MD hám PQJ / Qaraqalpaq xalıq dástanlarında toponimler

Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministirligi

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik

universiteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Seytmuratova M.

Qaraqalpaq xalıq dástanlarında toponimler

Pitkeriw qánigelik jumısı

Nókis-2012

1

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

Tema: Qaraqalpaq xalıq dástanlarında toponimler

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Seytmuratova M. pitkeriw qánigelik jumısına

”iyun 2012-jıl MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

3

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq til biliminiń aldında ele sheshilmegen máseleler kóp ekenligin ayrıqsha atap ótiw zárúr. Bunday máselelerdiń qatarına folklorlıq shıǵarmalardıń til ózgesheliklerin hár tárepleme tereń izertlew máselesi de kiredi. Onıń ushın awızeki xalıq dóretpeleriniń, ásirese dástanlardıń til ózgesheliklerin hár tárepleme úyreniw

úlken áhmiyetke iye. Folklorlıq shıǵarmalar xalıqtıń tariyxı, onıń tiliniń tariyxı tuwralı júdá bay materiallar beredi.

Awızeki xalıq dóretpeleri úlgileri qaysı jerde dóretilgen bolsa, sol jerde jasawshı xalıqtıń etnografiyası, tariyxı tuwralı maǵluwmat beriw menen birge, sol aymaqta jasawshı xalıqtıń til ózgeshelikleri haqqında da keń túsinik bere aladı. Sonlıqtan da qaraqalpaq xalıq dástanlarındaǵı toponimlerdi izertlew – ayrıqsha áhmiyetke iye máselelerden biri.

Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarınıń til ózgeshelikleri D.S.Nasırov, H.Hamidov, O.Bekbawlov, Sh.Abdinazimov, A. Abdiev hám O.Embergenovanıń izertlewlerinde arnawlı sóz etildi. Biziń bul pitkeriw qánigelik jumısımız qaraqalpaq xalıq dástanlarında qollanılǵan toponimlerdi izertlewge arnalǵan.

Temanıń izertleniwi. Onomastika leksikologiyanıń menshikli atlardı izertleytuǵın bir tarawı bolıp, onıń ózi de Toponimika, Antroponimika, Etnonimika, Ornitologiya hám t.b bir neshe tarawlarǵa bólinedi.

4

Toponimika- onomastikanıń jer-suw atların izertleytuǵın bólimi. Toponimikanı úyreniw bizge kóp nárselerdi anıqlawǵa járdem beredi. Sebebi belgili bir aymaqta jasaǵan xalıqlar, olardıń urıwı hám taypaları haqqında belgili bir mámlekettiń shegarası sonday-aq, sol aymaqta jasaǵan adamlardıń úrp-ádeti kásibi sıyaqlı bir qatar faktorlardı anıqlawǵa járdem beredi. Toponimler xalıq tiliniń rawajlanıw basqıshların ondaǵı hár túrli ózgerislerdi anıqlawda tiykarǵı materiallardan biri. Toponimler xalıqtıń jámiyettiń kúndelikli materiallıq hám siyasiy-ekonomikalıq hám ruwhıy turmısı tiykarında payda boladı.

Geografiyalıq atamalardı izertlew, olardıń payda bolıw tariyxın

úyreniw bizge kóp nárselerdi anıqlawǵa járdem beredi. Sebebi olarda ertede jasaǵan ata-babalarımızdıń sociallıq, mádeniyaǵartıwshılıq, diniyfilosofiyalıq qarasları, geografiyalıq obyektlerge at qoyıwdaǵı sheberlik hám tapqırlıǵı óz sáwleleniwin tapqan. Respublikamız Prezidenti I.A.Karimovtıń:

«Manaviyat óz xalqning tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushınib etishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi. Tarixga murajat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bólmaganidek, óz tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bólmaydi»,- degen pikiri toponimikalıq miyras ushın da tiyisli.1

Onomastika-qaraqalpaq til biliminiń ótken ásirdiń 60jıllarınan baslap rawajlana baslaǵan tarawlarınıń biri. Házirge deyin

1 Каримов И. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиѐт йўли. Тошкент, Ўзбекистон,1992, -Б.71.

5

qaraqalpaq toponimiyası hám antroponimiyasın úyreniw boyınsha bir qatar jumıslar ámelge asırıldı. Máselen, Q.Ábdimuratov Qaraqalpaqstan toponimlerin ilimiy jaqtan izertlew jumısın baslap berdi hám qaraqalpaq onomastikasına tiykar saldı2.

Túrkiy tillerdegi toponimlerdi izertlew menen 1920-jıldan baslap lingvistler, tariyxshılar, etnograflar shuǵıllana baslaǵan. Olardan Ózbekstan, Qazaqstan, Túrkmenstan, Tatarstan toponimikası boyınsha birinshi járiyalanǵan miynetlerde L.V.Vyatkinniń, E.D.Polivanovtıń, X.Xasanovtıń, S.Alievtiń, S.Amanjolovtıń, E.M.Murzaevtıń hám basqalardıń ilimiy maqalaların kórsetiwge boladı. Túrkiy toponimikası boyınsha morfologiyalıq izertlewler 1930-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap payda bola baslaǵan. Birinshi izertlew N.F. Arxangelskiydiń Orta Aziyadaǵı geografiyalıq atamalardıń terminalogiyası hám transkripciyası máselelerine arnalǵan jumısı boldı. 1940-jılları túrkiy toponimikası tez pát penen rawajlanıp bardı. 1959-jılǵa kelip A.Abdiraxmanovtıń «Qazaqstannıń jer su attarı» kitabı basılıp, bul miynetinde 800 den aslam temir jol stanciyalarına lingvistikalıq analiz berilgen. Geografiyalıq obyektlerge baylanıslı atamalardı durıs paydalanıw, sonday-aq ondaǵı funkcionallıq turaqlılıqtı payda etiwde olardıń atalıw, orfografiyalıq jaqtan jazılıw hám durıs aytılıwın támiyin etiwshi rol atqaradı. Sonlıqtan toponimikalıq birliklerdiń durıs atalıwı ádebiy tildiń orfografiyalıq ólshemleri hám durıs aytılıwına ayrıqsha kewil awdarıw kerek boladı. Bunday

6

zárúrlikler máseleleri qaraqalpaq til biliminiń barlıq rawajlanıw basqıshlarında ayrılıp, belgilenip, eń áhmiyetli máselelerdiń biri retinde sóz etilip kiyatır. Máselen, 1960-jıllarǵa shekemgi qaraqalpaq toponimikasınıń orfografiyalıq jaqtan jazılıw jaǵdayların izertley otırıp, Q. Abdimuratov qaraqalpaq hám orıs tillerinde anaw ya mınaw qaraqalpaqsha geografiyalıq atamanıń túrlishe jazılıp kiyatırǵanlıǵın belgilep ótedi. 1960-1970-jılları túrkiy toponimikası boyınsha G.F.Sattarov3, X.Xasanov, Q.Ábdimuratov, R.M.Guzbashev, S.Karaev, A.Mamedov hám.t.b. jumısları járiyalandı. Túrkiy tillerdiń toponimikasına arnalıp bir qatar toplamlar baspadan shıqtı.

«Toponimika Vostoka» (Moskva,1962), «Toponimika Vostoka novıe issledovanıya» (Moskva,1964), «Toponimika Vostoka novıe issledovanıya i materialı» (Moskva,1969), «Onomastika Vostoka» (Moskva,1980) hám t.b toplamlardı kóriwimizge boladı. G.F.Sattarovtıń

«Tatarstan ASSR nıń mikrotoponimleri» (Kazan,1965) kitabın baspadan shıǵaradı. Tiykarınan alǵanda bul miynet Tatarstan toponimikası boyınsha arnawlı kurs hám sem4inarlardıń wazıypaları hám mikrotoponimler boyınsha materiallar jıynawǵa arnalǵan. «Etapı razvitiya i ochererednıe zadachi tatarskoy onomastiki» (Kazan,1970) degen ekinshi kitabında bolsa, tatar tilleriniń toponimikası hám antroponimikasınıń payda bolıwı hám házirgi rawajlanıw tariyxın kórsetip bergen. E.M.Murzaevtıń «Ocherki toponimiki»

(Moskva,1974) miynetinde Orta Aziya hám Qazaqstannıń geografiyalıq atamalarınıń

3Саттаров Г.Ф. «Татарстан АССР ның микротопонимлери» Казан,1965

4Телхожа Жанузақ. Қазақ ономастикасы. I том. Алматы, 2006.

7

rawajlanıwı, evolyuciyası hám payda bolıwına belgili orın berilgen. Túrkmen ilimpazı S.Ataniyazovtıń «Eriń dili» miyneti (Ashqabad,1971)

Túrkmenstannıń geografiyalıq atamalarına baylanıslı shıǵarılǵan. Sonday-aq, qazaq onomastikasınıń negizin salıwshı ilimpaz Telxoja Januzaqtıń Qazaq onomastikası miynetin atap ótsek boladı.

A.Abdiraxmanovtıń «Toponimder jáne etimologiya» (Almaata,1975) kitabı eki bólimnen turadı.

1.Birinshi bóliminde etimologiya hám toponimika boyınsha aytıp ótilgen.

2.Ekinshi bóliminde respublikamızdaǵı 140 toponimge etimologiyalıq analiz berilgen.

Belgili geogrof-onomast X.Xasanov miynetlerinde Orta Aziyadaǵı

geografiyalıq atamalardıń transkripciyası hám orfografiyası, kelip shıǵıwı,

áhmiyeti, baylıǵı máseleleri sóz etiledi.

R.M.Yuzbashev Ázerbayjandaǵı geografiyalıq terminlerdiń qurılısı hám quramı, sóz jasaw modelleri tiplerin tolıq hám hár tárepleme izertlegen. D.Isaevtıń «Jer su attarınıń sırı» (Frunze,1977) dep atalǵan eki bólimnen ibarat kitabı basılıp shıqtı.

1.Birinshi bólim toponimikanıń basqa tarawlar menen baylanısı, onomastikanıń terminologiyalıq máseleleri, toponimikanıń leksikasemantiklıq klassifikaciyası hám uluwma máseleleri haqqında.

2.Ekinshi bólim shıǵısı arab-iran hám monǵolsha toponimikanıń

uluwma quramı anıqlanǵan hám etimologiyalıq analiz berilgen.

8

Usı jerde K.Konkoshbaevtıń «Toponimiya yujnoy kirgizii»

(Frunze,1978) monografiyası, B.Musupaevtıń «Toponimiya vısokogorya

Balkarii» (Nalshin,1981) miynetlerin atap ketiw orınlı.

Qaraqalpaq toponimikasın izertlew 1960-jıllardan baslanǵan bolıp, qaraqalpaq toponimikasın birinshi ret monografiyalıq jobada izertlegen Q.

Ábdimuratov boldı. Ol «Nege usılay atalǵan?» kitabın 1965-jıl qaraqalpaq tilinde baspadan shıǵaradı hám 1966-jıl

«Qaraqalpaq toponimikası» degen temada kandidatlıq dissertaciyasın jaqlaydı. 1970-jılı «Nege usılay atalǵan?» miynetin rus tilinde baspadan shıǵaradı. Ilimpazdıń bunnan basqa da bir qansha ilimiy maqalaları gazetajurnal betlerinde járiyalanıp bardı. Solardıń ishinde, «Dvadsat nazvaniy arala» («Sovetskaya karakalpakiya» gazetası, 1979, 13-noyabr),

«Qıpshaq»«Mańǵıt» sózleriniń etimologiyası haqqında» - («Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler») Nókis, 1971,159-109-betler) hám

t.b maqalaların atap ótiwge boladı. Bunnan basqa O.Bekbawlovtıń toponimika boyınsha ilimiy maqalaların jáne bir qatar ilimiy maqalalar menen miynetlerdiń baspadan shıǵarılǵanlıǵın kóriwimizge boladı. Eleov N. Moynaq toponimleriniń qurılısı boyınsha etyudler («Ámiwdárya»,2002,№3- 4), Koshanov K Aktualnıe voprosı toponimizasii na sovremennom etape // Voprosı filologii. Sbornik nauchnıx trudov. Nukus,1965. Koshanov K., Toktagulova D. Nekotorıe voprosı mikrotoponimii na sovremennom etape (na materiale Xodjeyliyskogo i Ellikalinskogo rayonov) // Voprosı filologii. Sbornik nauchnıx trudov. Nukus,1995. Koshanov K., Atamalar bılǵasıǵı. Toponimika hám Onomastika ilimi nelerge kewil bóliwi kerek?// Qaraqalpaqstan muǵallimi,

9

1992,№1. Mátmuratov J. Qaraqalpaq toponimikası mashqalaları haqqında//

toponimleriniń uqsaslıq qásiyetleri// «Ámiwdáya» 1998,№4.

Jáne de prof. E.Berdimuratovtıń «Toponimikalıq atamalarǵa dıqqat awdarayıq» («Erkin Qaraqalpaqstan» 2000,20-iyun), O.Dospanovtıń «Qaraqalpaqlardaǵı egizeklerge qoyılǵan ismler máselesine» («Vestnik»2001,№3), Paxratdinov Q. «Qaraqalpaq onomastikasınıń áhmiyetli máseleleri» (Nókis 2005), Sayımbetov O.

«Qaraqalpaq tilindegi menshikli adam atları» (Nókis,2000) sıyaqlı miynetlerdiń baspadan shıqqanın kóriwimizge boladı5. Toponimlerdiń jasalıwı sóz jasawdan parıq qılmaydı. Hár bir tildegi sóz jasalıw usılları hám sóz jasalıw quralları toponim jasawda qatnasadı. Biraq geografiyalıq atamalardı sóz jasalıw jaǵınan izertley otırıp, dáslep menshikli atlardıń ózine tán bir qatar semantikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerin itibarǵa alıw kerek.

Ayırım ilimpazlar toponimlerdiń ózine tán ózgesheliklerin olardıń belgili bir funkcional xızmetlerge iye ekenligi, qollanılıw jaǵınan turaqlılıǵın kórsetip ótken6. Toponimler tábiyat hám jámiyettegi belgili bir ózgerisler menen baylanıslı jaǵdayda belgili nızamlar tiykarında payda boladı.

5Қарақалпақ тил билими (библиографиялық кӛрсеткиш) Нӛкис «Билим» 2003.

6Реформатский А.А. Топононамастика как лингвистческий факт II Топономастика и транскрипсия.М.,1964, -Б.9-34.

10