MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde dawıslı hám dawıssız fonemalardıń máni ayırıwshı belgileri

juwısınqı, ekewi de awızlıq fonemaları bir oppoziciyalı fonemalar. Z-p fonemaları úsh belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. Z-til aldı, juwısınqı, únli fonema, al p-erinlik, jabısınqı, únsiz fonema. Bul olardıń máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Z hám p fonemalarınıń qalǵan bir belgisi birdey: ekewi de awızlıq fonemalar. Z hám p fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar qatarına kiredi. Z-x fonemaları eki oppoziciyalı fonemalar. Sebebi, eki belgisi menen ajiralıp turadı. Z- til aldı, únli fonema, al x-kishkene tillik, únsiz fonema. Bul belgiler z hám x fonemalarınıń máni ayırıwshı belgileri boladı. Z hám x fonemalarınıń qalǵan eki belgisi birdey: ekewi de juwısınqı, ekewi de awızlıq fonemalar. Z-g fonemaları eki belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. Z-til aldı, juwısınqı, al g-til artı, jabısıńqı fonemalar. Bul belgiler arqalı z hám g fonemaları bir-birinen ajıralıp turadı hám máni ayırıwshılıq xızmetin atqaradı. Z hám g fonemalarınıń ekewi de únli, ekewi de awızlıq fonemalar. Bul belgiler jaǵınan ekewi de birdey fonemalar. Z-ń fonemalarıkóp oppoziciyalı fonemalar qatarına kiredi. Sebebi olar tórt belgisi menen de bir-birinen ajıralıp turadı. Z-til aldı fonema, al ń-kishkene tillik fonema, z-juwısınqı, al ń-jabısıńqı, z-únli, ń-sonor, z-awızlıq fonema, al ń-murınlıq fonemalar. Bul belgiler z hám ń fonemalarınıń

máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Z foneması basqa da dawıssız fonemalar menen óziniń máni ayırıwshıbelgileri menen ajıralıp turadı.

Biz joqarıda z fonemasınıń máni ayırıwshı belgilerin kórip óttik. Usınday máni ayırıwshı belgileri menen bir qatarda máni ayırmaytuǵın belgileri de bar. Máselen, z fonemasınıń z, i dawıslıları menen qońsılas kelip jińishke bolıp, o, u

dawıslıları menen qońsılas kelip juwan hám erinlik bolıp, ó, u dawıslıları menen qońsılas kelip jińishke erinlik bolıp aytiılıwı z fonemasınıń tiykarǵı emes fonemaları bolip esaplanadı. Z fonemasiınıń bunday bolıp aytılıwı fonologiyalıq jaqtan áhmiyetli emes. Mısalı: az, ez, oz, óz, uz, iz, iza t.b.

Bunday z fonemasiniń z, z, z, z túrinde aytılıwı z fonemasınıń tilde jumsalatuǵın renkleri yamasa wákilleri dep ataladı.

Z sesi sózdiń basında, ortasında, aqırında ushırasa beredi. Mısalı: zaman, zárre, az, qaz, qazan.

Ayırım jaǵdaylarda z sesiniń sh sesine hám s sesine aylanıp aytılatuǵın jaǵdayları da ushırasadı, biraq jazıwda sózdiń túbiri saqlanıp jazıladı. Mısalı: duzshı-dushshı, sózsheń-sóssheń, awızsha-awıshsha, qazsa-qassa t.b.

Til aldıts fonemasiı.

Ts fonemasınıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri til aldı, jabısınqı, únsiz, awızlıq bolıp keliwi onıń fonologiyalıq belgileri bolıp esaplanadı. Ol usı belgileri arqalı basqa dawıssız fonemalarǵa fonema retinde qarama-qarsı qoyıladı. C foneması da basqa dawıssızlar sıyaqlı basqa dawıssız fonemalardan bir belgisi menen de, eki belgisi menen de yamasa onnan da kóp belgileri menen ajıralıp turadı. Mısalı: c-d fonemalarıtek bir belgisi menen ǵana ajıralıp turadı. C-únsiz, d-únli. Bul belgiler c hám d fonemaların bir-birinen ajıratıp turadı hám máni

ayırıw ushın xızmet qıladı. C hám d fonemalarınıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de til aldı, ekewi de jabısınqı, ekewi de awızlıq fonemalar. Bul eki

fonema bir oppoziciyalıq fonemalar qatarına kiredi. C-m fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar. Sebebi, olar úsh belgisi menen bir-birinen ajıralıp

turadı. C-únsiz, til aldı, awızlıq fonema, al m-erinlik, sonor, murınlıq fonema. Usı belgileri arqalı olar bir-birinen ajıralıp turadı. Biraq ekewi de jabısınqı fonemalar. Bul belgisi jaǵınan birdey. C-r fonemaları eki belgisi menen birbirinen ajıralıp turadı. C-únsiz, jabısınqı, al r-sonor, dirildewik fonemalar. Bul

belgiler olardıń máni ayırıwshı belgileri hám bir-birinen ajıratıp turadı.

Olardıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de til aldı, ekewi de awızlıq fonemalar.

Ts foneması usınday máni ayırıwshı belgileri arqalı basqa da dawıssız

fonemalarǵa qarama-qarsıqoyıladı.

Rus tilinde hámme waqıt c sesi juwan bolıp keledi. Biziń tilimizge de rus tilinen kirgen ses bolıp esaplanadı. Kópshilik jaǵdaylarda c sesi s sesine aylanıp aytıladı. Mısalı: kontsert-konsert, procent-prosent t.b.

Til aldıCh foneması.

Ch foneması óziniń máni ayırıwshı belgileri arqalı basqa dawıssız

fonemalardan ajıralıp turadı. Sh fonemasınıń til aldı, únsiz, jabısınqı, awızlıq belgileri onıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Usı belgileri arqalıol fonema retinde basqa dawıssız fonemalarǵa qarsıqoyıladı.

Mısalı: sh-l fonemaları eki belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı hám máni ayırıw ushın xızmet qıladı. Sh-únsiz, jabısınqı, l-sonor, juwısınqı fonemalar. Al olardıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de til aldı, ekewi de awızlıq fonemalar qatarına kiredi. Sh-m fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar. Sebebi olar úsh belgisi arqalı ajıralıp turadı hám máni ayıradı. Sh-til aldı, únsiz, awızlıq fonema, al m-erinlik, sonor, murınlıq fonema. Biraq ekewi de

jabısınqı fonemalar. Usı bir belgisi jaǵınan eki fonema da birdey. Sh-s fonemaları bir oppoziciyalı fonemalar. Sebebi olar bir belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. Sh-jabısınqı, s-juwısınqı. Al olardıń qalǵan úsh belgisi birdey: ekewi de únsiz, ekewi de til aldı, ekewi de awızlıq fonemalar.

Sh fonemasıtek rus tilenen kirgen sózlerde ǵana ushırasadı. Biraq Ch sesi sh sesine aylanıp aytıladı. Jazıwda Ch sesiniń ózi jazıladı. Mısalı tochka-toshka, ocherk-osherk t.b.

Til aldısh foneması.

Sh sesi fonema retinde qaraqalpaq tilinde basqa dawıssızlarǵa máni ayırıwshı belgileri boyınsha tómendegishe qarama-qarsıqoyıladı. Sh fonemasınıń tiykarǵı

máni ayırıwshı belgileri til aldı, juwısınqı, únsiz, awızlıq belgileri fonologiyalıq belgileri bolıp esaplanadı. Sebebi ol fonema retinde únli j fonemasına, erinlik

b fonemasına, jabısınqı d fonemasına, murınlıq m fonemasına, dirildewik r fonemasına hám basqa da dawıssız fonemalarǵa máni ayırıwshı belgileri arqalı qarama-qarsı qoyıladı hám solay etip jubaylasqan. Mısalı: sh-j, shoq-joq, sh-b, shar-bar, sher-ber, sh-d, shiq-diq, shaw-daw, sh-m, shay-may t.b Mine, usınday belgileri arqalı bir-birinen ajıralıp turadı. Bul fonemalardıń birewleri bir belgisi menen ajıralıp tursa, qalǵan belgileri birdey bolip keledi. Mısalı: sh-j fonemaları tek bir belgisi menen ǵana ajıralıp turadı. Shúnsiz, j-únli fonemalar. Al olardıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de til aldı, ekewi de juwısınqı, ekewi de awızlıq fonemalar. Bul fonemalardı fonologiyada bir oppoziciyalı fonemalar dep ataydı. Sh-b fonemaları úsh belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. Sh-til aldı, únsiz, juwısınqı fonema, al b-erinlik, únli, jabısınqı fonema. Bul belgiler olardıń máni ayırıwshı belgileri bolip esaplanadı. Biraq ekewi de awızlıq fonemalar. Usı bir belgisi jaǵınan olar birdey fonemalar boladı. Sh hám b fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar. Sh-d fonemaları da eki oppoziciyalı

fonemalar qatarına kiredi. Sebebi olar eki belgisi arqalı bir-birinen ajıralıp turadı. Sh-únsiz, juwısınqı fonema, al d-jabısınqı fonema. Bul belgiler sh hám d

fonemalarınıń máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Sh-m fonemalı oppoziciyalı fonemalar. Sebebi, olar tórt belgisi menen de bir-birinen ajıralıp turadı hám máni ayıra aladı. Sh-til aldı foneması, m-erinlik fonema, sh-únsiz al m-sonor dawıssızı, sh-juwısınqı, m-jabısınqı fonema, sh-awızlıq fonema al m- murınlıq fonema.

Sh-foneması usınday belgileri arqalıbasqa fonemalardan ajıralıp turadı. Sh-fonemasınıń a, i dawıslıları menen qońsılas kelip juwan á, e, i dawıslıları

menen qońsılas kelip jińishke, o, u dawıslıları menen qońsılas kelip juwan hám

erinlik o, u dawıslıları menen qońsılas kelip jińishke hám erinlik bolıp aytılıwı onıń tiykarǵı emes belgileri bolıp esaplanadı. Mısalı: shash, shiq, shek, shoq, shor, shóp, shum t.b. Bunday sh fonemasınıń sh, sh, sh sh túrinde aytılıwı sh fonemasınıń renkleri yamasa tilde jumsalatuǵın wákilleri dep ataladı.

Sh sesi sózdiń basında, ortasında, aqırında esitilgen jerinde qollanıla beredi. Mısalı: shesh, ash, kóshpek, kósh, kórpeshe, shadlıq t.b.

Til aldıj foneması.

J sesi óziniń máni ayırıwshı belggileri arqalı qaraqalpaq tilinde basqa dawıssız fonemalarǵa fonema retinde qarama-qarsı qoyıladı. J fonemasınıń til

aldı, únli, juwısınqı, awızlıq belgileri onıń tiykarǵı fonologiyalıq belgileri

bolıp esaplanadı. Sebebi, ol fonema retinde erinlik w fonemasına, jabısınqı b fonemasına, sonor n fonemasına, murınlıq m fonemasına, kómekey x fonemasına hám basqa da dawıssız fonemalarǵa usınday máni ayırıwshı belgileri arqalı qarama-qarsı qoyıladı hám usılay jubaylasadı. Mısalı: j-w, jaz-waz, jaq-waq, j-b, jas-bas, jaq-baq, j-n, jaz-naz, jaq-naq, j-m, jol-mol, j-x, jaq-xaq. t.b.

J foneması w fonemasınan belgisi menen ajıralıp turadı hám máni ayıradı. J-

únli, til aldı foneması, al w-sonor, erinlik fonema.

J hám w fonemalarınıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de juwısınqı, ekewi de awızlıq fonemalar. J-b fonemaları da eki belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. J- til aldı, juwısınqı fonema, al b-erinlik, jabısınqı fonema. Bul belgiler olardıń máni ayırıwshı belgileri boladı. J-w, j-b fonemaları eki oppoziciyalı fonemalar qatarına kiredi. J-n fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar. Sebebi, olar úsh belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. J-únli fonema, al n-sonor, j- juwısınqı, al n-jabısınqı, j- awızlıq fonema, al n-murınlıq fonema. Biraq ekewi de

til aldı fonemaları. Bul belgisi jaǵınan ekewi de birdey fonemalar. J-m fonemaları da kóp oppoziciyalı fonemalar. Sebebi, olar tórt belgisi menen bir-

birinen ajıralıp turadı. J-til aldı foneması, al m-erinlik fonema, j-únli, al m-sonor, j- juwısınqı, m-jabısınqı, j-awızlıq fonema, al m-murınlıq fonema. J-x fonemaları eki belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. J-únli, til aldı foneması, x-

kómekey, únsiz fonema. Bul belgiler j hám x fonemalarınıń máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Al olardıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de juwısınqı, ekewi de awızlıq fonemalar.

J sesi sózdiń basında hám ortasında kóplep ushırasadı da, al sózdiń

aqırında siyrek ushırasadı. Mısalı: iláj, rawaj, múnaj, shaj t.b. usaǵan sózlerde ǵana ushırasadı.

Ó’zi menen qońsılas kelgen dawıslılardıń tásirine ushırap j fonemasına da juwan, jińishke, juwan hám erinlik, jińishke hám erinlik bolıp aytıladı. Mısalı: jas, jel, jol, júwen, jeń, jul. Bunday j fonemasınıń j, j, j, j túrinde aytılıwı j fonemasınıń renkleri dep ataladı. Bunday bir fonemanıń hár túrli renklerde aytılıwı fonologiyalıq jaqtan áhmiyetli emes.

Qaraqalpaq tilinde sózdiń basında keletuǵun j sesi ózbek hám túrkmen tilindegi y sesine tuwra keledi. Mısalı: jazıw-yazıw, jaq-yaq, juldiz-yulduz. t.b.

Til aldıR foneması.

R sesi fonema retinde qaraqalpaq tilinde basqa dawıssız fonemalarǵa qaramaqarsı qoyıladı. R fonemasınıń til aldı, sonor, dirildewik hám awızlıq belgileri onıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Ol fonema retinde erinlik p fonemasına, murınlıq ń fonemasına, juwısınqı z fonemasına, til artı q fonemasına,

únsiz t fonemasına hám basqa da dawıssız fonemalarǵa máni

ayırıwshı belgileri arqalı qarama-qarsı qoyıladı hám solay etip jubaylasadı. Mısalı: r-p, tar, tap, qar-qap, r-z, jar-jaz, r-k, ter-tek, r-t, ar-at, or-ot. Demek, r foneması basqa dawıssız fonemalardan qanday da bir máni ayırıwshı belgileri arqalı ajıralıp turadı hám máni ayırıwshılıq xızmetin atqaradı. R-p fonemaları

úsh belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı hám máni ayırıwshılıq xızmetin atqaradı. R-til aldı, sonor, dirildewik fonema, al p-erinlik, únsiz, jabısınqı fonema. Biraq, ekewi de awızlıq fonemalar. Bul belgisi jaǵınan olar ekewi de birdey fonemalar. R-z fonemaları eki belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. R-

sonor, dirildewik fonema, al z-únli, juwısınqı fonema. Bul belgiler r hám z fonemalarınıń máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Al olardıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de til aldı, ekewi de awızlıq fonemalar. R hám z

fonemaları eki oppoziciyalı fonemalar qatarına kiredi. R-k fonemaları úsh

belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. R-til aldı, sonor, dirildewik fonema, al k- til artı, únsiz, jabısınqı fonema. Usı belgileri arqalı r hám k fonemalari máni ayıra aladı. Biraq ekewi de awızlıq fonemalar. Demek, r hám k fonemaları kóp

kiredi. Sebebi, olar eki belgisi menen ajıralıp turadı hám máni ayırıwshılıq xızmet atqaradı. R-sonor, dirildewik fonema, al t-únsiz, jabısınqı fonema. R hám t fonemalarınıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de til aldı, ekewi de awızlıq fonemalar.

R fonemasınıń máni ayırıwshı belgileri menen birge máni ayırmaytuǵın belgileri de bar. R foneması dawıslı seslerdiń tásirine ushırap juwan, jińishke, juwan hám erinlik, jińishke hám erinlik bolıp aytılıwı r fonemasınıń tiykarǵı emes belgileri bolıp esaplanadı. Mısalı: ar, er, ter, or, ór, ur t.b. Bunday r fonemasınıń r, r, r, r túrinde aytılıwır fonemasınıń renkleri dep ataladı.

R sesi qaraqalpaq til menen qatar rus tilinde de “dirildewik” ses dep ataydı. Túrkiy tillerde r sesi sózdiń basında qollanılmaǵan. Ayırım arab, parsı tillerinen hám rus tillerinen kirgen sózlerde ushırasadı. Biraq aldında ı hám i dawıslı

sesleri qosıp aytıladı. Jazǵanda qosıp jazılmaydı. Mısalı: raxmet-ıraxmet, rawaj-

ırawaj t.b. al rus tilinen kirgen sózlerdiń basında r sesine u hám ú sesleri qosıp aytıladı. Mısalı: rus-urus, Roza-uroza t.b.

Al sózdiń ortasında hám aqırında r sesi qollanıla bermeydi. Mısalı: Bazar, araz, kór, jer, araq t.b.

Til ortasıy foneması.

Y fonemasınıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri, til ortası, sonor,

juwısınqı, awızlıq belgileri onıń foneologiyalıq belgileri boladı. Usı belgileri arqalı ol qaraqalpaq tilinde basqa dawıssız fonemalarǵa fonema retinde qaramaqarsı qoyıladı. Mısalı: til aldı s fonemasına, murınlıq ń fonemasına hám basqa da

dawıssız fonemalarǵa fonema retinde qarama-qarsı qoyıladı hám usılay

jubaylasadı. Y-s, qoy-qos, tay-tas: y-n, oy-on, y-t, ay-at, jay-jat, y-ń, oy-oń ay-ań t.b. Mine, usınday belgileri arqalı basqa fonemalardan ajıralıp turadı hám máni ayırıwshılıq xızmet atqaradı. Y foneması basqa fonemalardan bir belgisi menen de,

eki belgisi menen de yamasa onnan da kóp belgileri menen de ajıralıp turıwı

múmkin. Mısalı: y-s fonemaları eki belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. Y- sonor, til ortası foneması, al s-únsiz, til aldı foneması. Al, olardiń qalǵan belgileri

turadı. Y-til ortası, juwısınqı, awızlıq fonema, al n-til aldı, jabısınqı, murınlıq fonema. Biraq ekewi de sonor dawıssızları. Usı belgisi jaǵınan ekewi de birdey. Y- t fonemaları da kóp oppoziciyalı fonemalar qatarına kiredi. Sebebi, olar úsh belgisi arqalıbir-birinen ajıralıp turadı hám máni ayırıw ushın xızmet qıladi. Y-til ortası foneması, al t-til aldı foneması, y-juwısınqı, t-jabısınqı foneması, y-sonor dawıssızı, al t-únsiz fonema. Al olardıń qalǵan bir belgisi birdey: ekewi de awızlıq fonemalar. Y-ń fonemalari úsh belgisi menen bir-birinen ajiralip turadi.

Y-til ortasi fonema bolsa, ń-kishkene tillik fonema, y-juwisinqi bolsa, ń-jabisinqi, y-awizlıq fonema, al ń-murinlıq fonema. Usi belgileri arqali olar máni ayira aladi hám bir-birine qarama-qarsi qoyiladi. Mine usinday belgileri arqali y fonemasi basqa da dawissiz fonemalarǵa fonema retinde qarama-qarsi qoyiladi.

Y fonemasiniń qońsilas kelgen dawislilardiń tásirinen juwan, jińishke, juwan hám erinlik, jińishke hám erinlik bolip aytiliwi oniń tiykarǵi emes belgileri bolip esaplanadi. Misali: tay, kiy, oy, toy, qiy, túy, sóyle t.b. Bunday y fonemasiniń hár túrli renklerde aytiliwi fonologiyalıq jaqtan áhmiyetli emes.

W sesi siyaqli Y sesi de dawislilarǵa jaqin bolip keledi hám qaraqalpaq tilinde bul ekewide jalǵan diftonglardi payda etedi. Biraq dawislilardan ayirmashiliǵi bul ekewi de buwin quray almaydi.

Qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde sózdiń basinda y sesi ushiraspaydi, al sózdiń ortasinda hám aqirinda kóplep ushirasadi. Biraq sózdiń basinda mudami e dawislisiniń ldinda jumsaladi. Misali: egin/egin/, eti/etik/, esik/esik/

t.b. Biraq jaziwda e fonemasiniń ózi jaziladi. Rus tilinen kirgen sózlerde de ya, yu, e, yo háripleriniń aldinda y háribi qosilip aytiladi da, jaziwda qosip jazilmaydi. Misali: Ermakov/Ermakov/Yantar/yantar/ t.b.

Til arti k fonemasi.

Qaraqalpaq tilinde k sesi fonema retinde basqa dawissiz fonemalarǵa máni ayiriwshi belgileri arqali qarama-qarsi qoyiladi. K fonemasiniń til arti, jabisinqi,

únsiz, awizlıq belgileri oniń fonologiyalıq belgileri bolip esaplanadi. Sebebi, ol fonema retinde únli g fonemasina, juwisinqi z fonemasina, murinlıq n fonemasina, erinlik b fonemasina hám basqa da dawissiz fonemalarǵa usinday máni ayiriwshi belgileri arqali qarama-qarsi qoyiladi hám solay etip jubaylasadi. Misali: k-g, kúlgúl, kór-gór, k-z, júk-júz, ek-ez, k-n, áke-áne, k-b, kel-bel, kir-bir, t.b.

K fonemasi basqa dawissiz fonemalardan bir belgisi menen de yamasa onnan da kóp belgileri menen de ajiralip turadi. Misali: k-g fonemalar tek bir belgisi menen ǵana ajiraladi. K-únsiz, g-únli fonemalar. Al olardiń qalǵan belgileri birdey: ekewide til arti, ekewide jabisinqi, ekewide awizlıq fonemalar. K-g fonemalari bir oppoziciyali fonemalar qatarina kiredi. K-z fonemalariúsh belgisi arqali bir-birine qarama-qarsi qoyiladi hám máni ayiradi. K-til arti, jabisinqi, únsiz fonema, al z-til arti, juwisinqi, únli fonema. Biraq ekewide awizlıq fonemalar. K hám z fonemalari kóp oppoziciyali fonemalar. K-n fonemalari da kóp oppoziciyali fonemalar. Sebebi, olar úsh belgisi arqali bir-birine qaramaqarsi qoyiladi. K-til arti, únsiz, awizlıq fonema, al N-til aldi, sonor, murinlıq fonema. Al olardiń qalǵan bir belgisi birdey: ekewide jabisinqi fonemalar. K-b fonemalari eki belgisi menen ajiralip turadi hám bir-birine qarama-qarsi qoyiladi. K-til arti, únsiz fonema, al b-erinlik,

únli fonema. K hám b fonemalariniń qalǵan belgileri birdey, ekewide jabisinqi, ekewide awizlıq fonemalar. K-b fonemalari eki oppoziciyali fonemalar qatarina jatadi.

K fonemasi da qońsilas kelgen dawislilardiń tásirinen óziniń hár túrli renklerine iye. K fonemasiniń jińishke hám erinlik bolip aytiliwi oniń tiykarǵi emes belgileri bolip esaplanadi. Misali: keń, kól, kes, kúl t.b.

K sesi hámme waqit jińishke buwinlarda ushirasadi, tek ayirim jaǵdaylarda rus tilinen hám rus tili arqali basqa tillerden kirgen sózlerde ǵana juwan buwinlarda ushirasadi. Misali: kanal, sprapka, kapitan, kontsert, karta t.b.

K sesi sózdiń basinda, ortasinda hám aqirinda ushirasa beredi. Misali: kól, kek, keme, ókshe, eskek t.b.

Ayirim jaǵdaylarda k fonemasi juwisinqi renklerine iye boladi. Eki dawisliniń araliǵinda kelgende juwisinqi renklerinde aytiladi. Misali: eki, ókirip,/jilaw/ , áne, teke t.b. Sonday-aq sózdiń ortasinda ayirim únli yamasa