MD hám PQJ / Qaraqalpaq xalıq dástanlarında toponimler

Toponimikalıq atamalar qaysı tilge tiyisli bolsa, sol tildiń sóz jasaw tipleri boyınsha payda boladı.Toponimlerdiń jasalıw usılları hám quralları qálegen milliy til ushın óziniń normaları hám qaǵıydalarına iye.

Túrkiy tillerde sóz jasalıw V.A.Gordlevskiy, I.A.Batmanov, N.P.Dıryankova, N.K.Dmitriev, A.N.Kononov, N.A.Baskakov, E.V.Sevortyannıń hám basqalardıń miynetlerinde izertlendi.

Qaraqalpaq til biliminde N.A.Baskakov, A.Najimov, A.Bekbergenovlardıń izertlewlerinde sóz jasalıw máselelerine ayrıqsha dıqqat awdarǵan.41

Jıynalǵan toponimlerdiń analizi sonı kórsetti. Qaraqalpaq xalıq dástanındaǵı toponimler morfologiyalıq qurılısı boyınsha eki uluwma toparǵa

– jay hám qospa toponimler bolıp bólinedi.

Jay toponimler

Jay toponimler bir sózden jasalıp,túbir (qosımtasız) hám dórendi (qosımtalı) toponimler bolıp ekige bólinedi.Túbir toponimler morfemalarǵa ajıratıwǵa bolmaytuǵın sózlerden jasalıp, dástanlarda toponimler quramınıń eń az bólegin quraydı:Shılpıq, Shayyad.

Qospa toponimler

Qaraqalpaq tilindegi qospa sózler 1970-jıllarǵa deyingi miynetlerde sintaksislik usıl menen jasaladı,42 al 1980-jıllardan keyingi sabaqlıqlarda

41 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык II, Фонетика и морфология. М.,1952; Нажимов А. Қарақалпақ тилиндеги жуп ҳәм тәкирар сӛзлер. Нӛкис,1979; Бекбергенов А. Қарақалпақ тилинде сӛзлердиң жасалыўы. Нӛкис,1979.

41

morfologiya-sintaksislik usıl menen jasaladı,- dep qaralıp keldi.43

A.Bekbergenov óziniń miynetlerinde qospa sózler sóz qosılıw usılı menen jasaladı,- degen termindi qollandı.44

Qospa sózler eki hám onnan da kóp sózlerdiń birigip bir máni ańlatıp qollanılıwınan jasaladı.

Qospa sóz jay sózden ózine tán bolǵan bir qatar ózgeshelikleri arqalı ajıralıp turadı.

Qospa sóz eń keminde eki sózden (túbirden) turadı, al jay sóz tek bir túbirge iye.Qospa sóz quramındaǵı sózler belgili bir turaqlı tártipte qáliplesedi, sonlıqtanda olardı biri birinen ajıratıwǵa yamasa olardı óz ara orın almastırıwǵa bolmaydı.

Qospa sóz óziniń qurılısına, mánisine hám xızmetine qaray tildegi sóz dizbeklerinen de ajıraladı.

Qospa sóz eki ya onnanda kóp túbirlerdiń bir máni bildirip qollanılıwınan qáliplesedi, yaǵnıy onıń komponentleri qosılıp bir máni ańlatadı, al sóz dizbegi hár qanday jekke mánili eki hám onnanda artıq sózlerdiń belgili bir sintaksislik baylanısta keliwinen jasaladı hám onıń komponentleriniń hár qaysısı óziniń leksikalıq mánisin saqlaydı.

42Баскаков Н.А. Каракалпакский язык.т.II. Фонетика и морфология. М,1952,170-бет. Қыдырбаев А. Ҳәзирги қарақалпақ тилиндеги атлық сӛзлер. Нӛкис,1961,48-бет. Ҳәзирги қарақалпақ тили.Морфология.1974,17-бет.

43Ҳәзирги қарақалпақ тили.Морфология. Нӛкис,1981.

44Бекбергенов А. Қарақалпақ тилинде сӛзлердиң жасалыўы. Нӛкис,1979.

42

Solay etip, qospa sóz dep eki hám onnanda kóp sózlerdiń (túbirlerdiń) qosılıwınan jasalıp, komponentleriniń jekke mánilerinen ózgeshe mánige iye bolatuǵın, sóylewde uluwma bir pát penen aytılıp hám gápte bir aǵzanıń xızmetin atqaratuǵın sózlerge aytamız.

Qaraqalpaq xalıq dástanları toponimiyasında qospa atamalar júdá kóp ushırasadı.Belgili sandaǵı toponimlerdiń jasalıwında hár qıylı mánilerge iye bolǵan sóz (yamasa onnanda kóp sóz) qatnasadı, olardıń birewi uluwma geografiyalıq obyektti ańlatsa, al ekinshisi anıqlawshı sıpatında jumsaladı.

Qurılısı jaǵınan qospa toponimniń hár bir komponenti anıqlawısh hám anıqlawshıdan quralǵan jay hám qospa sóz boladı.

Qaraqalpaq xalıq dástanları toponimiyasında qospa atamalardıń qurama hám birikken túrleri kóplep ushırasadı.

Qurama atamalar.

Qurama sózlerdiń komponentleri burınnan dizbeklesip, turaqlılıq qásiyetke iye boladı.

Qurama sózlerge eki yamasa onnanda artıq sózlerden quralıp, bir-biri menen qanday da bir mánilik qatnasqa túsken, bir pútin túsinikti, birlikti ańlatatuǵın sózler jatadı.

Qurama atama bir neshe sózden quralıp bir keń máni ańlatadı.Onıń komponentleri biri birinen ajıralıp, bólek-bólek sóz túrinde tursa da, mánilik jaqtan olar turaqlı bolıp birigip qáliplesedi.

43

Qurama atamalar eki hám onnanda artıq sózlerdiń dizbeginen turıp, uluwma bir túsinikti ańlatadı, sonlıqtan da mánisi jaǵınan ol bir sózge barabar boladı.Qurama sózdiń komponentleriniń ornı turaqlı bolıp qáliplesedi, sonlıqtan da olardı orın almastırıwǵa yamasa olardıń aralarına basqa sóz qosıwǵa bolmaydı.

Qurama atamalardıń mánilik túrleri kóp hám hár qıylı.Olardı tolıq qamtıytuǵın belgili bir semantikalıq toparlarǵa bólip qaraw múmkin emes.Sonlıqtan da qurama toponimlerdi qurılısı boyınsha klassifikaciyalap, olardıń izafetlik tiptegi sóz dizbeklerinen qálipleskenligin belgilew múmkin.Mısalı: Sarı taw, Qubırlı taw, Aq bulaq, Qara kól, Qırq bulaq, Sarısha kól, Qızıl shól, Qara dárya, Quwlı kól hám t.b.

Birikken atamalar

Birikken sóz hár qanday eki yamasa onnanda artıq túbirlerdiń birigiwinen jasaladı.Onıń quramındaǵı sózler óziniń tiykarǵı mánisin

ózgertip, basqasha jańa máni ańlatadı.

Birikken sózler qospa sózlerdiń basqa túrlerinen tómendegi belgileri arqalı ajıraladı: 1)birikken sózdiń mánisi onıń komponentleriniń mánisinen basqasha hám keńirek boladı; 2)birikken sózler aytılıwda intonaciya jaǵınan bir bolıp, jazılıwda onıń komponentleri geyde fonetikalıq ózgerislerge ushırap qollanıladı, sonlıqtan da birikken sóz komponentleriniń arasında grammatikalıq baylanıstı seziwge bolmaydı.

44

Birikken sóz formaları barlıq mánilik sóz shaqaplarında ushırasadı.Qospa toponimlerdiń quramında atlıq, kelbetlik, sanlıq hám feyil sózleriniń ushırasatuǵınlıǵın kóremiz.Bul sóz shaqapları qospa toponimlerdiń quramında óz ara kelisiw, basqarıw, izafet hám jupkerlesiw arqalı baylanısadı.Olardıń arasında sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi affiksler de boladı.

Birikken toponimler hár qıylı mánige iye bolǵan eki túbirdiń birigip, bir jańa mánige iye bolıwınan jasaladı. Olardıń quramında hár qıylı sóz shaqapları hár qıylı formalarda kele beredi.

Qaraqalpaq xalıq dástanlarındaǵı birikken toponimler quramı jaǵınan tómendegi túrlerde ushırasadı:

1.Eki atlıqtıń jupkerlesip birigiwinen jasalǵan birikken toponimler: Jumır taw, Qubır taw, Dárbent taw, Láylek kól, Háser taw, Aral teńiz, Ura tóbe, Xoja kól.

2.Kelbetlik hám atlıqtıń birigiwinen jasalǵan toponimler: Sarı taw, Jumırlı taw, Aq otaw, Aq bulaq, Qara taw, Aq dárya, Qara kól, Sasıq kól, Aq tikenli, Sarı qum, Ala taw, Aq tóbe, Aq sháshme, Asqar taw.

3.Sanlıq hám atlıqtıń birigiwinen jasalǵan toponimler: Besmazar, Qırıq

bulaq.

4.Atlıq hám feyildiń birigiwinen jasalǵan toponimler: Qumketken.

Birikken toponimler basqa qurama toponimlerge salıstırǵanda qaraqalpaq

xalıq dástanlarında kóp muǵdarda ushırasadı.

45

Solay etip, jay toponimlerge salıstırǵanda qaraqalpaq xalıq dástanlarında qospa toponimlerdiń túrleri bir qansha ónimli qollanıladı. Olar, tiykarınan qurama hám birikken atamalar túrinde ushırasadı. Qospa toponimlerdiń dúzilisi boyınsha túrleriniń ishinde ásirese birikken toponimler kóbirek ushırasadı hám olar hár qıylı modelde qollanıladı.

46

Juwmaq

Qaraqalpaqstan toponimikasınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı sol aymaqta jasawshı xalıqtıń uzaq tariyxıy ótmishi, jámiyetlik, siyasıy, ekonomikalıq hám mádeniy turmısı menen tıǵız baylanıslı bolıp keledi. Ol tek til bilimi ushın ǵana emes, tariyx, geografiya, etnografiya hám mádeniyat tariyxı ushın da biybaha materiallar bere aladı. Qaraqalpaq dástanlarındaǵı toponimler elede keńirek izertleniwdi talap etetuǵın, ele ashılmaǵan sırlarǵa tolı, máselelerden bolıp tabıladı. Sebebi, dástanlarda birqansha toponimlerdiń atları, olardıń ishindegi gidronimler, oronimler, oykonimlerdiń ayrımlarınıń elede aytılıp júrgenligin, orınlarınıń saqlanǵanlıǵın kórsek boladı. Qaraqalpaq tiliniń onomastikasın hár tárepleme izertlew oǵada áhmiyetli. Olardı elede tereń hár tárepleme izertlesek, bul arqalı xalqımızdıń tariyxına baylanıslı biybaha materiallar menen bayıtqan, túsindirme sózliginde terminler quramı da keńeygen bolar edi.

Toponimika qaraqalpaq til biliminiń eń jas tarawı. Házirgi waqıtta onı izertlew, úyreniw múmkinshiligi kúsheydi. Sebebi toponimikalıq materiallar arqalı eski leksikalıq qatlamlar, grammatikalıq formalar, xalıqtıń úrp-ádetleri, etnogenezi hám t.b. kórinedi. Sonday-aq toponimikalıq materiallar arqalı kóplegen tariyxıy sırlar, ertedegi xalıqlardıń ekonomikalıq hám mádeniy qarım-qatnasları, til ózgeshelikleri anıqlanadı.

Sózdi dúzilisi jaǵınan úyreniw, onıń qanday bóleklerden turatuǵınlıǵın anıqlaw úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan da, biz

47

jumısımızdıń tiykarǵı obyekti etip qaraqalpaq xalıq dástanlarındaǵı toponimlerdiń qollanılıwın, fonetikalıq hám morfologiyalıq dúzilisin

úyreniwdi maqset etip qoydıq. Sózdi dúzilisi boyınsha úyreniw sózdiń quramındaǵı hár qıylı birliklerdiń tábiyatın ashıp kórsetedi, olardıń xızmetlerin hám mánilerin anıqlawǵa járdem etedi, yaǵnıy sózdiń etimologiyası anıqlanadı.

Biziń alıp barǵan jumısımızdıń nátiyjesinde toponimlerdiń tómendegi fonetikalıq ózgeshelikleriniń bar ekenligi anıqlandı.

Qaraqalpaq xalıq dástanlarındaǵı toponimler eki hám onnan da artıq buwın sanlarınan ibarat.

Qurılısı jaǵınan dástanlardaǵı toponimler jay hám qospa toponimler bolıp bólinedi. Jay toponimlerge salıstırǵanda qospa toponimler qaraqalpaq xalıq dástanlarında júdá keń qollanıladı. Olar qurama hám birikken atamalar túrinde ushırasadı. Qospa toponimlerdiń dúzilisi boyınsha túrleriniń ishinde

ásirese birikken toponimler kóbirek ushırasadı.

48

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR

1.Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тарраққиѐт йўли. Тошкент, Ўзбекистон, 1992.

2.Абдураҳманов А. К вопросу о методах этимологического исследования топонимов Казахстана. // Тюркская ономастика. Алма-

ата, 1984.

3.Әбдимуратов Қ. Неге усылай аталған? «Қарақалпақстан» Нӛкис,1965.

4.Әбдимуратов Қ. Қарақалпақстан топонимикасы ҳәм оны изертлеў мәселелери. // Әмиўдәрья, 1965, №2, -Б. 119-125.

5.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II том. Фонетика и морфология. М., 1952.

6.Бегжанов Т., Абдимуратов К. Структура каракалпакских топонимов. // Советская тюркология. 1971. №6, -Б. 85-88.

7.Бекбаулов У. Топонимы Приаралья как источник изучения истории каракалпакского народа. // Вестник Каракалпакского филиала АН Узбекистана, 1970, №4, -Б.60-65.

8.Бекбергенов А. Қарақалпақ тилинде сӛзлердиң жасалаўы. Нӛкис,

1979.

9.Дәўлетов А. Қарақалпақ тилинде сингармонизм. Нӛкис, 1993.

10.Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нӛкис. 1994.

11.Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тили. Морфемика. Морфонология. Сӛз жасалыў. Морфология. Нӛкис, 2010.

12.Дўсимов З., Тиллаев М. Топонимика асослари. Тошкент, 2002.

49

13.Қарақалпақ тилиниң орфографиялық сӛзлиги. Нӛкис, 1990.

14. Қарақалпақ фолклоры. Кӛп томлық, I том.

15.Алпамыс дәстаны Хожамберген Ниязов варианты (Ӛгиз жыраў)

жазып алған; проф. Қ.Айымбетов 1934-жыл

16. Қарақалпақ фолклоры. Кӛп томлығы II том, Алпамыс дәстаны

Есемурат жыраў Нурабуллаев варианты, жазып алған; Рамберген Хожамбергенов 1957-жыл.

19.Мәспатша дәстаны Қайыпназар жыраў Қәлимбетов варианты,

жазып алған; Алиев А. 1960.

20.Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги I том 1982

21.Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги II том 1984

22.Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги III том 1988

23.Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги IVтом 1992

24.Қарақалпақ тил билиминиң тарийхы. Нӛкис.2001

25.Қараев С. Топонимика. Тошкент, 2006

26.Телхожа Жанузақ. Қазақ ономастикасы. I том. Алматы, 2006.

50