MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde dawıslı hám dawıssız fonemalardıń máni ayırıwshı belgileri
.pdfÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM BERIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
Qaraqalpaq til bilimi kafedrası
Bigeldieva G.
Qaraqalpaq tilinde dawıslı hám dawıssız fonemalardıń máni ayırıwshı belgileri
PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ
Ilimiy basshı: |
filologiya ilimleriniń |
doktorı, |
|
akademik A.Dáwletov |
|
NÓKIS-2012
Mazmunı:
Kirisiw………………………………………………………………………..
a)Fonema haqqında ulıwma túsinik……………………………………….
b)Qaraqalpaq tili dawıslı hám dawıssız fonemalarınıń izertleniwi
I Bap. Qaraqalpaq tili dawıslı fonemalarınıń jasalıw ózgesheligi
haqqında maǵlıwmat…………………………………………….
a) Dawıslı fonemalardıń máni ayırıwshı hám máni ayırmaytuǵın
belgileri……………………………………………………………………………
II Bap. Qaraqalpaq tili dawıssız |
fonemalarınıń jasalıw ózgesheligi |
haqqında maǵlıwmat……………………………………………..
a) Dawıssız fonemalardıń máni ayırıwshı hám máni ayırmaytuǵın
belgileri……………………………………………………………………………
Juwmaq…………………………………………………………………………
Paydalanılǵan ádebiyatlar…………………………………………………
Kirisiw
a) Fonema haqqında ulıwma túsinik
Lingvistika iliminiń tariyxında «fonema» túsinigine tiykar salǵan adam ruspolyak ilimpazı I.A.Boduen de Kurtene edi. Onıń fonema haqqındaǵı táliymatı shákirtleri tárepinen rawajlandırıldı. Birinshi ret «fonema» terminin qollanǵan N.V.Krushevskiy boldı.
Házirgi dáwir tilshileri fonemaǵa túrlishe túsinik berip atır. Usı túsiniklerge tiykarlanıp fonemaǵa tómendegishe anıqlama beriwge boladı: fonema-tildegi mánili birlikler bolatuǵın sóz hám morfemalardı payda etiwshi hám olardı ajıratıw ushın xızmet qılatuǵın, artikulyaciyalıq hám akustikalıq jaqtan ózgesheliklerge iye bolǵan tildiń eń kishkene birliklerine aytıladı.
Tildegi máni shıǵarıwshı belgiler sóz hám morfemalardı payda etiw hám olardı ajıratıw ushın jumsalatuǵın fonemalar til sistemasında bir-birine qaramaqarsı qoyılıwı arqalı anıqlanadı. Fonemalar ortasındaǵı bunday qarama-qarsı qoyılıwlardan fonologiyalıq oppoziciyalar dóreydi.
Fonema sóz, morfema ham gápler dúziwde ǵana tildiń eń kishkene bólegi. Al tiykarınan fonema eń tiykarǵı birlik bolıp, túrli artikulyaciyalıq hám akustikalıq belgilerdi óz ishine qamtıydı hám bul belgilerden dúzilgen boladı. Mısalı: m fonemasınıń murınlıq belgisi, j fonemasınıń awızlıq belgisi
arqalı bir-birinen ajıratıp alıw múmkin: mol-jol, d fonemasınıń únli, t fonemasınıń únsiz belgileri menen olardı ajırata alamız: dos-tos. Demek,
fonemalar usınday hár túrli belgileri menen júzege keledi. Máselen, fonemanıń jarılıwshı, únli-únsiz, murınlıq (awızlıq) jabısıńqı, til aldı belgileri fonemanı payda etedi. Bir fonemanı ekinshi fonemadan ajıratıw ushın xızmet qılatuǵın
artikulyaciyalıq hám akustikalıq belgiler onıń ajıratıwshı belgileri yamasa
fonologiyalıq belgileri dep ataladı.
Fonemanıń joqarıdaǵıday «máni ayırıwshılıq» belgileri eń birinshi ret
akademik L.V.Sherba tárepinen anıqlandı. Keyin bul anıqlamalar prof.L.R.Zinder fonemanıń wazıypası tek sóz hám sóz formaların ajıratıw ushın emes, al tildegi birliklerdi «tanıp alıwda» dep kórsetken edi.1 Demek, sózler bir-birinen mánisi
boyınsha, onnan keyin fonetikalıq qurılısı boyınsha ajıralıp turadı. Solay etip,
sózdiń mánisi hám fonetikalıq qúrılısı bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Mısalı: jol, jal, jel, jul, jıl. Bul mısallardaǵı sózler hár túrli túsinikti bildirip turǵanı ushın, hár túrli sóz. Jáne de fonetikalıq qurılısı jaǵınan da hár túrli dawıslılarǵa iye bolıp tur.
Álbette, bul qubılıslar (sózdiń mánisi hám onıń fonemalıq qurılısı) bir-biri menen tıǵız baylanıslıboladı.
Joqarıdaǵı mısallarda fonemalar sózlerdi, olardıń mánilerin ayırıp tursa, balam, balań sózleriniń negizi bir (bala) bolıp, m hám ń dawıssızları sózdi túrlendirip, hár
túrli forma jasap tur. Seslerdiń bunday xızmet atqarıwı
olardıń fonemalıq funkciyası boladı. Yaǵnıy, fonema sózlerdi, olardıń mánilerin hám formaların ayırıwshılıq xızmetin atqaradı eken.
Hár bir fonema tildegi basqa fonemalardan ayırılıp turadı, sonıń menen birge
ol sol tildegi basqa barlıq fonemalarǵa qarama-qarsı qoyıladı. Hár bir fonema
tiykarǵı hám tiykarǵı emes belgilerdiń jıynaǵınan turadı. Buǵan mısal
retinde j fonemasın alayıq. J fonemasınıń tiykarǵı máni ayırıwshı belgileri til
aldı, juwısıńqı, únli, awızlıq bolıp esaplanadı. Sebebi, j fonemasına qaramaqarsı qoyılatuǵın kishkene tillik q foneması, jabısıńqı b foneması, únsiz sh
foneması, murınlıq m foneması, bir fokuslı s fonemaları bar. Olar fonema
sıpatında bir-birine qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: jol-qol-mol-sol-bol. J-q-m-s-b. J-til aldı, eki fokuslı fonema, q-kishkene tillik, m-murınlıq, s-únsiz, bir fokuslı,
1 Зиндер Л.Р. О «минимальных парах». –Сб. «язык и человек». Изд. МГУ. 1960, С.109.
b-erinlik. Mine, usınday belgileri arqalı bular bir-brinen ajıralıp turadı. Biz joqarıda j fonemasınıń tiykarǵı belgilerin kórip shıqtıq. Al j fonemasınıń
tiykarǵı emes belgileri onıń juwan, jińishke, juwan hám erinlik, jińishke hám erinlik bolıp aytılıwı fonemalıq belgisi bola almaydı. Cebebi, qaraqalpaq tilinde oǵan qarama-qarsı qoyılatuǵın jińishke j hám erinlik j sesleri óz aldına jeke-jeke fonema sıpatında jumsalmaydı. J sesiniń juwan ya jińishke bolıp aytılıwı fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı boladı. Juwan dawıslı sesler menen qońsılas kelse, qaraqalpaq tilindegi basqa dawıssızlar sıyaqlı juwan bolıp aytıladı
(jala, jıl), jińishke dawıslılar menen qońsılas kelse, jińishke bolıp (jal, jeń,
jiger), jińishke hám erinlik dawıslılar menen kelse jińishke hám erinlik bolıp (júr, júweri, jónsiz), juwan hám erinlik dawıslılar menen kelse juwan hám erinlik bolıp (jol, julın) aytıladı. Bul fonemanıń tiykarǵı emes belgisi, onıń fonetikalıq belgileri bolıp esaplanadı. Bunday bir fonemanıń hár túrli
fonetikalıq jaǵdaylarda ushırasıwı fonemanıń aytılıwına tásir etip, belgili dárejede oǵan qosımsha túr beredi. Usınnan fonemanıń reńkleri kelip shıǵadı. Joqarıdaǵı mısallarda j fonemasınıń juwan, jińishke, juwan hám
erinlik, jińishke hám erinlik bolıp aytılıwınan onıń reńkleri payda boladı. Mısalı: jol, jal, jel, jıl sózlerindegi j, j׳, j°, j׳° sesleri j fonemasınıń tildegi reńkleri yamasa tilde jumsalatuǵın wákilleri dep ataladı. Sonlıqtan da akademik L.V.Sherba fonemanı «seslik tip» dep ataydı. Demek, fonema tilde ózleriniń reńkleri arqalı
ómir súredi eken. Al jol-qol, pol-bol, qas-tas sózlerindegi j-q, p-b, q-t fonemaları reńkler emes, al óz aldına dara fonemalar. Sebebi hár bir fonema sózlerde máni ayırıw ushın xızmet etip tur.
Hár túrli fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı payda bolǵan reńkler fonemanıń minnetli reńkleri dep ataladı. Ayırım dialektlik jaǵdaylarǵa
baylanıslı fonema aytılıwı |
jaǵınan hár túrli jaǵdaylarda aytılıwı |
múmkin. |
||
Mısalı: |
|
|
|
|
Joldas-djoldas |
|
|
|
|
Jaman-djaman |
|
|
|
|
t.b. |
|
|
|
|
Bunday bir fonemanıń (j fonemasınıń) túrli reńklerde aytılıwı fonemanıń |
|
|||
fakultativ reńkleri dep ataladı. |
|
|
|
|
Demek, fonemanıń máni ayırıwshı belgileri |
menen bir qatarda |
máni |
||
ayrmaytuǵın belgileri de bar. Mısalı: dawıslılardıń sozımlı hám qısqalıǵı, |
|
|||
dawıssızlardıń juwan hám |
jińishkeligi, juwan hám |
erinlik, jińishke |
hám |
erinlik |
bolıp aytılıwı fonologiyalıq jaqtan onsha áhmiyetli emes. Sebebi, ol belgiler
sózlerdi ayırıw ushın xızmet qılmaydı. Bunıń menen tildegi fonemalardıń ózara
qarama-qarsı qoyılıwı olar arasındaǵı baylanıs, jaqınlıq joq degen túsinikti ańlatpaydı. Kerisinshe, bulay etip fonemalardı qarama-qarsı
qoyıw arqalı olardıń tilde bir sistema quraytuǵınlıǵın, baylanısın, jaqınlıq
jaqların kóriwge boladı. Mısalı: m-n, ń fonemaların alayıq. Bul úsh fonema tek jasalıw ornı jaǵınan bir-birinen ajıralıp turadı. M-erinlik, n-til aldı, ń – kishkene tillik fonemalar. Al qalǵan belgileri jaǵınan bul úsh fonema da birdey: úshewi de sonor, jabısıńqı, murınlıq dawıssızlar bolıp esaplanadı.
Hár bir tildiń fonemalarınıń máni ayırıw hám máni ayırmaw belgileri ózine
tiyisli boladı. Bir tildegi |
fonologiyalıq belgiler basqa tillerde |
máni ayırmawı |
|
múmkin. Mısalı: qaraqalpaq hám ózbek tillerindegi dawıslılardıń sozımlı |
hám |
||
qısqalıǵı tiykarǵı belgi xızmetin atqarmaytuǵın bolsa, qırǵız hám |
|
|
|
túrkmen tillerinde bul |
belgiler tiykarǵı máni ayırıwshı |
belgiler |
bolıp |
esaplanadı. Turmısımızdaǵı nárseler hár túrli bólimler hám sıpatlardan payda bolǵanday, fonemalar da hár túrli máni ayırıwshı hám máni ayırmaytuǵın belgilerden dúzilgen. Bunday dialektikalıq nızamlılıq fonemaǵa da tiyisli. Hár
bir fonema tildiń ishki qurılısındaǵı fonologiyalıq qarama-qarsılıqlardıń aǵzası esaplanadı. Áne usı ishki qurılıs túrlishe bolǵanlıǵısebepli dúńya tillerindegi fonemalar hám olardı payda etiwshi fonologiyalıq qarama-qarslıqlar da hár túrli boladı.
«Til-túsiniklerdi túsindirip beriwshi belgiler sisteması1»- dep qısqasha táripleme bergen edi F.de Sossyur. Bul táripleme de keń mazmun bar. Sebebi, tildegi –túsiniklerdi túsindiriwshi belgiler ondaǵı barlıq birliklerdi (fonema, morfema, sóz, gáp) óz ishine qamtıydı. Tildiń hár bir basqıshı fonologiya, morfonologiya, morfologiya, leksika, sintaksis hám stilistika da óz sistemasına, anıqlap aytqanda «kishi sistema»sına iye. Sol sebepli, til pútin bir sistemalar sisteması2 sıpatında túsiniledi.
Tildegi barlıq fonemalar ortasındaǵı ózara baylanıslar fonologiyalıq
sistemanı payda etedi. Bul baylanıslardıń qanday dúzilgenligi hám qay tárizde ekenligi fonologiyalıq yaki fonomatik birlik sıpatında qaralıp, ol fonologiyalıq oppoziciyanıń bir aǵzası boladı. Hár bir fonemanıń fonologiyalıq sistemasında óz ornı hám wazıypası bar. Mısalı: geybir fonemalar tek sózdiń ortasında hám aqırında jumsaladı(ń foneması), al geybir fonemalar sózdiń basında keledi de, aqırında ushıraspaydı (b foneması).
Fonologiyada fonemalar paradigmatik hám sintagmatik tárepinen úyreniledi. Fonemalardı (hám de basqa til birliklerin) birdey orınlarda bir-biri menen qoyıw qarama-qarsı paradigmatik qatnas dep ataladı. Mısalı: ber-ter, bar-tar.
Fonemalardı paradigmatik tárepten qaraw arqalı olardıń máni ayırıwshı hám máni ayırmaytuǵın belgileri anıqlanadı. Al sintakmatik tárepten fonemalardıń
qaysı orınlarda, qanday jaǵdaylarda sóz, morfema hám buwınlarda jumsalıwı
1Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию. М., «Прогресс», 1977, С.54.
2 Г.П.Мельников. «Системный подход» в лингвистике. Системные исследования. М., «Наука», 1972, С.194.
olardıń tiykarǵı orınlardaǵı túrli artikulyatsion-akustikalıq túrleriniń
ózgeriwi úyreniledi.
Fonologiyada hár bir fonema ayrıqsha ayrılıp qaralmaydı, biraq onıń basqa
fonemalar |
menen baylanısı birinshi orınǵa |
qoyıladı, sebebi fonologiyalıq |
|
sistemada hár bir fonemanıń óz ornı bar. |
|
|
|
Demek, ayırıp úyrengen fonema hesh nárse emes, onıń pútin sistemaǵa |
|||
birlestirip turıwshı qatnasın tabıw zárúr. Eki |
fonemanıń bir-biri |
menen |
|
baylanısı |
oppoziciyanı payd etedi. Biraq jeke alınǵan bir oppoziuiya ele |
||
|
a |
|
|
sistema emes. Eń zárúr bolǵan másele: oppoziciyalardı hám de onı payda |
|
||
etiwshi |
fonemalardı joqarı bir pútinliktegi |
sistemaǵa birlestirip |
turıwshı |
integraciyadaǵı usıl hám mexanizmlerdi anıqlawdan ibarat. |
|
||
Tildegi fonemalar, dialektikalıq jaqtan qaralǵanda, akademik L.V.Sherba atap
kórsetkenindey «…pútin bir qarama-qarsılıqlar sistemasın payda etedi»1.
Fonemalardı artikulyaciyalıq hám akustikalıq jaqtan máni ayırıwǵa xızmet
qılatuǵın |
belgiler máni ayırıwshı belgiler |
(differentsialnıy |
priznak) dep |
júrgiziledi. |
Fonema túsinigi, áne usınday |
belgilerdiń jıyındısı sıpatında |
|
túsiniledi. |
|
|
|
Máni ayırıwshı belgileri óz-ózinen kelip shıqpay, bálkim fonemalardı |
|||
sózler hám morfemalardı bir túr orınlarda salıstırıw arqalı Mısalı: |
payda boladı. |
||
gúl-kúl, qas-qos, tis-tes, tos-tús t.b.
Fonemanıń máni ayırıwǵa qatnaspaytuǵın reńkleri fonetikalıq sebeplerge baylanıslı kombinatorlıq hám poziciyalıq reńkler bolıp bólinedi. Kombinatorlıq reńkler qońsılas fonemalardıń bir-birine tiygizgen tásirinen payda boladı. Qaraqalpaq tilinde juwan dawıslılarǵa qońsılas bolıp kelgen dawıssız sesler juwan, jińishke dawıslılarǵa qońsılas bolıp kelgende dawıssız seslerdiń jińishke bolıwı (tas-tes, t-s fonemalarınıń juwan hám jińishke bolıwı) erinlik
1 Л.В.Шерба. Фонетика французского языка. М., 1957.С.20.
dawıslılarǵa qońsılas bolıp kelgende dawıssızdıń erinlik bolıp aytılıwı (tos
sózindegi tı hám sı fonemalarınıńinlik bolıp aytılıwı) fonemanıń kombinatorlıq reńklerin payda etedi. Sózdiń basında, ortasında, aqırında keliwine baylanıslı buwınnıń xarakterine, pátine baylanıslı bir fonemanıń belgili dárejede túrlishe aytılıwınan fonemanıń poziciyalıq reńkleri jasaladı. Sonday-aq, fonemanıń
reńkleri sóylew stiline, sóylewdiń emocionallıǵına da baylanıslı múmkin. bolıwı
Eger de fonemalar bir-birinen bir belgisi menen ajıralıp tursa fonologiyada bunı bir oppoziciyalı fonemalar dep aytadı. Mısalı: f-s, v-z, bg, p-q t.b. Al eki
belgisi menen bir-birinen ajıralıp turatuǵın fonemalar eki oppoziciyalı fonemalar
dep ataladı. B-m, d-sh, t-l. Al, ajıralıwshı belgileri ekiden kóp bolǵan
fonemalardı fonologiyada kóp oppoziciyalı fonemalar dep ataladı. Mısalı: f-n, p-l, d-x, d-w t.b. Bunday bir-birinen ajıralıp turatuǵın belgiler fonemalardıń máni ayırıwshıbelgileri yamasa tiykarǵıbelgileri boladı.
b) Qaraqalpaq tili fonetika tarawınıń izertleniwi.
Qaraqalpaq tili 30-jıllardan baslap ilimiy izertlene basladı desek
qátelespeymiz. Usı dáwirge shekem qaraqalpaq tiliniń anaw ya mınaw toparına kiretuǵınlıǵı haqqında ǵana qısqasha maǵlıwmatlar beriliw menen shekleniledi. Usınday jaǵdaylardıń sebebinen ana tilimiz boyınsha materiallardıń bolmawı hám qánigelerdiń jetispewi ayırım ilimpazlar tárepinen durıs kórsetildi.
1930-jılı |
shólkemlestirilgen |
ilimiy ekspediuiyalar (Qazaqstan hám |
Ózbekstan Respublikaları tárepinen) qaraqalpaq tilin hár tárepleme izertlewdi |
||
maqset etti. |
Usı ekspediciya juwmaǵında qaraqalpaq til iliminiń fonetika |
|
tarawına baylanıslı da ilimiy miynetler jarıq kórdi. Qaraqalpaq tiliniń fonetikasın arnawlı izertlewge qaratılǵan professor E.D.Polivanovtıń «Nekotorıe foneticheskie osobennosti karkalpakskogo yazıka» atlı kólemli maqalası házir de
qunın joytqan joq. Bunda qaraqalpaq tiliniń dawıslı hám dawıssız fonemalarına sıpatlama berilgen. Sonday-aq, Qaraqalpaqstanda espediciyada bolıp, juwmaǵında jazılǵan S.E.Malovtıń «Karakalpakskiy yazıki ego izuchenie» maqalası
«Karakalpakiya» toplamında baspadan shıqtı (Leningrad, 1934). Keyin bul miynet
«Zametki o karakalpakskom yazıke» (Nukus, 1964) atı menen óz aldına kitapsha etip shıǵarıldı. N.A.Baskakovtıń «Kratkaya grammatika karakalpakskogo yazıka»
(Turtkul, 1932) miynetlerinde qaraqalpaq tiliniń seslik sistemasına baylanıslıbahalı pikirler bar.
50-jıllardan baslap qaraqalpaq tiliniń fonetika tarawı jergilikli qánigeler
tárepinen arnawlı izertlene basladı. Fonetikanıń ayırım máseleleri boyınsha
dáslepki kandidatlıq |
dissertaciyalar |
qorǵaldı. Qaraqalpaq |
tiliniń |
dawıssız |
|
fonemaları haqqında N.A.Baskakov óziniń «Karakalpakskiy yazık» |
I tom |
||||
miynetinde |
keńirek |
toqtaǵan. |
R.S.Beknazarovanıń |
«Konsonantizm |
|
sovremennogo karakalpakskogo literaturnogo yazıka» atlı kandidatlıq
dissertaciyasında |
dawıssız |
fonemalardıń artikulyaciyalıq ayırmashılıqlarına |
|||
toqtap ótken. |
Jáne de |
R.S.Beknazarovanıń |
«Materialı eksperimentalno- |
||
foneticheskogo |
issledovaniya |
soglasnıx |
sovremennogo |
literaturnogo |
|
karakalpakskogo yazıka» (Vestnik, 1971, S.61-64), «Soglasnıe fonemı
karakalpakskogo yazıka» (Kiev, 1973 g.) atlı miynetleri bar. Sonday-aq,
A.Dáwletovtıń «Vokalizm sovremennogo karakalpakskogo literaturnogo yazıka»
(1971), «Vokalizm karakalpakskogo yazıka» (Samarkand, 1976), E.Berdimuratov, A.Dáwletov «Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika, leksikologiya» (Nókis, 1979), K.Ubaydullaevtıń «Házirgi zaman qaraqalpaq tili. Fonetika» (Nukus, 1965) miynetlerinde dawıssız fonemalarǵa azlı-kópli sıpatlamalar berilgen. Biraq olardıń máni ayırıwshı (differentsial) belgileri jóninde arnawlı túrde sóz etilmegen. Sonlıqtan da, biz bul máseleni arnawlı sóz ete otırıp