MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde orın hám waqıt pısıqlawıshlardıń ańlatılıwı
.pdf- 21 -
basına, betine, boyına, jaǵına, janına, qasına, tusına, ústine,
sırtta ham t.b. sıyaqlı keńislik mánili kómekshi atawıshlardıń dizbeklesiwinen qospa orın pısıqlawıshlar
ańlatıladı. Mısalı:
Mashinalar awıldıń ústinen zımırasıp ótip ketti.
(Sh.Seytov).
Qorasınıń átirapında gólegeylep biraz júrdi. (T.Qayıpbergenov).
Keńislik mánidegi kómekshi atawıshlardıń dizbegine menen, qaray, qarap tirkewishleri dizbeklesip, qospa orın pısıqlawısh boladı. Mısalı: Izler bara-bara toǵaydıń tórine qaray shiyelenisip bardı.
(T.Qayıpbergenov). Dayım úlken mashaqat penen malların jónge saldı da,
«Gúmiskól» tamanǵa aydap ketti. (Sh.Seytov).
Ol bulardıń kiyatırǵan tárepine qarap jol basladı. (T.Qayıpbergenov).
Iz tupa-tuwrı Ámiwdáryaǵa karay tarttı. (T.Qayıpbergenov).
Qospa orın pısıqlawıshlar turaqlı sóz dizbekleri arqalı da bildiriledi. Mısalı: Pıshıq murnı batpastay qalıń qamıs arasınan eki saattay jol júrip, kóldiń jiyegine shıqtı.
(T.Qayıpbergenov). Qara suw qaragórim jerge aparadı. (Naqıl). Suwdı ashıp, basınıń awǵan jaǵına ketip qalǵan.
(Q.Jumaniyazov).
- 22 -
Keńeytilgen orın pısıqlawısh
Qaraqalpaq tilinde keńeytilgen aǵzalar hám olırdıń
dúzilisi tuwralı N.A.Baskakov « Предложения с развернутыми
членами»1, D.S.Nasırovtıń «Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyil» 2 degen miynetlerinde sóz etiledi.
M.Dáwletovtıń miynetinde3 de qaraqalpaq tilinde keńeytilgen pısıqlawısh gáptiń basqa keńeytilgen aǵzaları sıyaqlı,
tiykarınan hal feyil, kelbetlik feyil, háreket atı feyili hám shárt
meyil toplamları arqali ‘ |
bildiriletuǵınlıǵı aytıladı. |
|
||||
Keńeytilgen pısıqlawısh xızmetindegi feyil toplamları dúzilisi |
|
|
||||
jaǵınan eki yamasa bir neshe sózlerdiń grammatikalıq |
|
|
|
|||
baylanısınan dúziledi. Olar dúzilisi jaǵınan ózleriniń |
|
|
|
|||
ekinshi dárejeli aǵzalarına hám logikalıq baslawıshına iye |
|
|
||||
bolıp keńeyip keledi. |
|
|
|
|
|
|
Keńeytilgen |
|
orın |
pısıqlawısh |
basqa |
keńeytilgen |
|
pısıqlawıshlarǵa qaraǵanda siyrek ushırasadı. |
|
|
|
|||
Keńeytilgen |
|
orın |
pısıqlawısh |
N.A.Baskakovtıń |
4 |
|
|
|
|||||
D.S.Nasırovtıń |
5 |
miynetlerinde atalıp, olardıń bildiriliwi |
|
|
||
|
|
|
||||
kórsetiledi.
Pısıqlawıshtıń bul túri is-hárekettiń bolǵan ornın, baǵdarın bildiredi. Orın pısıqlawısh xızmetinde kóbinese kelbetlik feyili toplamlar qollanıladı.
1. –ǵan//-gen, -ar//-er, -r, -tuǵın formalı kelbetlik feyilli toplamlarǵa barıs, shıǵıs hám ornı seplew formalarında
kelgen jer kómekshi sóziniń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi.
1Баскаков Н.А. Предложения с развернутыми членами. Каракалпакский язык. Ч.III. Морфология, Синтаксис. Нукус, 1995, стр, 255.
2Насыров Д.С. Қарақалпақ тилинде келбетлик фейил. Нөкис, 1964.
3Дәўлетов М. Қарақалпақ тилинде пысықлаўыш категориясы. Нөкис, 1982, 116-бет.
4Баскаков Н.А. Предложения с развернутыми членами. Нукус, 1995, стр. 255.
5Насыров Д.С. Қарақалпақ тилинде келбетлик фейил. Нөкис, 1964, 110, 138-бетлер.
- 23 -
Mısalı: Qaladan piyada sharshap qaytqanına qaramastan Atamurat keshegi qoyıp ketken jerinen belin alıp shel shabıwǵa kiristi (T.Qayıpbergenov). Ádette qıs máwsiminde balıq qabıl
etetuǵın jerde balıqshılardıń chay-suw ishiwine, geyde aqshamlasıp qalıwına ılayıqlap kolxoz basqarması qamıstan uyaday bastırıp, jıllı qos dúzetip qoyadı. (K.Sultanov).
Bular tup-tuwrı jańaǵı adam kóringen jerge keldi. (T.Qayıpbergenov).
Awılǵa kirer jerdegi joldıń eki boyı ǵaz-qatar tereklik edi (T.Qayıpbergenov).
2. –ǵan//-gen, -ar//-er, -r formalı kelbetlik feyilli toplamlarǵa jaqqa qaray, jerine qaray kómekshi sózleriniń qabatlasıp dizbeklesip keliwi arqali ‘ bildiriledi. Bunday jaǵdayda orın
pısıqlawısh hárekettiń bet alıs baǵıtın bildiredi. Mısalı: Bunnan keyin ol basınıń awǵan jaǵına qaray kete berdi.
3. Orın sepligindegi –ǵan//-gen formalı kelbetlik feyil toplmınan boladı. Mısalı: Svetofordıń tusına kelgende solǵa – miliciyaxanaǵa qaray burıp jiberdi.
Bunday formadaǵı keńeytilgen orın pısıqlawıshlar waqıt pısıqlawıshlarǵa usas bolıp keledi, biraq háreketti sıpatlaw waqıtlıq mánige karaǵanda keńislik máni basım bolıp keledi.
Birgelkili orın pısıqlawısh
Qaraqalpaq tilinde birgelkili pısıqlawıshlar tuwralı M.Dáwletovtıń1 miynetlerinde sóz etiledi. Is-háreket procesin
birgelkili mánide sıpatlmap kelgen bir túrdegi eki yamasa bir
1 Дәўлетов М. 1) Қарақалпақ тилинде пысықлаўыш категориясы. Нөкис, 1982, 149-бет.; 2) Ҳәзирги қарақалпақ тилинде қоспаланған жай гәплер. Нөкис, 1976, 141-бет.
- 24 -
neshe pısıqlawıshlar birgelkili pısıqlawıshtıń xızmetin
atqaradı.
Birgelkili orın pısıqlawıshlar bir sóz shaqabınan, geyde hár qıylı sóz shaqapları arqalı da bildiriledi. Biraq qanday sóz shaqabı arqalı bildiriliwi birgelki bolmaǵan menen háreketti sıpatlaw mánileri birgelki bolıp, máni birligi saqlanadı.
Birgelkili orın pısıqlawısh tómendegi sóz shaqaplarınan boladı:
1.Orın ráwishinen ańlatıladı. Mısalı: Ortada kókiregin arshınlap belge qatar baylaǵan, Muhammed Názir Jasawıl bası, oń qaptalında Xalmurat biy, sol qaptalında Esen qazı otır (K.Sultanov).
2.Barıs, shıǵıs hám orın seplew formalarındaǵı atlıq
sózlerden. Máselen: |
|
|
|
|
|
|
|
Ata-analarǵa, |
awırıwlarǵa |
|
kóshede, |
jolda, |
mektepte |
||
qısqasın aytqanda, olar menen gezlesken jerde húrmet etiw |
|
||||||
kerek (T.Qayıpbergenov 5-tom). |
|
|
|
|
|||
Ol adam dáslep Porlı tawǵa onnan Moynaqqa endi siziń |
|
||||||
zavodqa balıq tapsırıp júr. |
|
(K.Sultanov). |
|
|
|||
Arabstanda, Awǵanstanda, Samarqandta, Buxarada bolıp, |
|
||||||
Xiywaǵa ótken. (K.Sultanov). |
|
|
|
|
|||
Jaǵımsız samal qubladan da, batıs penen shıǵıstan da ese |
|
||||||
beredi. (Sh.Seytov). |
|
|
|
|
|
|
|
Birgelkili orın pısıqlawıshlar is-hárekettiń bir neshe |
|
|
|||||
orınǵa |
qatnaslı |
|
ekenligin |
|
bildiredi. |
Intonaciya |
hám |
dánekerler |
arqalı |
|
baylanısıp |
|
keledi. |
Birgelkili |
orın |
pısıqlawıshlar |
|
orın |
tártipleri |
hám keńislik |
seplik |
||
formasındaǵı atlıqlardan, dara hám qospa pısıqlawıshlardan
- 25 -
da boladı. Mısalı: Xannıń eki kózi aldında, ján-jaǵına: gá aldına, gá artına, gá qopalıqlarǵa, gá torańǵıllardıń
basına karaydı, gá bir búktiń astına úńiledi. (T.Qayıpbergenov).
Ayırım jaǵdaylarda birgelkili orın pısıqlawıshlar ayırımlanǵan orın pısıqlawıshlar menen qatar kelip te qollanıladı. Mısalı:
Kóremiz biz onı qurılıs basında,
Awıl jollarında hám minberlerde,
Jıynaqlı kabinette – isxanasında,
Úlken máseleler qaraǵan jerde.
Ayırımlanǵan orın pısıqlawısh
Gáptiń ayrımlanǵan aǵzaları ózi qatnaslı sózge yamasa gápke qosımsha máni berip, pikirdiń anıq hám ayqın túsiniliwi ushın xızmet atqaradı. Gáptiń ayırımlanǵan aǵzaları házirgi ádebiy tilde stilistikalıq qural retinde keń qollanıladı.
Ayırımlanǵan pısıqlawıshlar haqqında M. Dáwletovtıń miynetlerinde1 ushıratamız. Bunda ayırımlanǵan ayqınlawıshpısıqlawıshlar ayqınlanıwshı pısıqlawıshtıń mánisin
anıqlap, túsindirip keletuǵının aytqan. Olar da gáptegi tiykarǵı pısıqlawıshlar sıyaqlı is-háreketti hár tárepleme sıpatlap, mánilik jaqtan sol pısıqlawısh penen mániles aytıladı. Ayırımlanǵan pısıqlawıshlar mánilik jaqtan ayqınlanıwshı pısıqlawıshqa qatnaslı bolsa da, bildiriliwi jaǵınan ayqınlanıwshı pısıqlawıshtıń qanday sóz shakabı
1 Дәўлетов М. 1) Қарақалпақ тилинде пысықлаўыш категориясы. Нөкис, 1982, 157-бет.; 2) Қарақалпақ тилинде қоспаланған жай гәплер. Нөкис, 1976, 169-170-бетлер.
- 26 -
arqalı bildiriliwine ǵárezli emes. Olar ekewi bir sóz shaqabınan da yamasa hár túrli sóz shaqabınan da bola aladı.
Ayqınlawısh mánisindegi ayırımlanǵan pısıqlawıshlar da,
uluwma pısıqlawıshlar sıyaqlı, bir neshe mánilik
ózgesheliklerge iye boladı. Olar mánilik jaqtan orın, waqıt, sın, muǵdar-dáreje, sebep hám maqset pısıqlawıshı xızmetlerinde keledi. Ásirese, qaraqalpaq tilinde orın hám waqıt pısıqlawıshlarınıń ayırımlanǵan ayqınlawısh – pısıqlawısh mánisinde keliwi jiyi ushırasadı.
|
Ayqınlawısh mánisindegi orın pısıqlawısh |
|
|
|||
Ayqınlawısh |
mánisindegi |
|
ayırımlanǵan |
orın |
||
pısıqlawıshlar ózinen burınǵı orın pısıqlawıshınıń |
|
|
||||
mánisin túsindirip, ayqınlap keledi. Olar orın ráwishi |
|
|
||||
túrindegi sorawlarǵa juwap beredi. Ayırımlanǵan orın |
|
|
||||
pısıqlawıshı tómendegi formalarda kelgen sóz shaqabı hám |
|
|
||||
sóz dizbekleri arqalı bildiriledi. |
|
|
|
|
||
1. Ayırımlanǵan ayqınlawısh – orın pısıqlawısh barıs, |
|
|
||||
orın sepligi formasında kelgen atawısh sózlerden boladı. |
|
|
||||
Mısalı: Ol jaqtan karaǵanda bul jerde, yaǵnıy úylerdiń |
|
|
||||
tasasında ne bolıp atırǵanı kórinbeydi (Sh.Aytmatov). |
|
|
||||
Ol izine, arba turǵan jerge qayttı. (Sh.Aytmatov). |
|
|
||||
Bala-shaǵam Taxtakópir bette, Bórshitawdıń eteginde |
|
|
||||
jasaydı. (T.Qayıpbergenov). |
|
|
|
|
||
2. Barıs sepligindegi atawısh sózlerge qaray tirkewishiniń |
|
|||||
dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi. Mısalı: |
|
|
|
|||
Maman |
atın |
alǵa, |
jaw |
ústine |
qaray |
shaptı |
(T.Qayıpbergenov).
- 27 -
Solay etip, ayqınlanıwshı aǵza is-hárekettiń uluwmalıq
orın mánisin bildirip kelgende, ayrımlanǵan aǵza arqalı orınlıq máni jáne de ayqınlasadı.
Ayqınlawshı sóz is-harekettiń uluwmalıq mánilerin bildirip
kelgende, bul máni konkret túsinilmese konkretlestiriwshi atlıqlar orınǵa qatnaslı kórsetiledi. Mısalı:
Bul jerde, Kavkaz shıńında, |
|
|
|
Gúllerdey ósken jayqalıp (I.Yusupov). |
|
|
|
Bizden, Ámiw jerinen, |
|
|
|
Sizge sálem jolladıq (I.Yusupov). |
|
|
|
Ayırımlanǵan |
orın |
pısıqlawısh |
mánisindegi |
ayqınlawıshlar gáp ishinde birgelkili bolıp ta keledi. Bunday |
|
||
jaǵdayda ayqınlanıwshı aǵza uluwmalıq mánide aytıladı da, |
|
||
ayqınlanıwshı aǵzanıń mánisin uluwmalıqtan konkretlestirip, |
|
||
daralap kórsetedi. Mısalı: |
|
|
|
Endi keń Watannıń túpkirlerinen – |
|
|
|
Sibir, Latviya, Ózbek jerinen |
|
(I.Yusupov). |
|
Birgelkili aǵzalar dánekerler arqalı da baylanısıp keledi. |
|
||
Mısalı: |
|
|
|
Qarap qaldı ján-jaǵına: |
|
|
|
Gá aldına, gá artına |
|
(I.Yusupov). |
|
Ayırımlanǵan |
orın |
pısıqlawıshqa |
qatnaslı |
ayqınlawıshlar túsindiriwshi mánige iye boladı. Túsindiriwshi |
|
||
máni ayqınlawıshlar ayqınlanıwshı aǵzanıń mánisi |
|
||
túsiniksiz bolıp kelgende, oǵan túsinik bola alatuǵın ekinshi |
|
||
bir sóz arqalı túsindiredi, ayqınlaydı. Mısalı: |
|
||
Men Pamirdiń márti - Tájikstannan, |
|
|
|
Talay dańqlı tabıs jolın ashqanman |
(I.Yusupov). |
||
-28 -
IIBAP. WAQÍT PÍSÍQLAWÍSHLAR HÁM ONÍŃ
AŃLATÍLÍWÍ
Waqıt pısıqlawısh is-hárekettiń hár túrli waqıtlıq belgilerin túsindirip, onıń qashan, qay waqıtta bolǵanın yamasa bolatuǵının, bildirip keledi. Waqıt pısıqlawısh qashan?
qay waqıtta? qashannan beri? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Waqıt pısıqlawısh xızmetinde waqıt ráwishleri, waqıtlıq mánidegi atawıshlar, seplik formalarındaǵı hám kómekshi sózler menen kelgen atawıshlar qollanıladı. Bulardan basqa da waqıtlıq
mánidegi sóz dizbekleri, waqıt ráwishi túrindegi frazeologiyalıq dizbekler, hal feyili hám kelbetlik feyil toplamları
waqıt pısıqlawısh xızmetinde qollanıladı.
2.1. Waqıt pısıqlawıshtıń ańlatılıwı
Waqıt pısıqlawısh tómendegi sóz formaları hám sóz dizbeklerinen boladı:
1. Waqıt pısıqlawısh xızmetinde tiykarınan, waqıt ráwishi qollanıladı: Bıyıl da dárya suwlı bolıptı (Sh.Seytov). Kún batqanı menen ele jaqtı edi (Sh.Seytov). Keshqurın awıldıń balaları menen juwırısamız (Sh.Seytov). Sen, mine, áskerlikten kelip, turmısqa jańa aralasıp atırsań. Jaqında qus salıwǵa
seni de úyretip jiberemen (Sh.Seytov).
2. Sanlıq sózler menen atawıshlardıń dizbegindegi sózlerden: Sh.Aytmatovtıń ózi de 1977-jılı Berdaqtıń tuwılǵanına 150 jıl tolıwına baylanıslı ótkerilgen
saltanatlı májiliske qatnastı. («Erkin Qaraqalpaqstan») 1960jıllarǵa shekem Ámiwdárya Orta Aziyanın eń suwlı
dáryası boldı (T.Qayıpbergenov).
- 29 -
3. Waq, gez, jas hám t.b. atawıshlardıń orın, shıǵıs seplik formalarında keliwinen boladı: Ol jasında biziń awılımızda kóp bolǵan edi.
4. Bul, sol, usı t.b. sıyaqlı siltew almasıqları menen waqıt mánili atawıshlardıń dizbegindegi sózlerden:
-Sol kúni pesin waqtı edi (K.Sultanov).
Bul kúnleri ay jaqtı (Sh.Seytov).
Bul máhálde bir arbadan aslamıraq aǵash shabılıp qalǵan
edi.
(T.Kayıpbergenov ).
Onıń sol kúni aqsaqaldıń májilisine qatnasqanı ayqın. (T.Kayıpbergenov).
5. Waqıt pısıqlawıshı belgisizlik artikli «bir» hám bolımsızlıq máni bildiretuǵın «hesh» sózleri menen waqıtlıq mánidegi atawıshlardıń dizbeginen boladı. Mısalı:
Bir kúni Tóremurat suwpı degen kátqudasın aldına salıp Begis penen Mırjıq Aydostıń otawına keldi. (K.Sultanov). Ol sizge hesh waqıtta da jamanlıq oylamaydı. (J.Aymurzaev).
6. Waqıt ráwishi mánisindegi frazeologiyalıq dizbeklerden:
Qas penen kózdiń arasında hámme jıynalıp qaldı. Ol qas qarayǵanda teńizden keldi. (Ó. Ayjanov).
7. Waqıt mánili atlıqlarǵa menen, boyı, beri tirkewishiniń dizbeklesip keliwinen boladı. Mısalı: Túni menen ózi
qańǵıp júredi de, meni ayıplı etedi. (T.Qayıpbergenov).
Kúni boyı atızda jumıs isleydi. Kóp jıllardan beri túnletip mal baǵıp kórgen joq edim (Sh.Seytov).
8. Siltew almasıqları menen ret, jola, sapar t.b. sózlerdiń dizbeginen boladı.
- 30 -
Mısalı: Anaw saparı bizler barǵanda qus kórgen joq edik
(Sh.Seytov).
Bul saparı onıń burınǵıday bolıp túyeniń órkeshin
sıypalap, marapat berip turatuǵın waqtı joq edi (Sh.Aytmatov).
Sol saparı ol tawdan túsip, izinde uzın-shubay shań
qaldırıp kiyatırǵan avtolavkanı kórip edi (Sh.Aytmatov»).
Bul waqıtta úylerdiń bárinde de eresek adamlardan hesh
Kim joq edi (Sh.Aytmatov).
Sol kúni aqsham ottıń jarıǵında Berdan bir bet qaǵazǵa
álle nárselerdi jazıp shıqtı (K.Sultanov).
Sonıń menen birge waqıt pısıqlawısh –a, -e, -ıp// -ip, -p,
hám –ǵalı//-geli formalarında kelgen hal feyil hám hal feilli toplamlardan da boladı. Mısalı:
Kúlki basılmay atırıp, Ájiniyaz esikke qarap súrenledi
(K.Sultanov).
Esigi «shıyq» etip ashılǵan máhálde uzın beshpentin jelbegey salǵan Serkebaydıń ózi kórindi (T.Qayıpbergenov).
Serkebay bul awılǵa kóship kelgen jılı qısı menen kiyiz
úzikli qara úyde otırıp shıǵıp, ala báhárden dáliz benen
úsh bólmeli jay salıp alǵan edi. (T.Qayıpbergenov).
Temirbek atlanǵalı aradan bir chaynek chay ishim waqıt
ótpey-aq, qos atlı |
milicionerler menen qaytıp keldi |
(T.Qayıpbergenov). |
|
Biz joqarıda keltirilgen mısallarda kórgenimizdey qaraqalpaq tilinde waqıt pısıqlawıshlar da hár qıylı sóz shaqapları hám
sóz dizbekleri arqalı ańlatılıp keledi.
2.2. Waqıt pısıqlawıshlardıń ańlatatuǵın mánileri