MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde orın hám waqıt pısıqlawıshlardıń ańlatılıwı
.pdfÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM BERIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI
QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ
Qaraqalpaq filologiyası qánigeliginiń bakalavr tálim baǵdarınıń pitkeriwshisi
Bekmurzaeva A.
PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ
Teması: Qaraqalpaq tilinde orın hám waqıt pısıqlawıshlardıń ańlatılıwı
Ilimiy basshı: doс. Sh. Allaniyazova _____________
Nókis - 2012
- 2 -
Jaqlawǵa ruqsat berildi:
Qaraqalpaq filologiyası fakulteti |
doc. Q.Turdıbaev |
dekanı: |
|
Kafedra baslıǵı: |
prof. M.Qudaybergenov |
Ilimiy basshı: |
doс. Sh. Allaniyazova |
Mámleketlik imtixan komissiyasınıń qararı: Pitkeriwshi Bekmurzaeva A. pitkeriw
qánigelik jumısına "___" bahası qoyılsın "___________" 2012-jıl.
MAK baslıǵı: |
_________________ |
MAK aǵzaları: |
_________________ |
|
_________________ |
|
_________________ |
- 3 -
Mazmunı
Kirisiw………………………………………………………………………3
a)Pısıqlawısh kategoriyası haqqında …………………………………..3
b)Pısıqlawıshlardıń, orın hám waqıt pısıqlawıshlardıń túrkiy
tillerde hám qaraqalpaq tilinde izertleniwi……………………………………...4
I BAP. Orın pısıqlawıshlar hám onıń ańlatılıwı……………….9
1.1.Orın pısıqlawıshlarınıń gáptegi sintaksislik xızmeti……….…9
1.2.Orın pısıqlawıshtıń ańlatılıwı……………….……………...11
1.3.Orın pısıqlawıshtıń bildiretuǵın mánileri……………………13
1.4.Orın pısıqlawıshtıń dúzilisi boyınsha túrleri….………….….16
a) dara orın pısıqlawısh……………………………….………………16 b). qospa orın pısıqlawısh………………………….………................17 v). keńeytilgen orın pısıqlawısh…………………….……………….20 g). birgelkili orın pısıqlawısh ……………………..……………….…21
d). ayırımlanǵan orın pısıqlawısh ……………..…………………..23
II BAP. Waqıt pısıqlawıshlar hám onıń ańlatılıwı…..………..26
2.1.Waqıt pısıqlawıshtıń ańlatılıwı…………………….…………26
2.2.Waqıt pısıqlawıshtıń ańlatatuǵın mánileri……………………29
2.3.Waqıt pısıqlawıshtıń dúzilisi boyınsha túrleri…….…………..31
a). dara waqıt pısıqlawısh………………..…….……………………….31 b). qospa waqıt pısıqlawısh.. ……………….………………………….33
v). keńeytilgen waqıt pısıqlawısh ...……..………...…………………..34 g). birgelkili waqıt pısıqlawısh ……………………………………..….38
d). ayırımlanǵan waqıt pısıqlawısh ..………………………………...39
2.4.Orın hám waqıt pısıqlawıshlardıń gáptegi orın tártibi…...41
2.5.Determinant pısıqlawıshlar…………………………………………44
2.6.Tolıqlawısh hám pısıqlawıshtıń bir-birinen ayırmashılıǵı...48
- 4 -
Juwmaq…………………………………….………………………………….53
Paydalanılǵan ádebiyatlar………………………………………………........58
- 5 -
KIRISIW
Pısıqlawısh kategoriyası haqqında
Til biliminiń áhmiyetli tarawlarınıń biri – sintaksis. Sintaksis – til biliminiń, sonıń ishinde grammatikanıń úlken bir tarawı. Sintaksistegi negizgi úyreniletuǵın obyekt – gáp.
Gáptegi sózler óz ara bir-biri menen grammatikalıq jaqtan baylanısıp kelip, olar gáp quramında belgili bir gáp aǵzalarınıń xızmetin atqaradı.
Tilimizdegi gáp aǵzalarınıń gápti dúziwdegi ornı
yamasa gápti tikkeley dúzip keliw múmkinshiligi hámmesinde de birdey emes. Sebebi gáp aǵzalarınıń ayırımları gápti
dúziwde tiykarǵı yaki bas aǵza sıpatında qaralsa, al ekinshi bir toparları gáptiń bas aǵzalarınan ǵárezli bolıp, olardıń dógeregine toplanıp, ózine qatnaslı bolǵan gáp aǵzalarınıń mánisin túsindirip, tolıqtırıp keliw arqalı ekinshi dárejeli aǵza sıpatında qollanıladı. Sonıń menen qatar, ekinshi dárejeli aǵza túrindegi gáp aǵzaları bas aǵzalardan dúzilgen gáptiń mazmunın keńeytip, aytılajaq oy-pikirdiń tolıq hám keń túsiniliwi ushın úlken áhmiyetke iye boladı.
Demek, gáp aǵzaları gáp dúziwdegi ornına qaray gáptiń bas aǵzadarı hám ekinshi dárejeli aǵzaları bolıp ekige bólinedi.
Gáptiń bas aǵzasına kiretugın baslawısh hám bayanlawısh gáp arqalı bildiriletuǵın oydıń tiykarı boladı. Biziń
bildireyin degen oy-pikirimiz usı baslawısh penen bayanlawıshtıń qatnası arqalı dúziledi hám solardıń
dógereginde keńeyttiriledi.1
1 Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Синтаксис. Нөкис, 1992, 128-бет.
|
|
|
- 6 - |
|
|
|
|
Sebebi hár bir konkert gáp, tiykarınan, baslawısh hám |
|
|
|||||
bayanlawıshtıń |
|
qatnasınan |
dúziledi. |
Baslawısh |
penen |
||
bayanlawıshtıń qatnası eki bas aǵzalı gáplerdiń tiykarı |
|
|
|||||
yamasa tiykarǵı orayı bolıp esaplanadı. |
|
|
|
|
|||
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları ózleriniń sintaksislik |
|
|
|||||
xızmetlerine qaray bas aǵzalardıń tiykarında dúzilgen jay |
|
|
|||||
gáplerdiń mánisin hám dúzilisin keńeytiw ushın qollanıladı. |
|
|
|||||
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń ayırımları bas |
|
|
|
||||
aǵzalardıń birewin anıqlap óz ara anıqlawıshlıq qatnasta |
|
|
|||||
qollanılsa, al basqa birewleri bas aǵzalardıń ekinshi bir túrine |
|
|
|||||
mánilik jaqtan qatnaslı bolıp, olardıń mánisin túsindirip, |
|
|
|||||
tolıqtırıp |
keliwh |
arqalı, |
olar |
|
bir-biri |
menen |
birde |
tolıqlawıshlıq |
qatnasta |
birde |
pısıqlawıshlıq |
|
qatnasta |
||
baylanısıp keledi. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları usınday
ózgeshelik belgilerine qaray tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh bolıp úshke bólinedi.
Pısıqlawıshlardıń, orın hám waqıt pısıqlawıshlardıń
túrkiy tillerde hám qaraqalpaq tilinde izertleniwi
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası pısıqlawısh gáptegi
xızmeti, mánilik túrleri boyınsha júdá keń qollanılatuǵın
gáp aǵzası. Pısıqlawısh tuwralı til iliminde bir qansha pikirler aytılǵan.
Pısıqlawısh kategoriyası jónindegi pikirlerdi kórnekli tyurkologlar N.A.Baskakov, 1 A.Ǵ.Ǵulamov, M.A. Asqarova 2 ,
3 1
M.B.Balaqaev , M.Z.Zákiev hám t.b. avtorlardıń miynetlerinde ushıratamız.
1Баскаков Н.А. Простое предложения в каракалпакском языке. Предложения с развернутыми членами. Каракалпакский язык. Т. III. Морфология. Синтаксис. Нукус, «Билим», 1995.
2Ғуламов А.Ғ., Асқарова М.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Тошкент, 1987, 118-бет.
3Балақаев М.Б. Қазiргi қазақ тiлi. (Синтаксис), Алматы, 1971.
|
|
|
- 7 - |
|
|
|
A.N.Kononovtıń miynetinde pısıqlawıshlar bes túrge – sın, |
|
|||||
orın, waqıt, sebep hám maqset pısıqlawıshlarǵa bólingen. |
|
|||||
Sonday-aq, orın pısıqlawıshlardıń orın ráwishi, barıs |
|
|
||||
shıǵıs, orın sepliklerindegi sózler, atawısh sózler menen |
|
|||||
kómekshi sózlerdiń hám tirkewishlerdiń dizbeklesiwi arqalı |
|
|||||
(máselen, |
Maktabga |
bordik. |
Maktab |
tomon |
bordik) |
|
ańlatılatuǵınlıǵın aytadı. Al waqıt pısıqlawıshlardıń |
|
|
||||
waqıt ráwishi, barıs, shıǵıs, orın sepliklerindegi sózler, |
|
|
||||
atawısh sózler menen tirkewishlerdiń dizbeklesiwi hám hal feyil |
|
|||||
arqalı bildiriletuǵınlıǵın qısqasha aytıp ótken. Waqıt hám |
|
|||||
orın pısıqlawıshlarınıń gáptegi ornı jóninde de qısqa |
|
|
||||
toqtaǵan. |
|
|
|
|
|
|
Ózbek tili grammatikasında pısıqlawıshlar segiz túrge |
|
|||||
bólinip, |
olardıń |
|
mánileri, |
sóz |
shaqapları |
arqalı |
ańlatılıwına keń túsinik berilgen. Waqıt hám orın |
|
|
||||
pısıqlawıshlar boyınsha da pikirler aytılǵan. |
|
|
|
|||
Al Balaqaevtıń miynetinde pısıqlawıshlar bes túrge |
|
|||||
bólinip (waqıt, orın, sebep, maqset, sın), olardıń ishinen |
|
|
||||
waqıt hám orın pısıqlawıshlarınıń mánilik ózgesheligi, |
|
|
||||
bildiriliwin mısallar menen kórsetken.2 |
|
|
|
|||
Sońǵı jıllardaǵı kópshilik túrkiy tillerinde basılıp |
|
|
||||
shıqqan ilimiy |
miynet hám joqarǵı oqıw orınlarına |
|
||||
arnalǵan oqıw qurallarında pısıqlawısh kategoriyasınıń mánilik túrleri waqıt, orın, sın, muǵdar-dáreje, sebep, maqset, shárt hám qarsılas pısıqlawısh sıyaqlı segiz mánilik túrge klassifikaciyalanadı.3
1Зәкиев М.З. Синтаксический строй татарского языка. Изд. Казанского университета. 1963, 247-248- бетлер.
2Балақаев М., Қордабаев Т. Қазiрги қазақ тiлi. Синтаксис. Алматы, 1971.
3Асқарова М.А., Ғуломов А.Ғ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Тошкент, 1987, 118-бет.
|
- 8 - |
|
M.Dáwletovtıń miynetinde |
1 |
pısıqlawıshtı mánilerine |
|
qaray sın pısıqlawısh, orın, waqıt, muǵdar-dáreje, sebep, maqset, shárt hám qarsılas pısıqlawısh sıyaqlı segiz mánilik túrge bólip karaydı.
Ózbek tilinde pısıqlawı kategoriyası boyınsha ilimiy izertlewler alıp barıldı. F.Ubaeva «Hozirgi ózbek adabiy tilida hol kategoriyası» degen miynetinde 2 pısıqlawıshtı semantikasintaksislik strukturasına qaray orın, waqıt, maqset, sebep, nátiyje, muǵdar, tártip, birgelik-jalǵızlıq, sın, salıstırıw,
shárt, qarsılas, bolımsızlıq pısıqlawısh sıyaqlı on úsh túrge klassifikaciyalaydı.3
N.A.Baskakovtıń «Qaraqalpaq tilindegi jay gápler» 4 degen maqalasında qaraqalpaq tilindegi pısıqlawıshlar mánilerine qaray orın, waqıt, sın, sebep, maqset hám muǵdar dáreje pısıqlawısh bolıp altı túrge bólinedi.
D.S.Nasırov «Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyil» degen miynetinde kelbetlik feyillerden sın, salıstırıw, orın, waqıt, sebep, maqset, shárt hám qarsılas mánili pısıqlawıshtıń bolatuǵınlıǵın kórsetip, pısıqlawıshlardı segiz mánilik túrge bóledi.5
Demek, pısıqlawıshlardı mánilik ózgesheliklerine qaray klassifikaciyalawda joqarıda atalıp ótken bes yamasa altı mánilik túrlerge bólip qaraw tildiń faktlerin óz ishine tolıq qamtıy almaydı. Sonlıqtan, biz ádebiy tildiń faktleri tiykarında qaraqalpaq tilindegi pısıqlawısh kategoriyasın mánilerine qaray sın, ornı, waqıt, muǵdar-dáreje, sebep, maqset, shárt hám
1Дәўлетов М. Қарақалпақ тилинде пысықлаўыш категориясы. Нөкис, 1982, 57-бет.
2Убаева Ф. Ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳол категориясы. Тошкент, «Фан», 1971, 19-бет.
3Убаева Ф.Көрсетилген мийнети.
4Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Морфология. Нукус, 1995, 237-255-бетлер.
5Насыров Д.С. Қарақалпақ тилинде келбетлик фейил. Нөкис, 1964, 73-114-бетлер.
|
|
|
- 9 - |
|
qarsılas pısıqlawısh sıyaqlı segiz mánilik túrge bólip |
|
|||
qaraymız.1 |
|
|
|
|
Pısıqlawıshlardıń hár bir mánilik túrleri bir-birinen |
|
|||
mánisine, |
sorawlarına |
hám |
morfologiyalıq |
bildiriliw |
ózgesheliklerine qaray ayırıladı. Pısıqlawıshtıń bunday |
|
|||
mánilik ózgesheliklerin tolıǵıraq úyreniw ushın olardıń |
|
|||
mánilik túrlerin jeke-jeke izertlew talap etiledi. |
|
|||
Sońǵı dáwirlerde pısıqlawıshlardıń mánilik túrleri |
|
|||
óz aldına ilimiy izertlew obyekti boldı. Ózbek tilinde D.S. |
|
|||
Semigulova orın hám waqıt pısıqlawıshlardı arnawlı túrde |
|
|||
izertledi. Ol óziniń «Ózbek tilindegi orın hám waqıt |
|
|||
pısıqlawıshları» 2 degen kandidatlıq dissertaciyasında orın |
|
|||
hám waqıt pısıqlawıshlarınıń ańlatatuǵın mánileri, sóz |
|
|||
shaqapları arqalı bildiriliwi, dúzilisi boyınsha túrleri hám |
|
|||
gáptegi xızmeti jóninde izertlegen. |
|
|
||
Al, qaraqalpaq tilinde M.Dáwletovtıń «Qaraqalpaq tilinde |
|
|||
pısıqlawısh kategoriyası» |
3 |
degen miynetinde pısıqlawısh |
|
|
|
|
|||
kategoriiyasın anıqlaw belgileri, pısıqlawıshtıń semantikalıq hám strukturalıq túrleri, olardıń morfologiyalıq bildiriliwi, pısıqlawıshtıń gáp ishinde birgelkili, ayırımlanǵan aǵza xızmetlerinde qollanılıwı hám gáptegi orın tártibi sóz etiledi.
M.Dáwletovtıń miynetinde, «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası»nda 4 orın hám waqıt pısıqlawıshlar haqqında da aytılǵan, biraq házigi qaraqalpaq tilinde orın
1Дәўлетов М. Қарақалпақ тилиндеги пысықлаўыштың мәнилерине қарай бөлиниўи ҳаққында. Өз.ССР Илимлер Академиясы Қарақалпақстан филиалының хабаршысы, 1963, №4, 34-бет.
2Семигулова Д.С. Обстоятельства места и времени в современном узбекском языке. Канд. дисс., Ташкент,
1963.
3Дәўлетов М. Қарақалпақ тилинде пысықлаўыш категориясы. Нөкис, 1982.
4Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Нөкис, 1992.
- 10 -
hám waqıt pısıqlawıshlar, olardıń gápte determinant aǵza, tema hám rema xızmetinde qollanılıwı haqqında arnawlı túrde
úyrenilmegen.
Qaraqalpaq tilinde pısıqlawısh kategoriyası izertlengen menen orın hám waqıt pısıqlawıshlarınıń bildiriliwi
gáptegi xızmeti keń túrde arnawlı túrde izertlenbegen. Bul másele haqqında ilimiy ádebiyatlarda uluwma pikirler aytılǵan.
Qaraqalpaq tilindegi orın hám waqıt pısıqlawıshların
úyreniwdegi tiykarǵı wazıypa olardıń gáptiń basqa aǵzaların ózine tán ózgesheligin, sonıń menen qatar sóz
shıqapları |
arqali ‘ ańlatılıwı, |
orın |
hám |
waqıt |
pısıqlawıshlarınıń dúzilisine qaray túrleri, olardıń birgelkili hám ayrımlanǵan aǵza xızmetlerinde keliwi hám gáptegi orın tártibin belgilewden ibarat.
Biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq tilinde orın hám waqıt pısıqlawıshlarınıń ańlatılıwın, dúzilisi boyınsha túrlerin, gápte tema hám determinant aǵza xızmetinde keliwin hár tárepleme izertlewdi maqset etip qoydıq. Bul jumıstı jazıwda sabaqlıq hám grammatikalardı, arnawlı ilimiy miynetlerdi basshılıqqa aldıq. Mısallar kórkem ádebiyattan tańlap alındı. Jumıs joqarı oqıw orınlarında, mekteplerde pısıqlawısh kategoriyasın oqıtıwda teoriyalıq hám ámeliy
áhmiyetke iye.