵı,

Basında oynasar alǵır ullılar.

Dórendi kelbetlikler -sız,-siz qosımtaları járdeminde jasalǵan. Bul dórendi kelbetlikler -lı,-li affiksi bildiretuǵın mánilerine qarama-qarsı mazmundı beriw ushın qollanıladı.

27

elementleri kelbetlik jasawda jiyi ushırasadı. Mısalı:

Biykar júrer oshbuw dúnya,

Dúnyadan biyperzent ótken sultanım,

Nágáhanda uǵlım boldı gunákár,

Munı úlken úyden sorasam biyádeplik bolar,

Is bolmas haqtan biypárman.

28

dáwirde qaraqalpaq jazba tiline arab-iran tilleriniń tásiri kúshli bolǵan.

Sońınan qaraqalpaq ádebiy tili ulıwma xalıqlıq sóylew tiliniń negizinde qáliplese basladı.

Dástan tilinde xalıqtıń sóylew tiline jaqınlıq seziledi. Parsı tillerinen kirgen -biy, na, ná, affiksleriniń qollanılıw dárejesi onı atqarǵan baqsılardıń sawatlılıǵına baylanıslı boladı.

Dúnyada biymurat ótken sultanım,

Biygana adam kórinerme kózińe, Aǵa

Yunus biysharadı,

Uyqıdan bolmaǵıl biyǵam,

Biy saat sapar ayında.

Sanlıq

Sanlıq abstrakt san mánisin yamasa predmetlerdiń sanın, shamasın qatarlıq tártibin bildiretuǵın sóz shaqabı. «Góruǵlı» dástanınıń tilinde sanlıqlardıń tómendegidey mánilik túrleri ushırasadı.

Sanaq sanlıq

Dástan tilinde sanaq sanlardan, bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz,toǵız, on, juz, mıń sanları jumsalǵan.

Mısalı: Qulaqqa almayman aytqan sózińdi,On sákkiz mıń alam haqqı zuljalar, Oyarman dep ekki sháhlá kózińdi,

29

Sekkiz kún tınbay bal Áwez,

Segbir tarttı keshe kúndiz,

Toqqız kása gúl-gúl sharap álinde,Haq deyip simirip ishti yaranlar,

Elli bes jasında.

Qatarlıq sanlıq

Dástan tilinde qatarlıq sanlıqlar -lanshı, -lenshi affiksi arqalı jasalǵanlıǵın kóremiz.

Ekilenshi sózim buldur, háy balam,

Adamnıń jaqsısın qay jerde kórdiń?

Birlenshi sawalım buldur Áwezjan

Atlardıń jaqsısın qayjerde kórdiń?

-lanshı-lenshi affiksleri házirgi ádebiy tilimizde tek «jigirmalanshı» sózinde ǵana saqlanǵan.

Al, basqa sanlarǵa jalǵanǵanlıǵın kórmeymiz. -lanshı affiksi dáslep XIVXVI ásirlerde Xorezm ózbekleriniń tiline Oǵuz tilleriniń dialektlerinen kirgen, biraq, ol ózbek tilinen orın ala almaǵan.Tek usıǵan uqsas “lamchi” affiksi házirgi ózbek tilinde milliy hám texnikalıq nomenklatura ushın ǵana xızmet etedi.

Arab tilinen kirgen “birinshi” qatarlıq sanlıǵınıń mánisin ańlatuǵın

“áwwal” sózi jumsalǵan:

Áwelgidey emes meniń sıyaǵım,

Áwwelgidey kórerme onı Qunqarshaq.

Áwwalǵı sawalım buldur Áwezjan, Atlardıń jaqsısın qay jerde kórdiń, Áwwel

ómiri uzaq bolsın,

30

Dástan tilinde toplaw sanlar -laǵan, -legen affiksleriniń jáne de sanaq sanlardıń tákirarlap keliwinen jasalaǵanın kóremiz.

Almasıń

Dástan tilinde almasıńlardıń házirgi qaraqalpaq tilindegi barlıqtúrleri ushırasadı.

Betlew almasıǵı

«Góruǵlı» dástanı tilinde betlew almasıǵı úsh bette birlik hámkóplik sanda jumsalǵan.

I bet birlik sanda “man” formasında ushırasadı. Máńa degen yigitlerdi ózime jiberersiz, Qudayım man qulǵa ráhim qıl endi.

Seniń ushın zar jılap tur qudaǵa,

Men ózim qunqar ústine,

Man ózim yashman Ǵóruǵlı, Meńa patshadan qırq tanab jer kerek.

31