MD hám PQJ / Dawıssızlardıń túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsalıw ózgeshelikleri

Juwmaq

Tildegi hár qanday fonema sózlerde keńnen qollanılıw múmkinshiligine iye. Belgili bir ses tek bir ǵana sózde jumsalıp qoymastan, sonday-aq sol tildegi basqa kóp sandaǵı sózlerde de jumsala beretuǵınlıǵın, tildegi bir neshe miń sózlerde az sandaǵı sanawlı fonemalardıń túrli kombinaciyalarda jumsala beretuǵınlıǵın prof. L.R.Zinder ayrıqsha atap kórsetedi. ―Tek bir ǵana fonemadan turatuǵın sózler tilimizde júdá az ushrasadı. Onda da olardıń hámmesi de ǵáressiz sintaksislik birlik bola bermeydi. Bir fonemadan ibarat sózler tek ǵana dialoglarda siyrek ushrasadı. Mısalı, rus tilinde ―Mınaw qaysı hárip?‖ degen sorawǵa ―O‖ yamasa ―A‖ dep juwap beriw múmkin101.

Demek, sesler mudamı birlikte, óz-ara qarım-qatnasta bolıp, túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsaladı. Bunda olar qatań nızamlılıqqa tiykarlanadı. Seslerdiń birbiri menen birigiwi haqqındaǵı máseleni analizley otırıp, fonetikada seslerdiń eki túri bar ekenin anıqladı.

Tildegi dawıslı seslerdiń dawıssız sesler menen birigiwi eń kóp tarqalǵan ses birikpeleri bolıp tabıladı. Bul jaǵdayda dawıssız sestiń xarakteri kóbinese keyingi kelgen dawıslıǵa, tek geypara jaǵdaylarda ǵana aldındaǵı dawıslı seslerge bay’anıslı boladı. Bunıń eki sebebi bar: birinshiden, aldıńǵı dawıssız ses dawıslı ses penen bir buwın jasaydı. Ekinshiden, dawıssızlardıń únlileniwi tolıq yamasa tolıq emes bolıwı múmkin. Mısalı, rus tilinde dawıslı sesten keyin únli dawıssızlar keliwi múmkin, al dawıslı sestiń aldında únli dawıssızlardıń keliwi múmkin emes. Dawıslı sestiń tolıq únsizlesiwi tek ǵana únsiz dawıssız sesler arasında ǵana onda da pát túspegen buwında redukciyaǵa ushraǵan halında ǵana bolıwı múmkin. Bul jaǵday lezgin tilinde, sonday-aq ayırım túrkiy tillerinde de bayqaladı.

101 Зиндер Л.Р. Общая фонетика. М.,1979, –С.217.

60

Seslerdiń sapasına, onıń sózdegi ornı da yamasa sentagmadaǵı ornıda tásir etedi. Eger ses sózdiń absolyut aqırında tursa, sóylew aǵzalarınıń háreketsiz halatqa qaytıwına baylanıslı artikulyaciya processi júdá kúshsizlenedi. Bul ásirese, kóp ǵana tillerde keńnen tarqalǵan únli dawıssız seslerdiń únsizleniw qubılısında ushraydı. Sózdiń absolyut bası, absolyut aqırına qaraǵanda sóylew aǵzalarınıń tınısh turǵan halınan ózgeriwine baylanıslı, aytıwshı adam tárepinen kóbirek dıqqat bóliwdi talap etedi. Sebebi, fonaciyanıń baslanıwı onıń tamamlanıwına qaraǵanda kúshlirek process. Sestiń xarakteri tek onıń sózdegi ornına ǵana emes, al onıń buwındaǵı jaǵdayına da baylanıslı. Dawıslı seslerden keyin keletuǵın dawıssız seslerdiń sanı da úlken rol oynaydı. Eki dawıssızdiń aldında turǵan dawıslı ses bir dawıssiz sestiń aldında turǵandaǵıǵa qaraǵanda qısqaraq aytıladı.

Seslerdiń modifikaciyasına sóylew tempi úlken tásir etedi. Sózler áste-

aqırın tempte aytılsa, tez aytılǵanǵa qaraǵanda sesler anıǵıraq aytıladı. Tez tempte aytılǵan seslerdiń redukciyası hár qıylı fonetikalıq tiykarǵa iye boladı. Mısalı, evenk tiliniń erbochochen dialektinde únli dawıssiz’lar tez, bıraq shala aytılsa

óziniń únliligin joytadı, al ortasha tezlikte puxta aytılǵanda ǵana únlilik saqlanıp qaladı. Ásirese, joqarıdaǵıday process qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde de, rus tili arqalı kirip kelgen sózlerde de sózdiń aqırǵı poziciyasında únli dawıssız seslerdiń esitiliwi júdá siyrek, tómen dárejede boladı. Mısalı: shtab, klub, Leningrad, abad, áwlad, shad, pedagog túrindegi sózlerde jazılǵan menen de biziń

ádebiy sóylew tilimizde ol únli sesler ózleriniń únsiz jubaylasları menen almasadı.

Álbette, sóylewdegi bunday process únli dawıssızdıń aldında keletuǵın juwan dawıslılardıń tásirinen bolsa kerek.

Biz bul jumısımızda qaraqalpaq tilindegi dawıssız fonemalardıń fonemalıq quramı, olardıń fonologiyalıq belgileri hám bul fonemalardıń

61

hár túrli fonetikalıq poziciyalarda qalay jumsalatuǵılıǵına keńrek toqtadıq hám tómendegidey juwmaqqa keldik.

Birinshiden, tilde hár bir fonema basqa fonemalardan qanday da bir belgileri boyınsha ayırılıp turadı hám sol belgileri boyınsha fonema sıpatında qarama-qarsı qoyıladı. Nátiyjede jubaylasıp kelip, kvaziomonimlerdi payda etedi hám olardıń máni ayırıwshılıq xızmeti kórinedi. Mısalı, b – únli, qos erinlik, jabısıńqı, awızlıq bolıp keliwi onıń máni ayırıwshı, tiykarǵı fonologiyalıq belgileri bolıp tabıladı.

Ekinshiden, shawqımlı dawıssız fonemalar basqa dawıssızlar sıyaqlı tiykarǵı fonologiyalıq belgilerine iye.

a) Únli dawıssızlar qaraqalpaq tilinde b, v, d, z, j, g/ǵ fonemaları bolıp, bulardıń bir-birinen ayırılıp turatuǵın belgileri boladı. Únli dawıssız fonemalar

únsiz hám sonor fonemalarǵa qarama-qarsı qoyıladı: b únli bolsa, únsiz p ǵa; d únli bolsa, únsiz t ǵa qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı, bar – par, dar – tar.

b) Únsiz dawıssız fonemalar shawqımnan jasalıp, únliler sıyaqlı tiykarǵı fonologiyalıq belgilerine iye. Únli-únsiz bolıp qarama-qarsı qoyılıwı turaqlı emes. Ayırım jaǵdaylarda máni ayırıwshılıq xızmet atqarmaydı.

Úshinshiden, tildegi fonemalar tek fonologiyalıq (tiykarǵı) belgilerdiń jıynaǵınan ǵana turmay, fonetikalıq (tiykarǵı emes) belgilerden de turadı. Fonemalardıń tiykarǵı belgileri olardıń fonologiyalıq tárepi bolsa, tiykarǵı emes belgileri fonetikalıq tárepi boladı. Ekewi bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Sózdiń aqırındaǵı poziciyada únli fonemalardan [z], [j] sesleri ǵana júdá kóp bolmasa da siyreklew jumsaladı. Al qalǵan [b], [d], [g/ǵ] fonemaları bul poziciyada jumsalıwınıń sheklengenligin kóriwge boladı. Sózdiń aqırında jabısıńqı únli dawıssızlar jumsalmaydı.

62

Tórtinshiden, qaraqalpaq tilindegi sonor dawıssızlar fonetika-fonologiyalıq

ózgesheliklerine iye bolıw menen birge ózine tán bolǵan jumsalıw ózgesheliklerine de iye. Kópshilik ilimpazlar sonor dawıssızlardıń kópshiliginiń sózdiń basında jumsalıwı sheklengen, bul seslerden baslanǵan sózlerdiń ózlesken sózler bolıp keletuǵınlıǵın atap ótedi. Solay da, házirgi qaraqalpaq tilinde sózdiń basında r, ń sonorlarınıń jumsalıwı sheklengen. Al qalǵan sonorlar sózdiń basında jumsala beredi. Sózlerdiń ortasında sonor dawıssızlardıń derlik barlıǵı qollanıla beretuǵını eski dáwirlerden tap házirgi shekem saqlanıp kiyatırǵan qubılıs. Kópshilik túrkiy tiller qatarı qaraqalpaq tilinde de sonor dawıssızlarǵa metatezalıq, eliziyalıq, protezalıq qubılıslar tán bolıp keledi. Singarmonizmge muwapıq sonor dawıssızlar sóz benen sózdiń, túbir menen qosımtanıń, hátte qosımta menen qosımtanıń shegarasında basqa dawıssızlardıń tásirine baylanıslı túrli ózgerislerge ushıraydı. Sonor dawıssızlardıń jumsalıwı haqqında aytqanda olardıń sóylew menen baylanıslı bolǵan fonostilistikalıq xızmetleri jóninde de aytıwımız kerek. Atap aytqanda, olar sóylewde ádettegisinen sozılıńqı aytılıwı arqalı hár qıylı qosımsha mánilik túr beredi. Bunday seslerdiń sozılıńqı aytılıwı kúndelikli birbirimiz benen pikir alısıwımızda aytajaq pikirimizdiń tásirin kúsheytip beredi. Sóylewshiniń ishki sezimlerin, kúyinish hám súyinish, quwanıw yaki qapa bolıwın hám t.b. bildiriw menen birge kórkem shıǵarmalardaǵı qaharmanlardıń da hár qıylı psixikalıq hám ruwxıy halatların ashıp beriwde jazıwshı tárepinen seslerdiń sozımlılıǵı grafikaǵa engiziliwi múmkin.

63

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR

I.Siyasiy ádebiyatlar

1.Каримов И.A. Жоқары мәнaўият-жеңилмес күш. Ташкент, 2008.

II. Моnografiya, sаbаqlıqlar, toplamlar hám kóp tomlıq

kitaplar

2.Абдуллаев Ф.А. Фонетика хорезмских говоров узбекского языка.

Ташкент, 1967.

3.Айғабилов А. Қазақ тилиниң морфологиясы. Алма-Ата,1995.

4.Аралбаев Ж. Фонетическая система современного каракалпакского языка. АКД. Алма-Ата, 1949.

5.Аралбаев Ж. Вокализм казахского языка. Алма-Ата, 1970.

6.Аханов К. Тил билиминиң негиздери. Алма-Ата, 1973.

7.Ахундов А. Система фонетика современного азербайжанского языка. Баку, 1964.

8.Абдиназимов Ш. Бердақ шығармаларының тили. Ташкент, 2006.

9.Баскаков Н.А. Краткая грамматика каракалпакского языка.

Турткуль, 1931.

10.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Фонетика. часть II.

Москва,1952.

11.Батманов И.А. Современная древняя Енисейка. Москва, 1962.

12.Богородицкий В.А. Введение в татарское языкознание. Казань,

1953.

13.Бекназарова Р.С. Консонантизм современного каракалпакского

исследовании/. Киев,1972.

14.Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили (Дәулетов пенен бирликте). Нөкис, 1979.

64

15.Гулямов А.Г. Провлемы исторического слово-образования в узбекском языке. Рукопись докторской диссертации.

Ташкент,1958.

16.Даулетов А. Вокализм каракалпакского языке. Самарканд,1976.

17.Даулетов А. О стечении согласных звуков в каракалпакском языке.

Советская тюркология, 1981.

18.Дәўлетов А. Қарақалпақ тилинде сингормонизм. Нөкис, 1993.

19.Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң сеслик дүзилиси.

Нөкис, 1995.

20.Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, 1999.

21.Дәўлетов М, Дәўенов Е. Қарақалпақ тилинин имла сөзлиги. Нөкис,

1997.

22.Дмитриев Н.К. Двойные согласные в тюркских языках. –ИСГТЯ. I

фонетика. Москва, 1955.

23.Зиндер Л.Р. Общая фонетика. Москва, 1979.

24.Кеңесбаев С. Мусабаев ғ. Ҳәзирги қазақ тили. Алма-Ата, 1975.

25.Калиев В. О редукции гласных звуков в каракалпакском языке.

Алма-Ата, 1967.

26.Қудайбергенов М. Қаракалпак тилиниң морфонологиясы. Нөкис,

2005.

27.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Москва,

1952.

28.Малов С.Е. Заметки о каракалпакском языке. Нукус, 1966.

29.Мелиоранский П М. Краткая грамматика казахско-киргизского языка. Ч.1. –Спб.,1994.

30.Мелиоранский П.М. Араб-филолог о турецком языке. –Спб.,1900.

65

31.Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. -Нукус -Казань,

1976.

32.Насыров Д.С, Доспанов О, Бекбергенов А, Сайтов Д Қарақалпақ әдебияты классиклери шығармаларының тили. Нөкис, 1995.

33.Неъматов Ҳ. Узбек тили тарихий фонетикаси. -Ташкент, 1992.

34.Поливанов Е.Д. Некоторые фонетические особенности каракалпакского языка. //Труды Хорезмской экспедиции. Ташкент,

1933.

35.Ражабов Н. Узбек диалектологиясидан қулланма./фонетик ходисалар/ Самарканд, 1974.

36.Сайтов Д. XVIII-XIX әсирлердеги қарақалпақ шайырлары шығармаларынын тили. Нөкис, 1989.

37.Севортян Э.В. Фонетика турецкого литературного языка. Москва,

1965.

38.Томанов М. К истории совместно-орудного падежа в казахском языке. Алма-Ата, 1982.

39.Трубецкий И.С. Основы фонологии. Москва, 1960.

40.Убайдуллаев К. Ҳәзирги заман қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис,

1965.

41.Убайдуллаев К. Қарақалпак тили бойынша таңламалы мийнетлери.

Нөкис, 1976.

42.Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков.

Ленинград, 1987.

66