MD hám PQJ / Qaraqalpaq xalıq dástanlarında toponimler

dárejesine e risken. Aqılsız Fasıl xan haram nápsin tıya almay, bir áwliye kisiniń qızına zorlıq qılıp qarǵısqa ushıraydı. Al elin suw basıp, suw astında qırılıp ketedi. Ol eldiń ornına Aral teńizi payda boladı. Oǵan Ámiw menen Sır quya baslaydı. Eki dáryanıń birigip aqqan Ústirttegi áyyemgi ańǵarı kewip qaladı. Ayazxan Baysın elin baslap Xorezm eline kóship keledi».12 Bul ańızdan málim bolıwınsha, Baysın xalıqtıń atı dástanda Jiydeli Baysın xalqında (Ó,5),-dep baslanadı.

Jiydeli Baysın toponimi tuwralı mınaday maǵluwmat bar: «Aral túslik boyında Baysın qozaq, onıń arjaǵında Jiydeli degen kóldiń basatı bar. Sol ekewin Jiydeli Baysın deydi. Jiydeli degen kóldi házir suw basıp ketti».13

Al Surxandáryadaǵı Baysın bolsa, Aral teńizi, Túrkstannan kóship kelgen urıw–qáwimlerdiń ózleriniń eski mákan jaylarınıń atların qásterlep saqlaw maqsetinde Baysın taw, Baysın kól dep ataǵan bolıwı kerek14–dep jazadı ózbek folkloristi X.Zaripov. Qullası, Baysın atamasınıń Aral teńizi

átirapları menen baylanısı bar ekenligi tuwralı ilimpazlardıń boljawları ushırasadı.

12 Бекбаўлов О. Аязхан аңызының тарийхқа қатнасы. // Әмиўдәрья, 1971. – №10. –Б.

122.

13 Толстова Л.С., Ӛтемисов А. Исторический фольклор северовосточных каракалпаков. // Вестник КК ФАН Уз ССР, – Нукус, 1963. –№4. –С.51.

14 Зарифов Х.Т. Основные мотивы эпоса «Алпамыш». // Об эпосе «Алпомиш». – Ташкент.: ФАН, 1959. – С. 13–14.

21

Arjaǵı Túrkistan, Berjaǵı Buxar (Ó,30), Arjaǵı Túrkistan, Berjaǵı

Qoqan (QQ.53). Túrkistan toponimi eki sózdiń (túrk hám stan) birigiwinen jasalǵan.

Noǵaylı etnotoponimi tariyxıy jaqtan ΧV–ΧVΙ ásirlerdegi Noǵaylı qáwimlik birlespesiniń atı bolıp,15 dástanda Baysarı óz e lin taslap, Tayshıxannan jer sorap atırǵanda tuwılǵan jerin táriyplep atırǵanda súwretlenedi. Az noǵaylı e linde, Sársebiz degen jerinde (Ó,45). Tariyxıy dereklerge qaraǵanda, qaraqalpaq xalqı xalıq sıpatında usı Noǵaylı ordasında qáliplesken.16

Qızıl bas alıp jurtımdı (Ó,42). Qızıl bas ataması eki túrli máni ańlatadı: birinshiden, «qızıl baslar» dep túrkiy qáwimler iranlı shiytlerdi ataǵan, sebebi ΧVΙΙΙ ásirde sunnitler menen bolǵan diniy urıslarda iranlı shiyt

áskerleri baslarına qızıl sálle orap júrgen. Sonday–aq sefevid shaxlarınıń tárepinde urısqan ayırım túrkiy qáwimleri de «qızılbaslar» dep atalǵan.17

15Қарақалпақстан АССР тарийхы. – Нӛкис.: 1984. –Б. 63.

16 Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. – Нукус - Казань, 1976. –С. 3.

17Персидско–русский словарь. – М.: 1985. –Т. ІІ. –С. 266.

22

Oronimikalıq terminler

Onomastikada qálegen taw, tóbeshik, shıń, dóń atların bildiriw ushın oronim termini qollanıladı. Bul bólimde oronimikalıq terminlerdiń folklorlıq shıǵarmalar tilinde toponimikalıq oronimler analizlenedi. Máselen,

«Alpamıs» dástanında taw, jar, jap, tóbeshik atamaları da gezlesedi.

«Taw» - Bul sóz kópshilik túrkiy tillerde ushırasadı. Bashqurt, qazaq, tatar tillerinde taw, qırǵız tilinde too, altay tilinde tuu, azerbayjan, túrkmen tillerinde daǵ, xakas, tuva, uyǵır, shor, chulım tillerinde taǵ, eski túrkiy tilinde taǵ túrinde qollanıladı.

Taw sózi barlıq túrkiy tillerde «jer ústiniń bólek-bólek yamasa qatar dizbekler túrinde kóterilgen jerlerin» bildiriw ushın qollanıladı hám bul termin arqalı jasalǵan atamalar kópshilik jaǵdayda obyektlerdiń sırtqı kórinisine yamasa túrine qarap ataladı. Folklorlıq shıǵarmalarda oronimikalıq sistemasında taw termini tómendegi atamalardıń quramında qollanıladı.

Mısalı: Quba tawdıń basında bir aqsham miyman bolıp keteyin degen batırǵa qıyal keldi (Ó,68), Sarı tawdıń arjaǵında Ala tawdıń berjaǵında

Shubar tawdıń e teginde (Ó,70), Qoy órdirdim qara tawdıń basına (Ó,78), Kózim tústi Xazar tawdıń basına (Ó,38) , Shaǵır tawda Larzan degen bulaq bar (Ó,32), Qarajan qaysar Dárbent tawında qashqan barma…(Ó.42), Úyiniń tap aldındaǵı Gúl tóbe degen jerge kelip minetuǵın edi (Ó,24) hám t.b.

23

Izertlewshiler oronimlerdiń basqa toponimlerge salıstırǵanda tilde uzaq waqıt saqlanatuǵının kórsetedi.

Dástanda qollanılǵan Dárbent taw toponimi Kavkaz benen baylanıslı. Sebebi Daǵıstanda Dárbent degen qala elege shekem saqlanǵan: Dárbent

tawǵa jetedi (Ó,56).

Dástanlarda gidronimler de ushırasadı. Gidronimler suw obyektleri

atamalarınıń keynine kól, dárya, bulaq, teńiz sózleriniń dizbeklesiwi arqalı

jasaladı, olar tómendegi ózgesheliklerge iye:

a) buyımnıń xarakterli belgilerin, onıń sırtqı kórinisin bildiretuǵın sózlerge

dárya, bulaq, kól sózleri jalǵanadı. Mısallar: Suwdı kórip besewi, Qara

kólge qonadı (Ó,57), Baysın kólde, Kindik ózek degen jerde.. (Ó,14) , Birge bardıq Shaǵır kóldiń boyına (Ó,73), At bolıptı Miyan kóldiń tayları (Ó,54),

Áwel keldim Aqbulaqtıń basına (Ó,20), Baybóri baydıń Qultay degen qulı

Bozbulaq degen jerde jılqı baǵıp jatar edi (Ó,42), Burqırap aqqan Aq dáryam (Ó,29) hám t.b.

b) obyekttiń qandayda bir ayırmashılıǵın ekinshi bir obyektke

salıstırıw arqalı jasalǵan gidronimler: Jańa dárya, Qara kól, Aqbulaq hám t.b.

«Dárya» - Qaraqalpaq túsindirme sózliginde dárya sózi ―ańqar menen aǵatuǵın saǵası hám ayaǵı bar tábiyiy suw tasqını‖ mánisin bildiredi18. Bul termin Orta Aziya respublikalarında hám Sinszyanda (Qıtay) ―Úlken dárya‖ mánisinde qollanıladı. Dárya sózi parsı tilindegi dárya, ―teńiz‖ sózinen payda bolǵan. Túrkiy tilleriniń

18 Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги II том. Нӛкис.1984. –Б.60.

24

kópshiliginde bul sóz ―Dárya‖ mánisinde qollanıladı19. Sonday-aq bul termin Iran, Afganstan hám Pakistanda da tarqalǵan. Dárya sózi parsı tilindegi derya

«teńiz» sózinen payda bolǵan. Túrkiy tillerdiń kópshiliginde bul sóz «dárya» mánisinde qollanıladı: gagauz tilinde dera, ózbek tilinde darѐ, qırǵız tilinde dariya, túrkmen tilinde dárya, uyǵır tilinde dariya túrinde qollanıladı.

Bul Alpamıs dástanında qaraqalpaq xalqınıń «Qaraqalpaq» degen tariyxıy qosıǵında ushırasadı. Qırıq jıl mákan etti Jańa dáryanı, Xalıqtıń tómen boldı turmıs awhalı.1 Dástanda Jańa dárya toponimi Sársenbay jırawdıń bul dástandı jırlap atırǵan jerinde súwretlenedi: Jiyen ótken zamanda, Jańa dárya boyında (Ó,39).

Qaraqalpaq folklorınıń 9-tomı «Qırq qız» (Qurbanbay jıraw Tájibaev variantı. A.Begimov, Sh.Xojaniyazov, S.Májitov qol jazbası,1938) dástanında:

-Qalmaqtıń qanı Surtaysha, Ullı toydı etiwge,

Ataqlı Shırshıq dáryadan,

Kárwanı menen ótiwge,

Iyesiz qalǵan eline,

Aman esen jetiwge,

Qıyın isler boladı.

19 Мурзаев Е.М. «Сентралноззиатские топонимические миннатюры// Топонимика Востока новые исследования». М.1964. –Б.13.

1 Қарақалпақ фольклоры. – Т.V. Нӛкис, 1980. –Б. 386.

25

-Bes jıl boldı, qalmaq xanı qalasın, Salıq penen quwlap kóli dalasın, Tayarlanıp biziń eldi talawǵa, Mákán etti

«Aqdárya»nıń jaǵasın. -Jigirma birde jasım bar, Dúnya boldı maǵan tar, Aytatuǵın arzım bar, Birge júrgen bawırlar, Túrkistannıń jurtına Jańa dárya boyına, Sarkoptıń paytaxt eline, Atlar shawıp ber xabar.

«Jap» - egislik jerlerge suw jiberiw ushın qazılǵan suw jolı. Jap suw aǵatuǵın arıqtı bildiredi hám ol birqansha toponimlerdiń quramında qatnasadı. Ayırım izertlewshiler bul sózdi parsı tilinen ov

«suw, dárya» sózi menen baylanıslı dep esaplaydı.20 Jap termini de dástanlarda kóplep ushırasadı. «Alpamıs» dástanında (Xojambergen Niyazov variantı (Ógiz jıraw) Q.Ayımbetov qol jazbası 1934) kóremiz.

-Qońırattıń bir jabı bar edi, Aq jap dep at beretuǵın edi.

20 Ғуломов Я. Хорезмнинг сўғориш тарихи. –Б. 243., Мурзаев Е.М. Тюркские географические названии. –М.: 1996, -Б. 89; Ов сӛзиниң семантикасы ҳаққында қараңыз: Таджиев Д.Т. Слова ов «вода» в современном таджикском языке // М, 1952, -Б. 120-153.

26

«Ózek» - dáryanıń tarmaǵı, aǵın suw jolı. Bul sóz kópshilik túrkiy tillerde hár túrli fonetikalıq variantlarında ushırasadı. Azerbayjan tilinde ozak, qazaq tilinde ózek, qırǵız tilinde ózek, tatar tilinde úzák, tuva tilinde

ózek, ózbek tilinde uzak, xakas tilinde ózek, altay tilinde ózók. Eski túrkiy tilinde ozuk, ozuk suw «kishkene háwiz» (DTS, 395).

N.A. Baskakovtıń pikiri boyınsha, ózek sózi uyǵır tiliniń utus sózine – ek kishireytiwshi-erkeletiwshi affiksi jalǵanıwı arqalı jasalǵan.21

Bul termin Qaraqalpaqstanda eki túrli atamalardı –toponimikalıq atamalar hám gidronimlerdi bildirip keledi. Bul dástanlarda derlik ushıraspaydı.

«Kól»- qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde aynalısı jasalma túrde tuyıqlanıp jatqan suwlı jer mánisin bildirdi.22 Demek, qaraqalpaq xalıqınıń ólmes miyraslarınan biri bolǵan «Alpamıs» dástanında (Xojambergen Niyazov variantı (Ógiz jıraw) Q.Ayımbetov qol jazbası 1934) tómendegishe gidrotoponimlerdi kóriwimizge boladı:

27

«Alpamıs» dástanınıń (Esemurat jıraw Nurabullaev variantı Rambergen Xojambergenov qol jazbası 1957) keyingi variantında:

-Baysın kóldiń qamısın, Qolımdaǵı mallarım,

Pıtırlatıp jer edi… (Qaraqalpaq folklorınıń 9-tomı «Qırq qız»

(Qurbanbay jıraw Tájibaev variantı. A.Begimov, Sh.Xojaniyazov, S.Majitov qol jazbası,1938) dástanında :

-Báhárdiń kúni bolǵanda, Aynakólden ushar ǵaz, Mashıqtıń túsken ıshqına, Kúni-túni sherter saz

-Batır tuwǵan Arıslan, Qasına alıp qırıq jigit, Bawırkól menen Shaǵırkól, Degen jerden aralap, Ayanbay kúshti saladı.

«Oy»- átirapındaǵı jerlerge qaraǵanda pás, tómen, oy jer, tegis jer, shuqırlıq. Bul termin túrkiy tillerde júdá keń tarqalǵan. Qazaq, qırǵız, tofalar, tuvalar, túrkmen, xakas, altay, chulım tillerinde oy, azerbayjan tilinde oyma, bashqurt tilinde uy23 túrinde qollanıladı. Bul terminniń tarqalıw arealı bir qansha keń. O.T. Molchanovanıń kórsetiwinshe Tawlı Altayda onıń oy, oyuk, oydım, oyım, oyvon

23 Севортян Е.В. Этимологический словарь тюркских языках. М, 1974. –Б. 425-428.

28

sıyaqlı variantları bar bolıp, olar kóbinese gidronimikalıq atamalardıń quramında da geyde oronimikalıq atamalardı jasawda da qatnasadı.24 Bul dástanlarda da keń qollanıladı. Basıma dáwlet aylandı, xanlıq qulǵa keldi dep,

«Atań murap bolǵansha, Jeriń oy bolsın»,- degen naqıl bar edi, Balam, atań Odar qul edi, eneń Gúlshin shorı edi. (AÓ, 79).

Bul termin túrkiy tillerinde kóp tarqalǵan. Ol hám appelyativ hám qospa toponimlerdiń bar elementi sıpatında ónimli qollanıladı. Oy gidronimikalıq terminlerdiń qatarına kiredi, biraq ol oronimikalıq atamalardı jasawda da qatnasadı.

«Háwiz»- suwdı saqlaw ushın qazılatuǵın kishi suw saqlaǵısh. Háwiz

ádette ishiletuǵın suwdı saqlaw ushın qazılıp, ol tuwrı tórt múyesh túrinde boladı. Geyde ol jerlerdi suwǵarıw ushın da qazıladı. Háwiz komponentli gidronimlerdiń sanı az. Dástanlarda ayırım orınlarda ǵana ushırasadı.

Baǵ-háremniń ishinde, Tillá kóshkiniń astında, Sárháwizdiń boyında,

Boz ordanıń oń jaǵında, Altın káttiń ústinde,

Dizden tósek saldırıp,

Belden dastıq qoydırıp (Ó, 66).

24 Молчанова. О.Т. О гидронимических терминах Горного Алтая. М, 1970.

29

Azanda Gúlparshın boz ordadan shıǵıp, nar tekedey kerilip, basarına erinip, qalayıday qalqıp, polattay balqıp, sheke gúlin taqıp, tislerine tishwan jaǵıp, ara berip ózine, súrme jaǵıp kózine, oramalın qıya shalıp, kórgenlerdiń aqılın alıp, júzleri gúl-gúl janıp, eki shelegin iynine salıp, sárháwizge suwǵa keldi. Kóp zaman bolıp edi, sárháwizge hesh jaqtan adam kelmeytuǵın edi. (QQ, 461).

Basqa da suw obyektlerin bildiretuǵın terminler

«Bulaq»- Bul termin túrkiy hám monǵol tilles xalıqlardıń arasında keń tarqalǵan: tatar tilinde bolak/bulak, tuva, azerbayjan, túrkmen, qırǵız tillerinde bulak, ózbek tilinde buloq, qazaq, noǵay tillerinde bulaq. Bulaq termini joqarıda kórsetilgen tillerdiń geografiyalıq atamalarında da qollanıladı.25 Jer astı suwınıń jer ústine tábiyiy jaǵdayda shıǵıp qalǵan orın.

Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde bulaq sózi «tawdıń yamasa jerdiń astınan shıǵıp turǵan suwdıń ornı» mánisinde berilgen.

Bulaq termini qaraqalpaq xalıq dástanlarında suw obyektleri atamalarınıń quramında qatnasadı, dástanlarda bul kóplep ushırasadı.

—Xan inim, saǵan arzım bar, Bul sózime qulaq sal, Alpamısjannıń barında,

25 Молчанова О.Т. Географический термин булак в топонимии // Ономастика. Саранск, 1976.

30