MD hám PQJ / Mekteplerde almasıq sóz shaqabın oqıtıw usılları

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM BERIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Dawenova T.

MEKTEPLERDE ALMASÍQ SÓZ SHAQABÍN

OQÍTÍW USÍLLARÍ

5220100 – Qaraqalpaq filologiyası

PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI

NÓKIS-2012

Mazmunı:

Kirisiw………………………………………………………………………..

I Bap. Almasıq hám onıń mánilik túrlerin oqıtıw usılları.……

1.Oqıwshılarda almasıq sóz shaqabı haqqında túsiniklerdi qáliplestiriw usılları……………………………………………………….

2.Almasıqlardıń mánilik túrlerin wqıtıw usılları…………………..

3.Betlik, ózlik, siltew, soraw almasıqların oqıtıw……………………

4.Belgilew, belgisizlik, jámlew, bolımsızlıq almasıqların oqıtıw..

II Bap. Almasıq sóz shaqabın oqıtıwda qollanılatuǵın metodlar..

1.Almasıqlardı oqıtıwda túsindiriw, gúrriń, induktiv hám deduktiv metodlardan paydalanıw usılları…………………………………………..

2.Interaktiv metodlar………………………………………………………

paydalanıw……………………………………………………………………….

Juwmaq………………………………………………………………………….

Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi…………………………………………

2

Kirisiw

Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde qaraqalpaq tilin hár tárepleme

úyreniw – oqıwshılardıń ilimdi tereń iyelep alıwın támiynleydi, olardıń logikalıq jaqtan oylawın rawajlandıradı, miynetke bolǵan súyiwshiligin arttıradı,jámiyetlik turmısqa kóz-qarasın qaliplestiredi.

Oqıwshılarǵa sanalı bilim hám tárbiya beriw hár bir muǵallimniń aldına qoyılǵan eń juwapkershilikli wazıypa. Bul ushın muǵallimnen júdá úlken sheberlikti talap etedi. Qaraqalpaq tili páni boyınsha hár bir tarawdıń, hár bir temanıń qalayınsha ótiliw tártibin muǵallim hár qıylı etip ámelde asırıwı múmkin. Mısalı, morfologiya tarawı boyınsha sabaq ótiwdiń de ózine tán ózgesheligi bar. Oqıwshılarǵa morfologiya tuwralı teoriyalıq maǵlıwmat hám ámeliy kónlikpe beriwde dáslep sózlerdiń jasalıwı menen ózgeriwi haqqında bilim beriledi de, onnan soń sóz shaqapları turaklı túrde úyreniledi. Bunda sóz shakapların óz aldına ayırım-ayırım hár bir klasta úyreniwden burın dáslep sóz shaqapları tuwralı oqıwshılarǵa túsinik beriledi. Bul ushın mektep baǵdarlamasında belgili dárejede saat ajıratılǵan. Oqıwshılardıń sóz shaqapların, onıń leksika-grammatikalıq

ózgesheliklerin durıs hám ańsat túsinip alıwına erisiwimiz ushın sózlerdi sóz shakaplarına durıs klassifikaciyalap alıwımız kerek. Yaǵnıy sózlerdiń ne ushın sóz shaqaplarına bólinetugınlıǵın, bóliniw sebeplerin hár bir sóz shaqabına tán leksikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik ayırmashılıqlardı mısallar járdeminde zárúrli bolǵan metodikalıq usıllardı qollana otırıp túsindiriw kerek boladı.Álbette, sóz shaqapları tuyaralı túsinik bergende mısallar járdeminde túsindiremiz de, onı tómendegidey ámeliy jumıslar tiykarında oqıwshılardıń tolıq hár tárepleme

ózlestire alıwına erisiwge boladı.

3

Oqıwshılarǵa berilgen gápler menen tekstlerdegi sózlerdiń qaysı sóz shaqabı ekenin anıqlatıw hár bir sóz shaqabına tán grammatikalıq kategoriyalardı mısallar járdeminde ayttırıw, sabaqlıkta berilgen shınıǵıwlar tiykarında hár túrli jazba jumıslardı islettiriw zárúr.

Almasıq haqqında dáslepki maǵlıwmatlar baslawısh klaslarda beriledi. Bul maǵlıyamatlar júdá qısqa bolıp, 6-klasta almasıq boyınsha tereńirek túsinik beriw talap etiledi.

Almasıqtı oqıtıwda aldıńǵı klaslarda oqıwshılardın atlıq, kelbetlik, sanlıq boyınsha alǵan bilimlerin esine túsiriwden baslanadı. Sebebi, almasıqlar kóbinese usı sóz shakapları menen tikkeley baylanıslı. Oqıwshılardıń sabaqlıqtaǵı teoriyalıq anıqlamadan da xabarı bar. Ol tómendegishe: atlıq, kelbetlik, sanlıq sozlerdiń ornına qollanılatuǵın sóz shaqabın almasıq dep ataymız. Bul qaǵıyda negizinde shártli túrde ǵana. Negizinde almasıq hámme waqıtta atlıq, kelbetlik, sanlıq sózlerdiń ornına qollanıla bermeydi. Máselen: Bul dúkanda hár qıylı kiyimkenshekler: kóylek, yubka, shalbar h.t.b. satadı.

Bul gáptegi «bul» almasıǵı siltew mánisin ańlatadı, atlık ya kelbetlik ornında qollanılıp turǵan joq, dúkandı ayırıp kórsetiw mánisinde qollanılıp tur.

Demek, almasıqlar sandı, belgini, zattı atamaydı, tek kórsetedi. Oqıwshılarǵa almasıqlardı oqıtıwda onıń usı qásiyetin ayrıqsha túsindiriwimiz kerek.

Eń dáslep almasıqtı oqıtıwda, sabaqtı janlandırıw maqsetinde oqıwshılardı jumıs islewge psixologiyalıq jaqtan tayarlawdan baslaw kerek.

Dáslepki sabaqtı gúrrińlesiwden baslaymız. Anıq mısallar arqalı, salıstırıwlar arkalı almasıq sózlerdiń mánilerin, grammatikalıq belgilerin talqılaymız. Oqıwshılardıń tusiniklerin jáne de tereńlestiriw ushın almasıq sózler ózgeshe boyawlar menen jazılǵan, yaki astı sızılǵan anıq kórsetilgen kórsetpeli qural h.t.b. menen túsindiriledi. Bunda biz birinshiden, oqıwshılarǵa tez teoriyalıq maǵlıwmat bersek, ekinshiden, algan bilimin ámelde qollanıp

4

kóredi, yaǵnıy sáykes sóz shaqapları boyınsha bilimlerin ótilejaq temamızǵa baylanıslı túrde sistemalastıradı, jańa temanı úyreniwge tayarlıq aladı.

Túsindiriw metodınan paydalanǵan halda, taza temanı túsindiriwde almasıqtıń semantikalıq jaqtan ózgesheligine, grammatikalıq ayırmashılıǵına itibar beriwimiz kerek. Hár bir muǵallim oqıwshılarǵa taza materialdı ótiw barısında izbe-izlik principine tiykarlanıp ótiw kerek. Máselen, dáslep almasıqtıń zatlık mánini, onnan keyin zattıń belgisin, zattıń sanın bildiriwine baylanıslı kontekste mánilik salıstırıw arqalı, olardıń bir-birinen ajıratatuǵın belgilerin anıqlaǵan maqul. Mısalı: Sińlim, oqıwǵa ketti. Ol 9-klasta oqıydı. Bul kóshede meniń dostım turadı. Ol búgin oqıwǵa kelmedi.

Taxtaǵa mısallar jazıladı.

1. Berdaq shayır 1927-jılı tuwılǵan. Ol XIX ásirdegi qaraqalpaq klassik

ádebiyatınıń iri wákili.

2.I.Yusupov hám T.Qayıpbergenov – bular Ózbekstan qaharmanları.

3.Gulnara da qızıl kóylek bar. Mende de sonday kóylek bar.

4.Biziń klasta 25 oqıwshı bar. 6-klasta da sonsha oqıwshı okıydı. Oqıwshılar menen birgelikte mısallarda talqılaymız.

Muǵallim: Birinshi gáptegi atlıq sóz qaysıı

Oqıwshı: Berdaq shayır

Muǵallim: Ekinshi gápte Berdaq shayır sóziniń ornına qaysı sóz qollanılǵanı

Oqıwshı: Ol almasıǵı

Muǵallim: Ekinshi gápte almasıq sóz qaysıı

Oqıwshı: Bular.

Muǵallim: Qaysı sóz shaqabınıń ornına qollanılǵanı

Oqıwshı: Atlıq

Muǵallim: Úshinshi gápte kelbetlik sóz qaysıı

Oqıwshı: qızıl

5

Muǵallim: Ekinshi gápte qızıl sóziniń ornına qaysı sóz qollanılǵanı Oqıwshı: Sonday

Muǵallim: Úshinshi gápte sanlıq sóz qaysıı

Oqıwshı: 25

Muǵallim: Sanlıktıń ornına ekinshi gápte qaysı sóz qollanǵanı

Oqıwshı: sonsha.

Muǵallim: Demek, almasıq sóz shaqabı atlıq, kelbetlik, sanlıq sózlerdiń ornına almasıp qollanıladı eken.

Almasıq sóz shaqabı boyınsha jańa bilim beriw usılları

Almasıqtı úyreniwde dáslep onıń atlıq, sanlıq, kelbetlik sózlerdiń ornına qollanılatuǵının túsindiriwden baslaymız. Bunıń ushın almasıqtıń, atlıqtıń, kelbetliktiń, sanlıktıń ornına qollanılatuǵın mısallar menen bir-birlep salıstırıp túsindiremiz. Mısallardı keste arqalı túsindirip ótemiz. Mısalı, atlıq ornında: Aynura aqıllı qız. Onı hámmemiz jaqsı kóremiz.

Kelbetlik ornında: Qalamızda biyik jaylar boy tiklegen. Sonday jaylar rayonlarda da salınbaqta.

Sanlıq ornında: Respublikamız bıyıl 200mıń tonna paxta tapsıradı. Sonsha paxtanı endigi jılı da tapsıradı.

Demek, bul jerde Aynura degen sózdi qaytalamaw ushın, onı almasıǵın qollandıq. Bul atlıq ornında almasıq qollanılǵan mısal edi. Keyingi kelbetlik sózdiń ornına sonday almasıǵı qollanılıp kelingen. Sanlıq ornında yaǵnıy 200 mıń tonna sanlıǵınıń ornına sonsha almasıǵı qollanılǵanlıǵın kóremiz.

Almasıq sózler atlıq ornında qollanılǵanda kimı neı sorawına juwap beredi. Mısalı:

Taw qoynında bar dep oyla bir qala,

Sol dep oyla sulıw tóri Kavkazdıń,

Ol jerlerde men de shalqıp júrgenmen, Qaynap turǵan bulaqlarıń súygenmen (I.Yu.).

6

Bul qosıq qatarlarındaǵı qala, Kavkaz sózleri tekstte stillik jaqtan ekinshi ret qaytalanbaw ushın sóylewshi tárepinen sol, ol almasıqları olardıń ornına qollanılǵan hám bul jaǵdayda sol eki almasıqtıń mánisi anıq ekewi de sóylewshi tárepinen atlıq sózlerdiń ornına siltep kórsetilgen. Al almasıq sózler joqarı da mısalda kórsetip ótkenimizdey kelbetlik ornında qollanılǵan bolsa, qandayı qayı h.t.v.sorawlarǵa juwap berip, kelbetlik sıyaqlı gápte anıqlawısh xızmetin atqaradı. Sanlıqtıń ornında qollanılǵan almasıqlar qanshaı sorawına juwap beredi.

Demek, atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishtiń ornına almasıp qollanılatuǵın sózlerge bizler almasıq dep aytamız.

Almasıqlar erte zamanda payda bolǵan sózler qatarına kiredi. Tilimizde erte zamannan kiyatırǵan ózimizdiń túbir almasıqlar bar. Olarǵa men, sen, kim, ne, bul, sol, usı, ol, biz t.b. Almasıqlar zattıń atın, sının, sapasın yaki olardıń atların bildirmeydi, biraq olardıń ornına qollanılatuǵın sózler ekenin túsindiredi.

Tilimizdiń jetilisip, bayıwına baylanıslı, keyingi zamanda payda bolıp, qáliplesken almasıqlar da kóp. Olarǵa: bir, birew, pútkil, gúllán, mınaw, anaw, usı, birneshe, álle qayda, birde-bir t.b.

Taxtaǵa tekst jazıp ishinen almasıqlardı tawıp, onıń qaysı sóz shaqabınıń ornında qollanılǵanın, sorawların aytıp berip bekkemlew jumısın júrgizemen:

«Ilyas oqıwdan qaytıp kelip áywannıń bosaǵasınan ishke adım atlaǵanı sol, tórdegi mushta kórpeshege orawlı miyawlap jatırǵan pıshıǵına kózi tústi. Ol dárriw pıshıgınıń janına bardı da moyınların, arqaların sıypalap basladı…-Balam, pıshıǵıń awırǵan, janına jaqınlama! Awırıwı juǵıp qalıwı múmkin, Sonlıqtan da men onı

áywanǵa shıǵarıp tasladım,-dep shırlap qoya berdi». (S.Saliev).

Bul jerlerdegi mısallarda birinshi gáptegi sol almasıǵı qayı sorawına juwap berip, kelbetlik ornında qollanǵan. Ekinshi qatardaǵı ol almasıǵı atlıq

7

ornında qollanıp, kimı degen sorawǵa juwap beredi. Sonday-aq, almasıklardıń túrlerin kestelerge túsirip túsindirip otken maqul. Almasıqlardı kestelerde túsindirip bolǵannan keyin, olardın hár birine toqtap ótemiz.

Sabaq jobası:

1.Qaraqalpaq tili. 6-klass. 15-dekabr. 2011-jıl.

2.Sabaqtıń teması: Almasıq hám onıń mánilik túrleri. Sabaqtıń maqseti:

1.Bilim beriwshi: Almasıq sóz shaqabı haqqında túsinik beriw, almasıqtıń

mánilik túrleri haqqında keńirek túsinik beriw hám oqıwshılarda taza tema

haqqında bilim hám kónlikpelerdi payda etiw.

2.Tárbiyalawshı: Jańa bilim barısında oqıwshılardı Watan súyiwshilik, estetikalık hám etikalıq tárbiyaǵa baǵdarlaw, tańlanǵan mısallardıń tárbiyalıq xarakterine itibar beriw.

3.Rawajlandırıwshı: Berilip atırǵan bilim tiykarında oqıwshılardıń oylaw-

órisin, pikirlew qábiletin, sózlik baylıǵın rawajlandırıw, awızeki hám jazba

sawatlıǵın jetilistiriw.

4.Sabaqta qollanılatuǵın metodlar: túsindiriw, deduktiv, oyın sabaǵı «Qarshılar».

5.Sabaqtı qurallandırıw: M.Dáwletov, E.Berdimuratov, B.Qutlımuratov. Qaraqalpaq tili. 6-klass ushın sabaqlıq. Nókis, «Bilim», 2009-jıl. B.Qutlımuratov, T.Kenjebaeva. Qaraqalpaq tili morfologiyasın oqıtıya usılları. Nókis, 1996. Kórgizbeli qurallar, kespe qaǵazlar, slaydlar.

Sabaqtıń barısı.

1.Shólkemlestiriw (2 minut)

Klasqa kirip oqıwshılar menen sálemlesemen. Náwbetshi arqalı

oqıwshılardıń qatnasın barlayman hám klass tazalıgına itibar beremen.

2. Jańa bilimdi bayan etiw. (13-15 minut).

8

Oqıwshılar sizler menen búgingi taza temamızdı ótip baslaymız. Sizler bilesiz, ótken sabaqlarda bizler sóz shaqaplarına, atlıq, kelbetlik, sanlıqlarǵa toqtap

ótken edik. Qaraqalpaq tilindegi barlık sózlerdi mánili sózler, kómekshi sózler hám

óz aldına mánili sóz shaqabına da, kómekshi sóz shaqabına da kirmeytuǵın óz aldına modal sózler, tańlaq sóz hám eliklewish sózlerge bólemiz.

Endi sizler menen ótetuǵın búgingi taza temamız «Almasıq hám onıń mánilik túrleri». Almasıq atınan belgili bolıp turǵanınday, basqa sóz shaqaplarınıń ornına almasıp qollanıladı.

Mısalı: atlık sóz shaqabınıń ornına qollanılıwın mına slayd arqalı kórip shıǵamız.

Gúlzada úlgili oqıwshı. Ol sabaqlarınan jaqsı oqıydı. Bul gápte ol almasıǵı

Gúlzada degen atlıq sózdiń ornına qollanıladı. Ekinshi mısalımızda kelbetlik sózdiń ornına almasıqtıń qollanǵanın kóremiz. Mısalı: Balıqshılar qayıqtı toltırıp, qarıstay balıqlardı usladı. (qandayı). Sol balıqlardı jol-jónekey balalar baqshasına, ǵáripqáserlerge tarqattı. Bul mısalda da qarıstay kelbetliginiń ornına sol almasıǵı qollanǵan.

Úshinshi mısalda sanlık sózdiń ornına soraw almasıǵı qollanıladı.

Klasta qansha oqıwshı barı Jigirmalaǵan oqıwshı bar. Bunda sanlıq sózdiń ornına qollanılıp keledi. Demek, bul sanlıqtıń qaysı túriı (shamalıq sanlıq). Alisher sabaqqa búgin keldi. Ol qashan keliwine qaramastan sabaklarına úlgerip atır. Bul gápte búgin degen ráwish sóz qollanǵan. (qashanı) Onıń ornına qashan soraw almasıǵı qollanıp tur.

Demek, sizler menen aytılıp atırǵan joqarıdaǵı mısallardan almasıq haqqında hám onıń qaysı sóz shaqaplarınıń ornına qollanılatuǵınlıǵın bilip aldıq.

Almasıq degenimizatlıq, kelbetlik, sanlıq, ráwish sózlerdiń ornına almasıp qollanılatuǵın sóz shaqabı. Joqarıdaǵı mısallardaǵı almasık sózler

9

predmetlerdiń yamasa zatlardıń dál ataması emes. Biraq, olardıń ornın basatuǵın sózler arqalı bildirilgen.

Jáne bir aytıp ótetuǵın nárse, almasıq sózler qaysı sóz shaqabınıń ornına qollansa sol sóz shaqabınıń juwap beredi.

Men oqıwǵa bardım, al Gúlsánem bolsa búgin kelmedi. Ol hesh sabaq qaldırmaytuǵın edi-desek, Gúlsánem (kimı), ol (kimı) olar ekewi de atlıqtıń sorawına juwap beredi.

Ózi almasıqlar atlıqlardıń ornında jiyi qollanıladı. Almasıqlar atlıqtıń ornında jiyi qollanılǵanlıqtan gápte betlik, kóplik, seplik, tartım qosımtaları menen

ózgeredi. Gápte baslawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh gáp aǵzalarınıń xızmetin atqaradı.

Tilimizde almasıqlar onsha kóp emes. Olar mánisi hám grammatikalıq

ózgesheliklerine qaray segiz túrge bólinedi. Bunı tómendegi slayd arqalı kóremiz.

1.Betlik almasıǵı (men, sen, ol, biz, siz)

2.Ózlik almasıǵı (óz)

3.Siltew almasıǵı (áne, mine, ol, bul, usı)

4.Belgilew almasıǵı (hár kim, hár nárse)

5.Jámlew almasıǵı (barlıǵı, gúllán, jámi)

6.Belgisizlik almasıǵı (állekim, állene, geybir)

7.Bolımsızlıq almasıǵı (heshnárse, heshqashan)

8.Soraw almasıǵı (kim, ne, qashan, qaysı)

Oqıwshılardı almasıqtıń mánilik túrleri menen tanıstırıp, olardıń birbirinen ayırmashılıqlarına toqtap ótemen. Oqıwshılardı úsh toparǵa bólip, olarǵa sorawlar jazılǵan kespe qaǵazlardı tarqatıp shıǵaman. Sorawlarǵa izbeiz juwap beredi. Qaysı topar sorawlarǵa kóp juwap berse, sol topar utqan esaplanadı hám toparǵa qarsha beremiz.

3. Temanı bekkemlew. (15 minut)

10