MD hám PQJ / Góruǵlı dastanınıń fonetika-morfologiyalıq ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTAARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ

Elshibaeva Z.

Tema: «Góruǵlı» dastanınıń fonetika-morfologiyalıqózgeshelikleri»

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis – 2012

2

Mazmunı

Kirisiw

Túrkiy til biliminde hám qaraqalpaq til biliminde folklorlıqshıǵarmalar tiliniń izertleniw jaǵdayı

I BAP. «GÓRUǴLÍ” DÁSTANÍNÍŃ FONETIKALÍQ ÓZGESHELIKLERI

I.1. Dawıslı sesler

I.2. Dawıssız sesler

II BAP. «GÓRUǴLÍ» DÁSTANÍNÍŃ MORFOLOGIYALÍQ ÓZGESHELIKLERI

II.1. Mánili sóz shaqapları

II.2. Kómekshi sóz shaqapları

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

3

KIRISIW

TÚRKIY HÁM QARAQALPAQ TIL BILIMINDE DÁSTANLAR

TILINIŃ IZERTLENIW JAǴDAYÍ

Túrkiy tillerde eń áhmiyetli wazıypalardıń biri milliy ádebiy tillerdiń

qáliplesiw hám rawajlanın basqıshların izertlew bolıp tabıladı. Ádebiy tillerdiń rawajlanıw tariyxın izertlew hám onıń basqıshların anıqlaw ushın jazba estelikler menen bir qatarda xalıq awızeki dóretpeleriniń, ásirese, dástanlardıń til

ózgesheliklerin tereń úyreniw úlken áhmiyetke iye. Hár bir xalıqtıń ádebiy tili awızeki sóylew tiliniń tiykarında payda boladı. Tildiń sózlik quramında sol tilde sóylewshi xalıqtıń tiliniń tariyxına baylanıslı bay maǵluwmatlar saqlanadı. Demek, xalıq dástanınıń tilin izertlew arqalı sol xalıqtıń hám tili onıń rawajlanıw basqıshları tuwralı hár tárepleme maǵluwmatlar alıwǵa boladı. Qaraqalpaq til biliminde qaraqalpaq milliy ádebiy tiliniń tariyxın izertlewge arnalǵan sanawlı jumıslar ǵana bar. Mısalı: professor D.S.Nasırovtıń qaraqalpaq tili dialektleriniń faktlerin áyyemgi jazba derekler menen salıstırmalı aspektte islegen jumısları, akademik H.Hamidovtıń1 Eski túrkiy jazba estelikleriniń tilin izertlew baǵdarındaǵı jumısları hám D.Saytovtıń2 qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarınıń tili boyınsha alıp barǵan jumısların kórsetiwge boladı.

f.i.d. Sh.Ábdinazimovtıń “Qırıq qız” dástanınıń sózlik quramı boyınsha islegen ilimiy jumısı da qaraqalpaq til bilimindegi dástanlar tilin izertlewge arnalǵan

1Ҳамидов А. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. Нөкис, 1974.

2Сайдов Д. XVIII-XIX әсирлердеги қарақалпақ шайырлары шығармаларыниң тили. -Нөкис

4

jumısımızdıń izertlew obyekti sıpatında qaraqalpaq til biliminde ele qolǵa alınbay atırǵan folklordıń til ózgesheliklerin konkret bir dástan mısalında izertlewdi aldımızǵa maqset etip qoydıń hám bul ushın

«Góruǵlı» dástanın tańladıń. Jumıs kirisiw bólim hám eki bap, juwmaq, paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat. I bapta «Góruǵlı» dástanınıń fonetikalıq ózgesheliklerine toqtap ótsek, II bapta dástannıń morfologiyalıq

ózgesheliklerine keńnen toqtap óttik.

Folklorlıq dóretpelerdiń tillik ózgesheliklerin izertlew Túrkiy xalıqlarında 1940-jıllardan baslap qolǵa alına baladı. Bul dáwirde xalıq dástanınıń til

ózgeshelikleri, sonday-aq folklorlıq dóretpelerdiń hár qıylı janrlarınıń tili tuwralı ilimiy izertlewler alıp barıldı. Buǵan mısal retinde D.Mamedqulievtıń «Shasánem hám Ǵárip» dástanınıń tillik ózgeshelikleri1 degen dissertaciyalıq jumısı S.Baylievtıń «SayatxanHámra» dástanınıń tillik ózgesheliklerin izertlewge arnalǵan izertlewlerinde2 sózlerdiń mánilik hám seslik ózgerislerge ushıraw jaǵdayları anıńlanǵan. Azerbayjan ilimpazı S.T.Mextievanıń3

«Shaxriyar» dástanınıń tilin izertleúge arnalǵan miynetinde dástannıń leksikalıq hám grammatikalıq ózgeshelikleri, ondaǵı, sinonim, omonim, antonim sózler, termin sózler, sóz jasalıw jaǵdayı hám turaqlı sóz dizbekleri izertlengen.

Ózbek ilimpazı Sh.Shoabduraxmanovtıń «Ravshan» dastonining badiiy tili haqida» atlı dissertaciyalıq jumısında dástanda qollanılǵan kórkemlew quralları, epitetler, metafora, dástan tiliniń sintaksislik, fonetikalıq hám leksikalıq ózgeshelikleri izertlengen.

R.Rasulovtıń «Alpamıs» dástanındaǵı sózlerdiń sintaksislik baylanıslarına arnalǵan dissertaciyalıq jumısında sózlerdiń baǵına hám

1Мамедқулиев Д. Языковые особенности дастана «Шахсанем и Гариб» Ашхабад

2Вайлыев С. Языковый особенности дастана «Саят и Хамра» Ашхабад

3Мехтиева С.Т.Язык эпоса “Шахрияр”.Баку, 1974

5

dizbeklese baylanısıwına toqtap, dástanlarda qollanılıw ózgesheliklerin analizlegen1

S.Tursunovtıń «Leksicheskie osobennosti dastona «Alpamıs» degen dissertaciyasında sózlik quramdaǵı ulıwma qollanıwshı leksika 30 dan aslam tematikalıq toparlarǵa ajıratıp, ásirese dialektlerge ayrıńsha kewil bólgen. Jumıstıń ekinshi babında dástanda ushırasatuǵın kásibiy sózler, úshinshi babında dástan leksikasındaǵı funkcional stilistikalıq ózgeshelikleri analizlengen.

Túrkiy tillerdegi dástanlardıń ishinde qırǵız xalqınıń qaharmanlıq dástanı

«Manas» tıń tili hár tárepleme izertlengen. R.Egamberdiev «Manas» dástanındaǵı frazeologizmleri R.A.Beybutova ondaǵı áskeriy leksikanı,

K.Aydarqulov “Manas” eposı menen runikalıq jazba e steliklerdegi etnikalıq terminlerdi salsıtırıp izertlegen: A.Boronov

«Manas» dástanındaǵı antroponimlerdi izertlese, T.Jumagulova ondaǵı toponimlerdi izertlegen. Demek awızeki xalıq dóretpeleriniń izertleniwi bizge sol shıǵarmalardı izertlewde tiykarǵı teoriyalıq derek boladı. Mine, usılardan kelip shıńqan halda «Góruǵlı» dástanınıń tillik ózgesheliklerine keńnen toqtap, dástannıń tiliniń fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgesheliklerin izertlep tallaw jasaymız.

«Góruǵlı» dástanınıń izertleniw jaǵdayları

Qaraqalpaq xalqı arasında ázelden keńnen taralıp, baqsılar tárepinen atqarılıp kiyatırǵan ádebiy miyraslardıń biri «Góruǵlı» dástanı.

«Góruǵlı» dástanınıń ertede dóregenligi haqqında tómendegidey pikirler bar:

1 Расулов Р. Синтаксические связи между словами в достоне «Алпамыс». Тошкент

6

Azerbayjan ilimpazları «Góruǵlı» dástanınıń dóreliw dáwirin anıńlawǵa

ádewir kewil bólgen. Sol maqsette olar dástandaǵı súwretlengen tariyxıy waqıyalardı, óz eli menen qońsılas ellerdegi tariyxıy waqıyalarǵa salıstıra otırıp,

dástandı XVI ásirdiń aqırı XVIIbasında dóregen degen pikirdi aytadı.

«Góruǵlı» dástanı Kavkazdaǵı azerbayjanlarǵa, Gruziya, Armeniya,

Turkiya hám Persiya, Orta Aziyadaǵı xalıqlar ózbeklerge, qaraqalpaqlarǵa, túkmenlerge, qazaq hám tájikler arasında keńnen taralǵan. Azerbayjan xalqınıń

«Góruǵlı» dástanı 11842-ret jıynap 1842jılı baspadan shıǵarǵan belgili jazıwshı A.Xodzko bılay der jazadı: Aziya yamasa ulıwma dúnyanıń tórt tárepinde bul atama Ǵóruǵlı belgili bolmaǵan bir de múyesh joq. Siz onı hátte Bessaraviyada, Moldaviyada da esitesiz. Hár qanday jaǵdayda onıń Aziyadaǵı keńnen málimligi Gomerdiń Greciyadaǵı dańqınday ullılıqqa iye1 jáne de, V.M.Jirmunskiy hám

X.T.Zarifovlar «Góruǵlı» dástanınıń ullılıǵı haqqında pikirlerin aytqan

«Góruǵlı» dástanı qaraqalpaqlar arasında awızsha hám kitabıy túrde taralıp, onıń keń óris alıwına basqa xalıqlardıń tillik ózgesheligi milliy mádeniyatı menen diniy ayırmashılıqları hesh qanday tásir etpesten hár qıylı atamalarda kóp ǵana

“Kóruǵli”, túrkmende “Góroglı” azerbayjan, gruzin, armyan xalıqlarında

“Keroǵlı” kuruǵlı” atı menen ataladı.

ekenligin dálilleydi. Sonlıqtada ol dóretpeniń hár versiyasında sol xalıqtıń úrp-

ádetin, turmıs tirishiligin, dúnyaǵa bolǵan kózqarasın

1 Кероэглы «Восточный поэт-наяздник» «Кавказ» газетасы, 1856. 21-саны

7

anıńlawǵa boladı. «Góruǵlı» dástanı ideyalıq mazmunı menen kórkemlik

ózgesheligine baylanıslı qaraqalpaq milliy dástanlarınıń qatarınan ılayıńlı orın alıp kiyatır.

«Góruǵlı» dástanınıń dóreliw, taralıw dáwirleri haqqında ilimpazlar hár qıylı pikirler bildirgen. Dóretpe qaharmanlarınıń watanın izlew, qaysı xalıqqa

tiyisli ekenligin, qaysı zamanlarda ómir súretgenligin anıńlaw oǵada qıyın.

Dástannıń bir qansha versiyaları xalıq arasınan 1960-jıllarda jıynap alına basladı. Jıynawshılar

«Góruǵlı»nıń “Qırmandáli” Bázergen, Áwezxan, Áwez úylengen, Arap Rayxan atamasındaǵı shaqapların ǵana jıynap qalǵanların jıynay almaǵan.

Al bizlerden burınıraq bul iske qol urǵan ózbek xalqında qırıńtan aslam

shaqabı, tájiklerde e liw, túrkmenlerde jigirma shaqabı jıynalǵan.

«Góruǵlı» dástanı qaraqalpaqlar arasında baqsılar hám qıssaxanlar arqalı taralsa, ekinshiden, Kazan, Ufa, Tashkent litografiyalıq baspaları arqalı da taralıp otırǵan.

Bul bahalı dástan óz aldına tom bolıp 1986-jılı Nókiste basılıp shıńtı.

Erpolatovlar tárepinen Qırmandáli hám bázirgen variantı kitapsha bolıp baspadan shıńtı. «Góruǵlı» dástanınıń qaraqalpaqsha versiyası basqa tuwısqan xalıqlardıń versiyasına usas bolıwı menen qatar olardıń mazmunı, obrazları, kórkemlik ózgeshelikleri boyınsha da aytarlıqtay belgilerine iye. Bul

ózgeshelikler óz aldına izertlewdi talap etedi. Biz usı miynetimiz arqalı 1986-jılı kóp tomlıqqa ılayıńlap XV tomında basıp shıǵarılǵan «Góruǵlı» dástanınıń tilin izertlewdi jumısımızdıń tiykarǵı deregi sıpatında paydalandıq.

8

I BAP. «GÓRUǴLÍ» DÁSTANÍNÍŃ FONETIKALÍQ

ÓZGESHELIKLERI

Qaraqalpaq xalqıńıń «Góruǵlı» dástanınıń tilin fonetikalıq, orfografiyalıq izertlew onıń tilinde tómendegidey ózgeshelikler bar ekenligin kórsetedi.

Dawıslı sesler

«Góruǵlı» dástanınıń tilinde toǵız dawıslı fonema jumsalǵan. Sanı jaǵınan házirgi qaraqalpaq tiline sáykes keledi.

Biraqta dawıslı hám dawıssız seslerdiń qollanıwında ayırım poziciyalıq hám kombinatorlıq ayırmashılıqlar ushırasadı.

“A” juwan dawıslı, til artı foneması bolıp, sózdiń barlıq poziciyalarında jumsalǵan. Qońsılas seslerdiń tásirinde ózgeriske ushıramaydı. Mısalı:

Arǵımaqtıń ne jaqsısın mindirdiń

Almas qılısh bayladıńız belime

Dushpan qorqıp shıǵalmadı jolıńa

Astıńdaǵı bergey Ǵıyrat atımdı.

“A” fonemasınıń qollanılıwında «Góruǵlı» dástanında tómendegidey sáykeslikler ushırasadı. Házirgi qaraqalpaq tilinde “o” foneması qollanılatuǵın orında “a” foneması jumsalǵan

Mısalı:

Anda Góruǵlı sóyledi

Ańa berey bisatımda barımdı,

Kórer bálki anı eki kózimen

9

“Á” foneması kópshilik jaǵdayda arab-parsı tillerinen ózlestirilgen

sózlerdiń qurılısında jumsalǵan. Orta Aziyalıq Túrkiy ádebiy tildiń tásirinde

túpkilikli Túrkiy sózleriniń qurılısında keyingi buwınlarında da ushırasadı. Al

házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde tiykarınan sózdiń birinshi hám ekinshi buwınlarında jumsaladı. Mısalı:

Árman qalmas kórsem onıń júzini

Áwezxandı hárkim alıp keltirse Násiyhatım bul sizlerge qırıń jigit, Hárne dese shıńpaysızlar sózinen, Hásenxan ne dese kóniń sózine, Ámmá, Ǵóruǵlı sultan bir sóz ayttı.

“O” juwan dawıslı foneması «Góruǵlı» dástanınıń tilinde házirgi

qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı sózlerdiń absolyut basında hám birinshi qamaw

hám tuyıń buwında jumsalǵan.

Oshbuw tawdıń átirapında lalazar,

Ábiwbákir, Sıdıń, Omarı, Ospan, Bir

mádet ber mendey ǵárip qulıńa,

Xorlaydı astımdı Góruǵlı atı,

At boladı er jigittiń qanatı.

«Ó» erinlik jińishke dawıslı fonema tek sózdiń basında hámbirinshi buwınında jumsalǵan.

Jańa bildim sen ekenseń Góruǵlı,

Ólgenińshe hesh júrmediń sen tuwrı.Bul shóllerde júrer mudam biyqarar, Dawısı shıńsa baqpa qoyıń, Kókiregin nıńtapnıńtap.

Ómirimniń barlıǵın jılap ótkerdim.

10

“U” juwan erinlik dawıslı foneması dástandaǵı sózlerdiń barlıq

orınlarında jumsalǵan. Al házirgi qaraqalpaq tilinde sózdiń basında hám ortasında jumsaladı:

Ushı qıyırı joqdur meniń oyımnıń,Keshe kúndiz boldı júrekte uwayım.

Uwayım salǵandur maǵan qudayım, Urıs bolsa shiyrin jannan keshemen, Dushpanlardı nayza menen shanshaman.

“Ú” foneması erinlik jińishke dawıslı sózdiń barlıq orınlarındajumsalǵan.

Mısalı:

Íqırandırıp qolǵa alayın sazdı, Lashınǵa aldırıń órdeki ǵazdı.Jaqsı adam sóz parqını ańlaydı, Ispahannan xanlar ulı Hásendi, Atalatıp alıp qashqan sultanım.

Iyesiz dep urlaǵaysız basına,

11