MD hám PQJ / Folklorlıq shıǵarmalarda tuwısqanlıq atamalardıń qollanılıwı
.pdfÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATINDAGÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
QARAQALPAQ TIL BILIMI kafedrası
Sársenbaeva M.
pitkeriw qánigelik jumısı
Teması: Folklorlıq shıǵarmalarda tuwısqanlıq atamalardıń
qollanılıwı
Ilimiy basshı: |
f.i.k. Z.Dáwletmuratova |
Kafedra baslıgı: |
prof. M.Qudaybergenov |
Nókis - 2012
Jaqlawǵa ruqsat berildi:
Fakultet dekanı: |
doc. Q.Turdibaev |
Kafedra baslıgı: |
prof. M.Qudaybergenov |
Ilimiy basshı: |
f.i.k. Z.Dáwletmuratova |
Sársenbaeva M.
Teması: Folklorlıq shıǵarmalarda tuwısqanlıq
atamalardıń qollanılıwı
pitkeriw qánigelik jumısına
“____” ( |
) bahası qoyılsın |
MAK baslıgı: _____________________________________
MAK aǵzaları: ____________________________________
___________________________________________________
Mazmunı
Kirisiw ………………………………………………………………………….
a)Temanıń aktualı…………………………………………………………….
b)Temanıń maqseti hám wazıypaları……………………………………….
c)Tuwısqanlıq atamalardıń izertleniwi………………………………………
1-Bap Qanı |
boyınsha |
tuwısqanlıq |
atamalardıń |
folklorlıq |
shıǵarmalarda qollanılıwı
a)Naqıl-maqallarda tuwısqanlıq atamalardıń qollanılıwı……………
b)Tuwısqanlıq atamalardıń jumbaqlarda beriliwi……………………….
c)Aytıslarda tuwısqanlıq atamalardıń kórinisi…………………………
d)Tuwısqanlıq atamalardıń xalıq qosıqlarında qollanılıwı…………
e)Erteklerde tuwısqanlıq atamalardıń jumsalıwı…………………….
f)Jańıltpashlarda tuwısqanlıq atamalar…………………………………..
g)Dástanlarda tuwısqanlıq atamalardıń qollanılıw ózgesheligi……
2-Bap Neke boyınsha tuwısqanlıq atamalardıń qollanılıwı
a)Tuwısqanlıq atamalardıń naqıl-maqallarda jumsalıwı………………
b)Jumbaqlarda tuwısqanlıq atamalardıń kórinisi……………………….
c)Aytıslarda tuwısqanlıq atamalardıń qollanılıwı…………………….
d)Xalıq qosıqlarında tuwısqanlıq atamalar………………………………
e)Erteklerde tuwısqanlıq atamalardıń berilwi…………………………..
f)Jańıltpashlarda tuwısqanlıq atamalardıń jumsalıwı…………………
g)Dástanlardagı tuwısqanlıq atamalar…………………………………..
Juwmaq…………………………………………………………………………
Paydalanılǵan ádebiyatlar……………………………………………………..
KIRISIW
Temanıń aktuallıgı. Ǵárezsizliktiń arqasında elimiz
turmısınıń barlıq tarawlarında bolıp atırǵan úlken
ózgerisler, qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwına, ásirese onıń leksikasınıń rawajlanıwına sezilerli dárejede tásir etti.
«Ǵárezsizlikke eriskenimizden keyin xalqımızdıń óz jurtı, tili, mádeniyatı hám tariyxın biliwge, ózligimizdi ańlawǵa qızıgıwshılıgı artıp barmaqta»1. Ǵárezsizlik qaraqalpaq til bilimine ata-babalarımız qaldırıp ketken mádeniy miyrasların
úyreniw, onı búgingi áwladqa jetkeriw, qaraqalpaq tili rawajlanıwınıń zaman menen birge barıwın ilimiy jaqtan
úyreniw, bul baǵdarda zárúrli izertlew jumısların alıp barıw, qaraqalpaq tiliniń terminologiyasın búgingi kúnniń talaplarınan kelip shıgıp, ilimiy juwmaqlarǵa tiykarlana otırıp, olardı tártipke túsiriw sıyaqlı áhmiyetli wazıypalardı júkleydi.
Tuwısqanlıq atamalardıń payda bolıw dáwiri júdá
áyyemgi dáwirlerge barıp taqaladı hám sol dáwirdiń jemisi sıpatında tuwısqanlar arasındagı qatnaslardı bildirip keledi. Solay eken, mıń jıllar dawamında qollanılıp kiyatırǵan tuwısqanlıq atamalardı qaraqalpaq tili materialları tiykarında
úyreniw, olardı basqa túrkiy tillerdiń materialları menen salıstırıp tallaw hám lingvistikalıq kózqarastan olarǵa baha beriw – qaraqalpaq til biliminiń oǵada áhmiyetli wazıypalarınan biri bolıp sanaladı. Xalqımızdıń bul biybaha baylıgın
lingvistikalıq jaqtan izertlew leksikologiya, terminologiya hám til tariyxınıń kóplegen máselelerin ele de terenırek biliwge múmkinshilik beredi.
Izertlewdiń maqset hám wazıypaları. Bul jumıstıń tiykargı maqseti – qaraqalpaq tilindegi tuwısqanlıq atamalardıń
1 Karimov I.A. Tariyxiy xotirasiz kelajak yuq. -Toshkent: Sharq, 1998. –B.3.
qáliplesiw hám rawajlanıw jolların anıqlaw, ádebiy tilimizde tutqan ornın belgilew, bul terminologiyalıq sistemanıń leksika - semantikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerin ashıp beriw, sonday-aq burın qollanılǵan hám házir de qollanılıp kiyatırǵan atamalardı toplaw, olardı mánilik toparlarǵa bólip, tártipke keltiriw máselelerin ibarat. Bul maqsetti ámelge asırıw ushın jumıstıń aldına tómendegidey wazıypalardı sheshiw belgilendi:
-Folklorlıq shıǵarmalarda tuwısqanlıq atamalardıń
qáliplesiwindegi tiykargı dereklerdi úyreniw;
- tuwısqanlıq atamalardıń quramındagı leksikalıq birliklerdiń tariyxıy – etimologiyalıq qatlamların anıqlaw;
-ayırım atamalardıń kelip shıgıw tariyxın úyreniw;
-tuwısqanlıq atamalardıń qaraqalpaq ádebiy tili leksikasın bayıtıwdagı rolin hám ondagı tutqan ornın kórsetiw.
Túrkiy tillerdegi tuwısqanlıq atamalardıń izertleniwi.
Dúnya júzindegi barlıq xalıqlarda óziniń ata-anası, tuwǵantuwısqanları, jaqın-juwıqların ismi menen ataw menen birge, olardı húrmet-izzet, tuwısqanlıq sezimlerin bildiriw maqsetinde basqa sózlerden de paydalanǵan. Musılman xalıqlarında ózinen jası úlken adamlarǵa húrmet penen qarap, olardı ekinshi bir sózler menen ataǵan. Bul mádeniyattıń bir belgisi sıpatında
kórinedi. Til biliminde bunday sózlerdi «tuwısqanlıq atamalar» dep ataydı. Tuwısqanlıq atamalar hár qanday tildiń sózlik quramında belgili orındı iyeleydi hám olar óziniń tariyxıy rawajlanıw barısında mudamı ózgerip otıradı. Tuwısqanlıq atamalar
eski sózlerdiń qatarına jatadı.
Olardıń áyyemgi sisteması kóplegen túrkiy tillerde saqlanıp qalǵan1.
1 Pokrovskaya L.A. Terminı rodstva v tyurkskix yazıkax. / Istoricheskoe razvitie leksiki tyurkskix yazıkov. -M., 1961. B.11-81.
Tuwısqanlıq atamalardı izertlew
qızıgıwshılıqtı payda etedi. Sebebi, olardı izertlew arqalı, birinshiden, adamlardıń tuwısqanlıq atamalardı durıs qollana alıwı iske asadı; ekinshiden, tildiń tariyxına baylanıslı bahalı maǵlıwmatlar alınadı. Usıǵan baylanıslı rus til biliminde hám tyurkologiyada tuwısqanlıq atamalar belgili dárejede izertlendi. Ayırım tillerde olar arnawlı izertlenilgen bolsa, ayırım tillerde ulıwma kólemde qarastırılǵan yamasa jol - jónekey sóz etilgen.
Túrkiy tillerdiń leksikalıq quramın úyreniw baǵdarında bir
qatar ilimiy - izertlew jumısları júrgizilip, onıń juwmagında sabaqlıqlar, oqıw qollanbaları, dissertaciyalıq jumıslar hám basqa da bir qansha miynetler basılıp shıqtı.
Sonlıqtan tuwısqanlıq atamalardı múmkin bolǵanınsha
túrkiy tiller sistemasınan qarawdı, onnan keyin qaraqalpaq tilinde
ádebiy til ólshemlerine sáykes qáliplesken jaǵdayına baha |
|
|||||
beriwdi talap etedi. Hátteki gezi kelgende olarǵa salıstırma- |
|
|||||
tariyxıy sıpatlama beriw talap etiledi. |
|
|
|
|||
|
Túrkiy tillerdegi tuwısqanlıq atamalar bir qatar ilimiy |
|
||||
izertlewlerdiń |
obyekti |
boldı. |
Tuwısqanlıq |
|
||
fonetikalıq |
variantları, |
semantikalıq |
hám |
|
||
ózgeshelikleri salıstırılıp izertlendi, ayırım jumıslarda |
|
|
||||
olardıń etimologiyası ashıp berildi. Sonıń menen birge, |
|
|
||||
tuwısqanlıq atamalar shańaraq qatnasları menen tikkeley |
|
|||||
baylanıslı bolǵanlıqtan, etnolingvistikalıq izertlewlerdiń de |
|
|||||
obyektine aylandı. |
|
|
|
|
||
|
«Terminı rodstva v tyurkskix yazıkax» atlı óziniń kólemli |
|||||
maqalasında L.A.Pokrovskaya túrkiy tillerdegi tuwısqanlıq |
|
|||||
qatnaslardı bildiretugın 30 dan aslam atamalardı sóz etken1. |
|
|||||
Onda |
tuwısqanlıq |
atamalardıń |
leksika |
- |
||
ayrıqsha
atamalardıń grammatikalıq
semantikalıq
1 Qarańız: Istoricheskoe razvitie leksiki tyurkskix yazıkov. -M., 1961. B.11-81.
ózgeshelikleri, jasalıw jolları, bul atamalardıń túrkiy tiller |
|
|
||
arasındagı fonetikalıq hám leksikalıq ayırmashılıqları |
|
|
||
máseleleri keńnen tallanǵan. Sonday-aq túrkiy tillerdegi |
|
|
||
tuwısqanlıq atamalardıń etimologiyasın anıqlawǵa háreket |
|
|
||
islengen. |
|
|
|
|
|
Túrkiy tillerdiń materialları óz - ara salıstırılıp, |
|
|
|
tuwısqanlıq atamalardıń fonetikalıq variantları, mánileri, hár |
|
|
||
bir túrkiy tildiń ózine tán ózgeshelikleri bir qatar jumıslarda |
|
|
||
kórsetilgen. Atap aytqanda, bashqurt tili boyınsha X.G.Yusupov |
|
|||
hám |
N.V.Bikbulatovtıń2, |
túrkmen |
tili |
boyınsha |
R.Muxammedovanıń1, qırgız tili boyınsha A.Djumaqulovtıń, |
|
|
||
qaraqalpaq tili boyınsha O.Dospanov hám T.Begjanovlardıń2 ilimiy |
|
|||
jumısları menen maqalaların kórsetiw múmkin. |
|
|
||
I.Ismaylovtıń «Túrkiy tillarda qavm-qarindoshlik terminlari»
(Toshkent, 1966) atlı monografiyasında ózbek, uygır, qazaq,
qaraqalpaq, túrkmen tillerindegi tuwısqanlıq atamalardıń leksikalıq hám grammatikalıq ózgeshelikleri anıqlanǵan. Onda
túrkiy tillerdegi tuwısqanlıq atamalar úsh toparǵa bólip qaralǵan: 1) qanı boyınsha tuwısqanlıq terminleri; 2) nekeden keyin payda bolǵan tuwısqanlıq terminleri hám 3) jaqınlıq terminleri. Avtordıń tuwısqanlıq atamalardı klassifikaciyalawda
ózinshe qatnas jasaǵanı kórinedi. Sebebi, tyurkologiyalıq
ádebiyatlarda barlıq tuwısqanlıq atamalar eki toparǵa qanı boyınsha tuwısqanlıq atamalar hám nekeden keyin payda bolǵan tuwısqanlıq atamalar bolıp bólingen.
2Yusupov X.G. Terminı rodstva v bashkirskom yazıke. // Voprosı bashkirskoy filologii. -M., 1959. S. 123 – 135; Bikbulatov N.V. Bashkirskaya sistema rodstva. -M.: Nauka, 1981.
1Muxamedova R.G. Terminologiya rodstva i svoystva u tatar misharey v Mordovskoy ASSR. // Materialı po tatarskoy dialektologii. -Kazan, 1962. –S.248.
2Dospanov O. Qaraqalpaq tili qubla dialektiniń leksikası. -Nókis: Qaraqalpaqstan, 1977. B.129166; Begjanov T. Terminiı rodstva v muynakskom govore karakalpakskogo yazıka // Voprosı dialektologii tyurkskix yazıkov. -Baku, 1966.
|
Qazaq |
tiliniń |
tuwısqanlıq |
atamaları |
da |
bir |
qatar |
izertlewlerdiń |
obyekti |
boldı. |
Sh.Sarıbaevtıń |
|
kandidatlıq |
||
dissertaciyasında inglis, orıs hám qazaq tillerindegi tuwısqanlıq |
|
|
|
||||
atamaları óz-ara salıstırılıp, olar jańasha |
|
|
|
|
|||
klassifikaciyalanǵan3. Onda tuwısqanlıq atamaları baylanıs |
|
|
|
||||
kózi, baylanıs túri hám baylanıs qatnasına qaray úlken úsh |
|
|
|
||||
toparǵa ajıratılǵan. Usı klassifikaciya tiykarında L.Ońǵarbek |
|
|
|
||||
qızı |
qazaq |
govorlarındagı |
tuwısqanlıqtı |
|
bildiretugın |
||
atamalardı óziniń kandidatlıq dissertaciyasında izertlegen4. Jumısta dáslep tuwısqanlıq atamalar sisteması qarastırılıp, baylanıs kózine qaray tuwısqanlıq eki túrge bólingen: 1) kognaciya (qanı boyınsha); 2) matrimoniallıq (nekege baylanıslı). Al, baylanıs túrine qaray ayqın, shártli, jasalma bolıp bóliniwi, bulardıń da óz gezeginde bir neshe kishi toparlarǵa hám
túrlerge bóliniwi kórsetilgen. Olardıń hár birine qazaq govorlarınan mısallar keltirilgen. Tuwısqanlıq atamalardı bunday etip jańasha toparlarǵa bóliwdi maqullaw hám onı qabıl etiw qıyın. Bizińshe, tuwısqanlıq atamalardı toparlarǵa bóliwdegi
ózin aqlaǵan dásturdi (toparlarǵa bóliwdi), tildegi barlıq tuwısqanlıq atamalardı óz ishine tolıq qamtıy alatugın klassifikaciyanı biykarlawǵa da bolmaydı. Sonlıqtan, biz qaraqalpaq tilindegi tuwısqanlıqtı ańlatıwshı atamalardı qanı boyınsha hám nekege baylanıslı tuwısqanlıq atamaları dep eki toparǵa bólip qarastırıwdı maqul kórdik. Bunday etip eki toparǵa bóliw til biliminde dástúrge aylanǵan hám ol tuwısqanlıq atamalardı tolıq túsindirip bere aladı, olardıń tábiyatın ashıp beriwge múmkinshilik jaratıp beredi.
3Sarıbaev Sh. Sh. Kókshetaw oblısı Shuchinsk, Eńbekshіlder audandarında turatın qazaqtardıń tіlіndegі keybіr leksikalıq erekshelіkter. QTT men DM.-3 shıǵ. 1960. 1960, -B.54.
4Ońǵarbekova L.J. Qazaq sóylenіsterіndegі tuıstıq atawlar.: Filol. ǵılım kand. dis. ... avtoref. - Almata, 1999. B.12-13.
|
Qaraqalpaq |
tilindegi |
tuwısqanlıq |
atamalar |
dı |
Z.Dáwletmuratova arnawlı izertledi: hár bir tuwısqanlıq |
|
||||
atamanıń etimologiyası, klassifikaсiyası,semantikalıq hám |
|
||||
grammatikalıq ózgesheliklerin anıqlaǵan.5 |
|
|
|||
|
O.Dospanov qaraqalpaq tiliniń qubla dialekti leksikası |
|
|||
tiykarında tuwısqanlıq atamalardı leksika-semantikalıq jaqtan |
|
||||
klassifikaciyalap, olardıń qaraqalpaq ádebiy tilinen ayırım |
|
||||
ózgesheliklerin ashıp kórsetken. Ol: «tuwısqanlıq qarım- |
|
||||
qatnasıqlardı sıpatlawshı dialektlik sózler ushın ayrıqsha orın |
|
||||
ajıratıldı, qubla dialekt leksikasındagı geypara tuwısqanlıq |
|
||||
atamaları qaraqalpaq ádebiy tili hám onıń arqa dialektindegi |
|
||||
sáykes sózlerge salıstırǵanda bir qatar ózgeshelikke iye. |
|
||||
Máselen, qubla dialektte ená sóziniń ádebiy tilde ana, ata |
|
||||
sóziniń ádebiy tilde áke, sińli sóziniń ádebiy tilde qarındas, |
|
||||
úke sóziniń ádebiy tilde ini variantlarınıń bar ekenligin |
|
||||
kóriwge boladı»1, dep jazadı. |
|
|
|
||
|
Solay etip, túrkiy tillerdiń sózlik quramındagı tuwısqanlıq |
|
|||
qatnaslarǵa baylanıslı atamalardıń arasında ulıwmalıq atamalar |
|
||||
bolıwı menen birge, hár bir túrkiy tildiń óz rawajlanıw tariyxı |
|
||||
hám |
nızamlılıqlarına |
sáykes |
ajıralıp |
turatugın |
|
ózgeshelikleri de bayqaladı. |
|
|
|
||
5 Dáwletmuratova Z.U. Karaqalpaq tilinde tuwısqanlıq atamalar.: Filol. kand. dis. ... avtoref. - Nókis, 2010.
1 Dospanov O. Qaraqalpaq tili qubla dialektiniń leksikası. -Nókis, 1977. –B.5.
I BAP. QANÍ BOYINSHA TUWISQANLIQ ATAMALAR
Qálegen tildiń sózlik quramında tuwısqanlıq qatnastı |
|
|
||
ańlatıwshı atamalar belgili orındı iyeleydi. Sebebi adam balası |
|
|||
dúnyaǵa kelgen soń er jetemen degenshe hám er jetip, shańaraq |
|
|||
bolǵannan keyin, onıń da tuwǵan–tuwısqanları, qatar-qurbı |
|
|
||
hám dos-yaranları boladı. Hár bir xalıqtıń ásirler dawamında |
|
|||
qáliplesken tuwısqanlar arasındagı qatnastı |
ańlatıwshı |
|||
atamaları boladı. Kópshilik ilimpazlardıń anıqlawınsha, olar |
|
|||
sózlik quramdagı eski sózler toparı bolıp, olar kem–kem |
|
|
||
tildiń ishki imkaniyatları esabınan rawajlanıp, basqa tillerdiń |
|
|||
tuwısqanlıq atamalarınıń tásiri nátiyjesinde ózgerislerge |
|
|
||
ushırap otırǵan. Bunı házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik |
|
|
||
quramındagı |
tuwısqanlıq |
atamalardıń |
mısalında |
tolıq |
tastıyıqlaw múmkin. Máselen, biz bul bapta qanı boyınsha tuwısqanlıqtı ańlatıwshı atamalardıń úlken bir bólimin quraytugın ata-anaǵa baylanıslı atamalardıń ishinde mama, papa atamaları qaraqalpaq tilinde rus tiliniń tásiri nátiyjesinde payda bolǵan. Házirgi dáwirde kópshilik jaslar burınnan qollanılıp kiyatırǵan apa, aǵa sózleriniń ornına mama, papa sózlerin qollanbaqta. Sonday-aq óz sózlik qatlamǵa tiyisli sózlerdiń almasıp qollanılıwı, mánileriniń keńeyiwi kórinedi. Máselen, dástúr boyınsha kelinshek kúyewiniń anasın ene dese, al házir kóbirek apa sózin qollanıw keń eń jayǵan. Bunıń sebeplerin
úyreniw ushın olardıń hár birine tariyxıy, tariyxıysalıstırmalı usıllar tiykarında sıpatlama beriw talap etiledi.
Ata -1) ákesiniń ákesi; 2) hayalınıń yamasa kúyewiniń
ákeleri; 3) ákesinen jası úlken er adam; 4) «áke» mánisinde; 5) biytanıs adam.