MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde dawıslı hám dawıssız fonemalardıń máni ayırıwshı belgileri

fonemaları til ortası dawıslıları menen jubaylasadı. Bul kórinisti birden-bir til aldı dawıslısı bolıp sanalatuǵın [e] foneması buzadı. Óytkeni [e] fonemasınıń bir ózi til aldı dawıslı foneması bola otırıp, til ortası hám til artı dawıslılarınan ayırılıp turadı hám olar qarama-qarsı qoyıladı.

Fonologiyalıq jaqtan dawıslılar ashıq hám qısıq bolıp eki toparǵa bólinedi. Fonetikalıq belgilerine tiykarlanıp, fonologiyalıq jaqtan [o], [ó] dawıslılarınıń orta kóterińki dep esaplawǵa bolmaydı. Sebebi qaraqalpaq tilinde [o], [ó] fonemalarına qarama-qarsı qoyılatuǵın olardan da ashıǵıraq bolǵan erinlik dawıslı fonemalar ushıraspaydı. Basqasha aytqanda qaraqalpaq tilinde jaqtıń ashılıw dárejesi jaǵınan [a] hám [á] eziwlik dawıslılarına teń keletuǵın [o] hám [ó] dawıslılarınan basqasha ashıǵıraq erinlik dawıslılar joq. Dawıslı [o] hám [á] fonemaları qısıq [u] hám [ú] dawıslılarınan ózleriniń ashıq ekenligi menen ayırılıp turadı. Demek, [a]- [ı], [á]- [i] jubaylas dawıslılar sıyaqlı [o]- [u] hám [ó]- [ú] jubaylas dawıslılarınıń ashıq hám qısıqlıq belgileri sózlerdiń mánisin ayırıw ushın, yaǵnıy fonologiyalıq xızmet atqarıw maqsetinde jumsaladı. Basqa fonologiyalıq belgileri boyınsha [o]- [u] hám [ó]- [ú] jubaylas dawıslılar birdey: [o], [u] –juwan, [ó]- [ú] – jińishke fonemalar. Fonologiyalıq jaqtan [a]- [ı], [a]-[i] fonemaları ashıq hám qısıqlıǵı jaǵınan qalay óz ara qarama-qarsı qoyılsa, [o], [u], [ó]- [ú] fonemaları da dál solay óz ara qarama qarsı qoyıladı.

Erinniń qatnası boyınsha dawıslılar fonetikalıq jaqtan fonologiyalıq jaqtan da erinlik hám eziwlik bolıp óz ara qarama-qarsı qoyıladı. (1- keste).

Dawıslılar fonema sıpatında máni ayırıwshı belgileri arqalı juwanjińishke, ashıq-qısıq, erinlik-eziwlik bolıp bir-birine qarama-qarsı qoyıladı. Juwan, yaǵnıy til artı dawıslıları bolıp sanalatuǵın [a], [ı], [o]-

[u] fonemaları jińishke, yaǵnıy til ortası [á], [ó], [ú]- [i] fonemalarına qarama-qarsı qoyılıwı menen birge bul fonemalar til aldı [e] fonemasınada

qarama-qarsı qoyıladı. Solay etip til aldı [e] hám til ortası [á], [i], [ı]- [ó] fonemaları bir topardı – jińishke fonemalar toparın quraǵanı menen olardıń til artı hám til ortası bolıwı da máni ayırıwshılıq xızmet atqaradı. Máselen, [kim]-[kem] sózlerindegi [i] hám [e] eki túrli fonema bolıp esaplanadı, al basqa fonologiyalıq belgileri jaqınnan olar ayrılmaydı: olardıń ekewi de – qısıq; olardıń ekewi deerinlik.

II Bap. Dawıssız fonemalardıń máni ayırıwshıhám máni

ayırmaytuǵın belgileri

Erinlik (labial) p foneması

P sesi fonema retinde qaraqalpaq tilinde basqa dawıssızlarǵa máni ayırıwshı

belgileri boyınsha tómendegishe qarama-qarsı qoyıladı. P fonemasınıń tiykarǵı belgileri únsiz, jabısıńqı, erinlik hám awızlıq bolıp keliwi onıń fonologiyalıq

belgisi bolıp esaplanadı. Sebebi, ol fonema retinde únli b fonemasına,

juwısıńqı f fonemasına, murınlıq m fonemasına, til artık fonemasına qarama-qarsı

pás-más, p-k, jip-jik t.b. Mine, usınday belgileri arqalı bir-birinen ajıralıp turadı. Bulardıń birewleri bir belgisi menen ajıralıp tursa, qalǵan belgileri birdey bolıp keledi. Mısalı p-b fonemaları tek bir belgisi menen ǵana ajıralıp turadı: p-únsiz, b-

únli. Al qalǵan belgileri jaǵınan birdey, olardıń ayırmashılıǵı joq, ekewi de erinlik, ekewi de jabısıńqı, ekewi de awızlıq. Bunı fonologiyada bir

oppoziciyalı fonemalar dep te ataydı. P-f fonemaları da tek bir belgisi menen ajıralıp turadı, bul olardıń máni ayırıwshı belgisi bolıp esaplanadı. Mısalı: p- jabısıńqı, f-juwısıńqı, al olardıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de erinlik, ekewi de

únsiz, ekewi de awızlıq fonemalar. Bul eki fonema da bir oppoziciyalı fonemalar qatarına kiredi. P, m fonemaları eki belgisi menen bir-

birine qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: p-únsiz, awızlıq, m-sonor, murınlıq fonemalar. Usı eki belgisi menen bir-birinen ajıralıp, máni ayırıw ushın xızmet qıladı. Al olardıń qalǵan eki belgisi birdey. Ekewi de erinlik, ekewi de

jabısıńqı bolıp esaplanadı. Bul eki fonema fonologiyada eki oppoziciyalı fonemalar dep ataladı. P, k fonemaları tek bir belgisi menen ǵana ajıralıp turadı. P-erinlik, k-til artı. Bul belgileri p hám k fonemalarınıń tiykarǵı máni

ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Al olardıń qalǵan belgileri birdey:

ekewi de jabısıńqı, ekewi de únsiz, ekewi de awızlıq fonemalar. Bul eki fonema da bir oppoziciyalı fonemalar bolıp esaplanadı. Sonday-aq, p foneması bulardan basqa da dawıssız fonemalar menen qarama-qarsıqoyıladı.

Biz joqarıda p fonemasınıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgilerin atap óttik. Usınday máni ayırıwshı belgileri menen bir qatarda máni ayırmaytuǵın belgileri de

bar. Bul p fonemasınıń tiykarǵı emes belgileri bolıp esaplanadı. Máselen, p

foneması juwan a, ı dawıslıları menen qońsılas kelip juwan, á, e, i dawıslıları

menen qońsılas kelip jińishke o, u dawıslıları menen qońsılas kelip juwan hám erinlik, ó, ú dawıslıları menen qońsılas kelip jińishke hám erinlik bolıp aytılıwı fonologiyalıq jaqtan áhmiyetli emes. Mısalı: pal, pul, pás, pil, postın, pópek t.b. Bunda p fonemasınıń p, p׳, p°, p׳° bolıp aytılıwı p fonemasınıń tilde jumsalatuǵın reńkleri yamasa wákilleri dep ataladı.

Qaraqalpaq tilinde p sesi sózdiń basında, ortasında, aqırında kele beredi. Ayırım jaǵaylarda sózdiń aqırında p sesi kelse oǵan dawıslıdan baslanǵan qosımta qosılǵanda p sesi b sesine aylanıp ketedi. Mısalı: kitap-kitabı, kenepkenebi h.t.b.

Keyni p sesine pitken sózlerge –ıp/-ip qosımtaları qosılsa p sesi w sesine aylanıp ketettuǵın jaǵdaylar da ushırasadı. Mısalı: sap-sawıp (sapıp emes), qapqawıp (qapıp emes), kep-kewip (kepip emes), sep-sewip (sepip emes) dep ataladı.

Qos erinlik b foneması.

B fonemasınıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri erinlik, jabısıńqı, únli hám awızlıq belgileri arqalı ol qaraqalpaq tilinde basqa dawıssızlarǵa fonema retinde qarama-qarsı qoyıladı. Máselen: b únli bolsa, únsiz p bar, b erinlik fonema bolsa, til aldi t foneması bar, b jabısıńqı bolsa, juwısınqı s foneması bar, b

awızlıq fonema bolsa, murınlıq n foneması bar. Mine, usınday belgileri menen bul fonemalar bir-birinen ajralıp turadı. Mısalı: b-p jaba-japa, b-t bas-tas, b-s, baq-saq, b-n, tana-taba. B-p fonemaları bir belgisi menen ajıralıp turadı: b-únli, p-únsiz. Qalǵan belgileri birdey ekewi de jabısıńqı, ekewi de erinlik, ekewi de awızlıq. Bul eki fonema bir oppoziciyali fonemalar boladı. B, t fonemaları eki belgisi menen ajıralıp turadı: b-erinlik hám únli, t-til aldi hám únsiz. Bul belgiler b hám t fonemaların bir-birinen ajratıp tur. Al qalǵan eki belgisi birdey: ekewi de jabısınqı, ekewi de awızlıq fonemalar. B, s fonemaların bir-birinen ajıratıp turǵan belgiler: b-

únli, s-únsiz, b-jabısınqı, s-juwısınqı, b-erinlik, s-til aldı. Bul eki fonemanı fanologiyada kóp oppoziciyalı fonemalar dep ataydı. Sebebi, b hám s fonemaları

úsh belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. Tek bir belgisi menen ǵana birdey: ekewi de awızlıq fonemalar. B, n fonemaları da úsh belgisi menen bir-birinen ajralıp turadı. B-erinlik, únli, awızlıq, n-sonor, murınlıq fonemalar. B, n fonemaları da kóp oppoziciyalı fonemalar boladı. Olar ekewi bir belgisi menen bir-birine jaqın: ekewi de jabısıńqı. B-foneması qaraqalpaq tilinde basqa dawıssızlarǵa da usınday belgileri menen qarama-qarsı qoyıladı.

B fonemasınıń juwan dawislılar menen qońsılas kelip juwan, jińishke dawıslılar menen qatar kelip jińishke, juwan hám erinlik dawıslılar menen qońsılas kelip juwan hám erinlik, jińishke hám erinlik dawıslılar menen qońsılas kelip jińshke hám erinlik bolıp aytılıwı onıń tiykarǵı emes belgisi bolıp esaplanadı. Mısalı: bas, bos, bes, bol, bil, búl-búl h.t.b… bunday b

fonemasınıń b, b, b, b bolıp aytılıwı fonemasınıń renkleri, yamasa tilde jumsalatuǵın wákilleri dep ataladı. Bunday bir fonemanıń hár túrli renklerde aytılıwı fonologiyalıq jaqtan áhmiyetli emes.

B sesi sózdiń basında hám ortasında qollanıla beredi. Mısalı: bar, bóbek, tóbe, bala t.b. al sózdiń aqırında tekrus tilinen kirgen sózlerde ǵana ushırasadı. Mısalı: shtab, klub. Bunday sózdiń aqırında b sesi jazılǵanı menen aytılǵanda p sesi

esitiledi.

Sonday-aq b, p, m sesleri ózlerinen burın kelgen sózdiń aqırǵı sesiniń únli,

únsiz sonor bolıp keliwine qaray bir-biri menen orın almasıp keledi. Usınıń

nátiyjesinde geypara kómekshi sózler bir neshe variantlarına iye boladı: menen, benen, ma/me, ba/be, pa/pe: ákem-menen, joldas penen, siz benen, keldi me, qayttı maı sók pe, kelip peı barıp paı bókpen beı t.b. feyildiń bolımsız formaları da ma/me, ba/be, pa/pe variantları menen aytıladı. Mısalı: barma, kelme, kespe, qazba, gezbe t.b.

Erinlik-tislik b foneması.

B fonemasınıń tiykarǵı belgileri erinlik, juwısınqı, únli, awızlıq bolıp

esaplanadı. Mine, usı belgiler b fonemasınıń máni ayırıwshı belgileri boladı. Ol basqa dawıssızlarǵa tómendegishe fonema retinde qarama-qarsı qoyıladi. B- f,

baza-faza, b-j, baza-jaza, b-q, baza-qaza, b-f fonemaları tek bir belgisi menen ajıralıp turadı. B únli, f-únsiz. Qalǵan belgileri ekewiniń de birdey: ekewi de

turadı. B-erinlik, j-til aldı. Bul belgiler olardiń máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Al olardıń qalǵan belgileri jaǵınan birdey: ekewi de únli, ekewi de juwısınqı, ekewi de awızlıq. Fonemalar b-q fonemaları úsh belgisi menen birbirinen ajıralıp turadı. Sebebi, ol fonema retinde til aldı s fonemasına, jabısınqı b fonemasına, til artı k fonemasına, murınlıq n fonemasına, únli b

fonemalarına qarama-qarsı qoyıladı hám solay etip jubaylasadı. P foneması menen s foneması bir belgisi menen ajıralıp turadı. P-erinlik, s-til aldı. Bul

belgileri olardıń máni ayırıwshı belgileri boladı. Al olardıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de juwısınqı, ekewi de únsiz, ekewi de awızlıq fonemalar. Demek, p-s fonemaları bir oppoziciyalı fonemalar. P-b fonemaları eki belgisi menen birbirinen ajıralıp turadı. P-únsiz, juwısınqı, b-únli, jabısınqı. Bul belgiler p hám b fonemaların bir-birinen ajıratıp turadı. Al olardıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de erinlik, ekewi de awızlıq fonemalar. Fonologiyada bul

fonemalardı eki oppaziciyalı fonemalar dep ataydı. P-k fonemaları eki oppoziciyalı fonemalar, sebebi olar eki belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı. P- erinlik, juwısınqı, k-til artı, jabısınqı. Bul eki belgiler olardıń máni ayırıwshı belgisi boladı. Al qalǵan eki belgisi birdey: ekewi de únsiz, ekewi de awızlıq. P-n fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar. Sebebi, olardıń tórt belgisi de máni ayırıw ushın xızmet qıladı. P-erinlik, n-til aldı, p-juwısıńqı, n- jabısınqı, p-únsiz, n-sonor, p-awızlıq, n-murınlıq fonemalar. P-v fomemaları tek bir belgisi menen ǵana ajıralıp turadı. V-únli, juwısınqı, erinlik, q-únsiz, jabısınqı, kishkene tillik fonemalar. Bul belgileri v hám q fonemalarınıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Al olardıń qalǵan belgileri birdey: ekewi de awızlıq fonemalar. Fonologiyada bul eki fonema kóp oppoziciyalı fonemalar dep ataladı.

V-sesi túpkilikli ózimizdiń sózlerde ushıraspaydı, rus tilinen kirgen sózlerde

ǵana ushırasadı. Sózdiń basında, ortasında hám aqırında kele beredi. Mısalı: Vagon, Valya, zavod, aktiv.

V-sesin aytqan waqtında p sesine ózgerip aytıladı, biraq jazıwda v sesi jazıladı. Mısalı: spravka-sprapka, diktovka-diktopka, aktiv-aktip t.b.

Biz joqarıda v fonemasın erinlik-tislik dep atap ótip edik, al sózdiń

ortasında kelgende qos erinlik bolıp aytılatuǵın jaǵdayları Mısalı: da ushırasadı. sovet, zavod, kilovatt, ekskovator t.b.

V-sesiniń ayırım jaǵdaylarda únsizge aylanıw qubılısı da ushırasadı. Sózdiń ortasında dawıssız sestiń aldında kelgende únsiz bolıp keledi. Mısalı: sovxoz, spravka. Mine, bul mısallarda únli v sesi únsiz p sesine usap aytıladı.

Erinlik-tislik /lovio-dental/ fonemasi.

F sesiniń tiykarǵı fonologiyalıq belgileri: erinlik, juwısınqı, únsiz hám awızlıq bolıp keliwi onıń máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Bul

belgileri menen ol basqa dawıssızlardan ajıralıp turadı. F-únsiz, v-únli. Bul belgileri olardıń máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Al qalǵan úsh belgisi birdey. Ykewi de juwısıńqı, ekewi de erinlik, ekewi de awızlıq fonemalar. F hám v fonemaları bir oppoziciyalı fonemalar boladı. F foneması basqa dawıssızlar menen de usınday máni ayırıwshı belgileri menen qarama-qarsı qoyıladı.

F sesi qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde ushıraspaydı. Rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde ushırasadı.

Aytılıwıjaǵınan f sesi p sesine uqsap aytıladı. Mısalı: fonarik-ponarik, fudbolpudbol, favrika-pavrika t.b.

Jáne de sózdiń ortasında hám aqırında kelgende qos erinlik bolıp aytıladı. Mısalı: shkaf, kofe, klassifikaciya. T.b.

Qos erinlik m foneması.

Qaraqalpaq tilinde m foneması basqa dawıssız fonemalarǵa máni ayırıwshı belgileri menen fonema retinde qarama-qarsı qoyıladı. M fonemasınıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri erinlik, jabısınqı, sonor, murınlıq bolıp esaplanadı. Sebebi, ol fonema retinde kishkene tillik q fonemasına, únsiz s fonemasına juwısınqı l fonemasına, dirildewik r fonemasına hám taǵı basqa da dawıssız fonemalarına qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: m-q/mal-qal, m-s, mol-sol, m-l, mallal, qam-qar, m-r h.t.b.

Bul fonemalar bir-birinen bir belgisi menen de, eki belgisi menen de ajıralıp turadı. Mısalı: m-q fonemaları úsh belgisi menen bir-birinen ajıralıp turadı: m- erinlik bolsa, q-kishkene tillik fonema, m-sonar dawıssızı, al q únsiz fonema, m- murınlıq, q awızlıq fonema. Bul belgiler m hám q fonemalarınıń máni ayırıwshı belgileri. Al olardıń qalǵan bir belgisi birdey: ekewi de jabısınqı. Fonologiyada bul eki fonemanı kóp oppoziciyali fonemalar dep ataydı. M-s fonemaları tórt belgisi menen de bir-birinen ajralıp turadı. M-erinlik, jabısınqı, sonor, murınlıq fonema, al s-til aldı, juwısınqı, únsiz, awızlıq fonema. Bul eki fonemada kóp oppoziciyalı fonema boladı. M-l fonemaları da kóp oppoziciyalı fonemalar, sebebi olar úsh belgisi menen bir-birinen ajralıp turadı. M-erinlik, l- til aldı, m-jabısınqı, l- juwısınqı, m-murınlıq, l-awızlıq fonemalar. Bul belgiler olardıń máni ayırıwshı belgileri boladı. Qalǵan bir belgisi birdey: ekewi de sonor dawıssız fonema. M-r fonemaları úsh belgisi menen bir-birinen ajralıp turadı. M-erinlik, jabısınqı, murınlıq fonema. Al r-til aldı, dirildewik, awızlıq fonema. Bul belgiler m hám r fonemalarınıń máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Qalǵan bir belgisi birdey: ekewi de sonor.

Sonday-aq, m fonemasıbasqa da dawıssızlar menen qarama-qarsıqoyıladı.

Biz joqarıda m fonemasınıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgilerin kórip shıqtıq. Usınday máni ayırıwshı belgileri menen bir qatarda máni ayırmaytuǵın belgileri de bar. Bul m fonemasınıń tiykarǵı emes belgileri bolıp esaplanadı. Máselen, m fonemasınıń juwan i, a dawıslıları menen qatar kelip juwan, jińishke i, e, á dawıslıları menen qatar kelip jińishke, juwan hám erinlik o, u dawıslıları menen qońsılas kelip juwan hám erinlik, jińishke hám erinlik ú, ó dawıslıları menen qatar kelip jińishke hám erinlik bolıp aytılıwı o fonemasınıń tiykarǵı emes belgileri bolip esaplanadı. Bul belgiler fonologiyalıq jaqtan áhmiyetli emes. Mısalı: mal, mol, más, múlk t.b. bunday m fonemasınıń m, m, m, m

bolıp aytılıwı m fonemasınıń tilde jumsalatuǵın reńkleri yamasa wákilleri dep ataladı.

M sesi sózdiń basında, ortasında, aqırında ushırasadı. Jáne de kómekshi sózler de bólek ushırasa beredi. Mısalı: malı, úkem, mol, aǵam, menen, alma, tam, apama t.b.

Qaraqalpaq tilinde m sesi únsiz dawıssızlar menen az sanda dizbeklesip keledi. Basqa bir qansha túrkiy tillerde únsiz dawıssızlar menen dizbeklesetuǵın m sesi qaraqalpaq tilinde p sesine, únlerden keyin b sesine aylanadı. Mısalı: qojmanqojban, ketmen-ketpen, sókme-sókpe, aytma-aytpa. Bulardıń ekinshileri qaraqalpaq tilinde qollanıladı da, al qalǵanları basqa túrkiy tillerde qollanıladı.

Qor erinlik w foneması.

W sesi fonema retinde qaraqalpaq tilinde basqa dawıssızlarǵa máni ayırıwshı belgileri boyınsha tómendegishe qarama-qarsı qoyıladı. W fonemasınıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri erinlik, juwısınqı, sonor hám awızlıq bolıp keliwi

onıń fonologiyalıq belgisi bolıp esaplanadı. Sebebi, ol fonema retinde til aldı ń fonemasına, jabısınqı t fonemasına, únli ǵ fonemasına, únsiz s fonemasına qaramaqarsı qoyıladı hám solay etip jubaylasadı. Mısalı: w-n: awa-ana, w-t: awat: w-ǵ, awa-aǵa: w-s aw-as. W foneması basqa da dawıssızlar menen usınday belgileri menen ajıralıp turadı hám jubaylasıp keledi. W, n fonemaları úsh belgisi menen birbirinen ajıralıp turadı. W-erinlik, juwısınqı, awızlıq fonema al n-til aldı, jabısınqı, murınlıq fonema. Usı belgiler arqalı w hám n fonemaları birbirinen ajıralıp turadı. Bul belgiler olardıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri bolıp esaplanadı. Al, olardıń qalǵan belgisi birdey: ekewi de sonor dawıssızları bolıp esaplanadı. W-j fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar. W, t fonemaları da kóp oppoziciyali. Sebebi, olar úsh belgisi menen bir-birinen