MD hám PQJ / Dawıssızlardıń túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsalıw ózgeshelikleri

2.2. Murınlıq sonorlardıń jumsalıwı

Túrli tiptegi dawıssız fonemalardıń distribuciyalıq sıpatlamasın beriw ushın, eń aldı menen olardıń túrli poziciyalarda jumsalıw jiyligin anıqlaw zárúr. Sebebi hár túrli tiptegi dawıssız fonemalardıń sóz basında, ortasında hám aqırında jumsalıw jiyligi negizinen turaqlı boladı. Dawıssız fonemalardıń sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında jumsalıw jiyligin statistikalıq esaplawlar tiykarında izertlegenimizde joqarıda kórsetilgen kópshilik dúnya tilleri ushın xarakterli bolǵan nızamlıqlar qaraqalpaq tiliniń materialları menen tolıq tastıyıqlanadı.

M sonorı. Qos e rinlik, jabısıńqı, murınlıq m sonorı e ski

túrkiy tilde kópshilik ilimpazlardıń tastıyıqlawı boyınsha sózdiń basında júdá siyrek ushırasadı: Máselen, ózbek tilinde bul ses sózdiń barlıq poziciyalarında kórinedi, birak túbir sózlerdiń basında júdá siyrek ushırasadı,78 al, uyǵır tilindegi eski sózlerdiń basında bul ses júdá siyrek qollanılǵan.79

M.Ryasyanen óziniń miynetinde «eski túrkiy tilde m sonorı hám basqa sonorlar da sózdiń basında derlik ushıraspaǵan»80-dep jazadı. Yaǵnıy, bul fonema sońǵı dáwirlerde ǵana qollanıla baslaǵan ekilemshi fonema bolıp tabıladı.

Sóz basındaǵı m-b sáykesligi kópshilik tyurkologlardıń dıqqatın tartqan. Bunday qubılıs házirgi túrkiy tillerde de, sonday-aq dúnya tillerinde de keń en jayǵan. Kópshilik túrkiy tilleriniń dialektlerinde m-b sáykesliginiń ushırasıwı da bunı dálilleydi: ózb. dial. murun-ád. burun, mojun –bujun; túrkm. dial. mojun-ád. bojun, mitinbitin (pútin).81 Qaraqalpaq tili dialektlerinde de bunday sáykesliklerdi

78Кононов А. Грамматика современного узбекского литературного языка. 33-бет.

79Садвакасов Г. Язык уйгуров Ферганской долины. Алма-Ата, 1970. ч. I. 40-бет.

80Рясянен М. көрсетилген мийнети, 181-бет.

81Зуфаров С. Сайрамский говор узбекского языка. АКД Т., 1966. 7-бет; Амансарыев Ж. Түркмен диалектологиясы. Ашгабат, 1970. 219-бет.

50

kóriwge boladı: arqa dialektte bekkemqubla dialektte mákkem; sondayaq murın-burın, moyın-boyun hám t.b.82

M.Tomanovtıń shamalawı boyınsha da eski túrkiy tili dáwirindeaq n>b>m awısıwı qáliplesti, n>b awısıwı júdá ertede payda boldı hám tillerdiń derlik barlıǵın qamtıdı, al b~m sáykesligi eski túrkiy tildiń sońǵı dáwirlerinde payda bolıwı múmkin.83 Bul tuwralı basqa da kópshilik tyurkologlar eskertedi.84

Házirgi qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalardıń basında hám kómekshi morfemalarda m sonorı jiyi jumsalatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Túbir morfemalarda: men, mektep, muz, máni, miywe, menshik, maqset t.b. Degen menen bul sesten baslanatuǵın sózlerdiń kópshiligi derlik arab-parsı yaki basqa tillerden ózlesken sózler bolıp tabıladı.

Singarmonizmge baylanıslı m sonorı b, p dawıssızları menen birge hár qıylı qosımtalardıń túrli variantların jasawǵa da qatnasadı: - mız//-miz, -bız//- biz, -pız//-piz, -ma//-ma, -ba//-be, -pa//-pe, -maq//-mek, - baq//-bek,-paq//- pek. Sonday-aq qosımtalardıń aqırında da m sonorınıń qollanılıwın kóriwge boladı: -ım//-im, -ǵıltım//-giltim. Singarmonizmge baylanıslı dawıslı yaki y, w, r, l awızlıq sonorlarına pitken sózlerge –ma//-me bolımsızlıq formaları jalǵanadı: sına-ma, inde-me, bar-ma, kel-me, qoy-ma, taw-ma t.b.

Sózdiń ortasındaǵı m sonorınıń jumsalıwı eski túrkiy tilden tap házirgi dáwirge shekem saqlanıp qalǵan. Máselen, eski túrkiy esteliklerinde sózdiń ortasında m sonorı ónimli jumsalǵan85: jumčaq (KTM5), emgek (azap, awır) (KTb, 19, Mog, 13 ).

82Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. Нукус-Казань. 1976.321-324-бетлер.

83Томанов М. Қазақ тiлiнiң тарихи грамматикасы. Алматы, 1988, 55-бет.

84Дмитриев Н.К. Көрсетилген мийнети, 271-б; Серебренников Б.А. Из истории звуков и форм тюркских языков. – СТ, 1974. №6. 5-б; Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. 81-82-бетлер ҳәм т.б.

85Мусаев К. Сонанты. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. М., Наука,

1984. 317-318-бетлер.

51

Kópshilik jaǵdayda sóz ortası m sonorı túbir hám qosımtanıń birigiwi arqalı sóz ortasında jumsaladı. Máselen, jeme, barma, salma, berme t.b.

Soǵan qaramastan házirgi qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń ortańǵı poziciyasında m sonorınıń qollanılıwı ónimli bolıp tabıladı: jamaw, qamaw, tımaw, temir, ómir, kómir t.b.

Dissimilyaciya86 qubılısı boyınsha n, p, b sesleri m sonorı menen sóylewde óz ara almasıp qollana beriwi múmkin: ketpen-ketmen, kámmaǵalkámbaǵal, qamba-qanba, bomba-bonba, tambadı-tanbadı hám t.b.

Sonday-aq, m sonorı túbir morfemalarlardıń buwınlar shegarasında hám morfemalar shegarasında dawıssızları menen qabatlasıp jumsala beredi: Máselen, gúmbez, qumlı, hámme, tamǵa, Hamza, támbi, somsa, umtıl, shımshı, ımla, tompaq, zámber, jempir, qamqa, sıqmar, jumsaq, qamshı, jemtik, tumsıq hám t.b.

Túbir sózdiń aqırındaǵı m sonorınıń qollanılıwı burınnan bar bolıp, házirgi túrkiy tillerdiń hámmesinde, sonıń biri qaraqalpaq tilinde de ónimli jumsaladı: tam, kem, jem, em, qum, dem, kóm, qam, lám hám t.b.

Orxon-Enisey estelikleri tilindegi túbir sózlerdiń aqırında m sonorı onsha kóp ushıraspaǵan. Kópshilik jaǵdayda affikslerdiń aqırında jumsalıw xalatların kóriwge boladı: elim, ilim, «meniń e lim» (KTb, 9), biligim

«bilimim» (KTb 50), qanym «meniń qanım» (Ton, 52) hám t.b.87

N sonorı. Til aldı, jabısıńqı, murınlıq n sonorı sózdiń basında eski túrkiy tilde júdá siyrek jumsalǵanlıǵın kópshilik tyurkologlar

86Диссимиляция –латынша dissimilatio «усамаў», «сәйкеслеспеў» деген мәнини аңлатады.

87Мусаев К. Көрсетилген мақаласы, 321-бет.

52

tastıyıqlaydı. Olardıń aytıwınsha n sonorı tek sózdiń basında ne almasıǵınıń quramında qollanılǵan. Basqa almasıqlar da usı ne almasıǵı tiykarında payda bolǵan.88

M.Ryasyanenniń tastıyıqlawı boyınsha, bul ses eski túrkiy tilinde bolmaǵan, óytkeni Altay negiz tilinde bolǵan n, y sesine aylanıp ketken.89

Al, túrkiy tillerin izertlewshilerdiń pikirinshe n sonorınan baslanǵan sózlerdiń kópshiligi derlik ózlesken sózler bolıp keledi.90

Házirgi qaraqalpaq tilinde n sonorı sózdiń basında ónimli jumasalatuǵınlıǵın kóriwge boladı: ne, náwshe, nan, nawrız, nabat, naǵıs, nawa hám t.b. Sonı da aytıw kerek, haqıyqatında da bul sesten baslanǵan sózler basqa tillerden ózlesken sózler bolıp tabıladı. Professor N.A.Baskakovtıń aytıwınsha, bunday n sonorınan baslangan sózler kóbinese, eski mongol, arab-parsı hám sońǵı dáwirlerdegi rus tili hám ol arqalı basqa tillerden kirgen sózler bolıp e saplanadı.

Sózdiń ortanǵı poziciyasındaǵı n sonorınıń jumsalıwı tolıq saqlanǵan. Bunı házirgi túrkiy tiller mısallarınan da kóriwge boladı: túrkm, ene «ana, apa, ene», kaz., túrkm. ine «iyne», kaz. Apa, óz,. ana

«ana», tof. unda, kaz. onda «onda» hám t.b.91

Házirgi qaraqalpaq tilinde de basqa túrkiy tillerdegidey n sonorı ortanǵı poziciyada jiyi jumsaladı: ana, jáne, sáne, qanar, qándek hám t.b.

88Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. С.33; Тенишев Э.Р. Саларский язык. М., 1963. С 14; Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. М., 1952. Т.II. с 63; Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М.; Л., 1962, 86-бет; Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. М., 1984. с.170.

89Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюрксих языков. 176-бет.

90Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. М., 1952. 63-бет ; Томанов М. Қазақ тiлiнiң тарихи грамматикасы. 65бет ҳәм т.б.

91Мусаев К. Көрсетилген мийнети, 325-326-бетлер.

53

Kópshilik jaǵdayda sózdiń ishinde n-d-t sáykesligi (yaki almasıwı)

assimilyaciyalıq yaki dissimilciyalıq qubılıslarǵa baylanıslı payda boladı.

Máselen, házirgi qaraqalpaq tilindegi ayırım seplik jalǵawlarında bunday

nı//-ni, -dı//-di, -tı//-ti, -nan//-nen, -dan//-den, -tan//-ten.

Singarmonimge baylanıslı iyelik sepligi jalǵawınıń dawıslılarǵa hám murınlıq sonorlarǵa pitken sózlerge –nıń//-niń variantı, únli hám awızlıq sonorlarǵa pitken sózlerge sáykes –dıń//-diń variantı, al únsizlerge tamamlanǵan sózlerge bolsa sáykes –tıń//-tiń varaintı jalǵanadı.

Morfemalar shegarasnda n sonorı d, j, z, n, s, sh dawıssızları menen qabatlasıp qollansa, túbir morfemalardıń quramında ol j, z, l, d, t, sh dawıssızları menen qabatlasıp jumsalatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Máselen, morfemalar shegarasında : túnde, kúnnen, qansıra, menshik, Xanzada hám t.b. Túbir morfemalardıń quramında: qanjar, jantaq, qundız, santıq, inji, enshi hám t.b.

Túbirde hám morfemalar shegarasında kelgen n sonorı sóylewde singarmonizmge baylanıslı m, ń, l sonorlarına awısıp otıradı: nb>mb: minbemimbe, tınba-tımba, onbir-ombir, nanbay-nambay, janbawjambaw; nl>ll: janlıq-jallıq, kúnlikshi-kúllikshi, senler-seller-senner.

ng/ǵ, k/q >ńg/ǵ, k/q: túngi-túńgi, tanǵı-tańǵı, jonqa-jońqa, qonǵanqońǵan, minges-mińges, on qız-ońǵız, sen keldińseńgeldiń hám t.b.

Házirgi qaraqalpaq tilinde y-n sáykesligi sóylewde gezlesedi. Sóylewde biz qayda soraw almasıǵın qáne, qanda dep qollana beremiz. Bul sózlerdiń túbiri qan, qay ekenligine gúman joq. Solay eken, bunı

54

eski dáwirdegi seslerdiń rawajlanıw barısındaǵı y-n sesleriniń awısıw qaldıqları dewge boladı.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi tartımnıń III betinen soń jalǵanatuǵın orın sepliginiń –da//-de formasın baylanıstırıwda n sonorı interfiks xızmetin atqaradı. Bul tuwralı qazaq ilimpazı Qurımjanov estelikler tilindegi n sesiniń morfemalar shegarasında keliwin dánekerlik xızmetke baylanıslı dep tastıyıqlasa, Tenishev sarı uyǵır tilinde tartım jalǵawınıń III betinen keyin barıs, shıgıs, orın seplikleri formaları hám –day//-dey qosımtaları jalǵanǵanda payda bolatuǵın n sesiniń túrkiy tillerge ortaq ekeni, tek házirgi uyǵır, ózbek tillerinde ushıraspaytuǵınlıǵın atap kórsetedi.

Interfikstiń seplik jalǵawlarında payda bolıwı jagdayına G.F.Blagova hár tárepleme toqtap, bul haqqında ilimpazlardıń pikirlerin bes toparǵa bólip qaraydı.92

Bizińshe de bul sestiń tartım hám seplik jalǵawları aralıǵında keliwi onıń bir tárepten dánekerlik xızmetine, ekinshi tárepten, buwın menen baylanıslı bolǵan singarmoniyalıq qubılıs. Al, ózbek tilinde onıń jumsalmawı ol tilge singarmonizmi joq tillerdiń yaǵnıy, arab-parsı tilleriniń tásirinen bolsa kerek.

Qaraqlpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardı úyreniw barısında M.Qudaybergenov ol, bul, sol almasıqları seplengende l sesiniń túsip qalıp, birinshi ashıq buwındı bekkemlew zárúrligi nátiyjesinde n foneması interfonema xızmetinde jumsalatuǵınlıǵın atap ótedi.93 Bul pikirge de biz tolıq qosılamız.

92Благова Г. Тюркские сложение в ареально-историческом освещении. М., 1982.

93Қудайбергенов М.С. Қорақалпоқ тилида морфонологик ҳодисалар. АДД. Нукус-2004. 27-бет.

55

Sózdiń aqırındaǵı n sonorı eski túrkiy tilde de, házirgi túrkiy tillerde de

ónimli jumsaladı: bashk. kon, ózb. kun, kaz., qaraq. kun

«kún», túrkm., kaz., qaraq., qırǵ hám t.b. men «men», sen ―sen‖94

Eski jazba estelikler tilinde n sonorı bir buwınlı hám kóp buwınlı sózlerde júdá jiyi qollanılǵanın kóriwge boladı: ben ―men‖ (Ton, 1), bičin ―meshin‖, (KTb, 53), altun ―altın‖ (KTm 5, Tonb 48. Mog11), budun «xalıq»

(Mog, 1) t.b95.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń aqırında da n ónimli jumsaladı: sen, tún, pútin, tútin, jan, sán, tán, kaban hám t.b. Affiksler quramında da

ónimli qollanılatuǵınlıǵın kóriwimiz múmkin: -ın//- in, -dan//-den, -tan//-ten, -nan//-nen, -ǵan//-gen, -man//-men, -ban//-ben, - pan//-pen hám t.b.

Qaraqalpaq tili dialektlerinde hám sóylewde n~t, n~m, n~l sáykesligi sózdiń aqırında ushırasadı: talan-taraj~talam-taraj, soǵan deyin~soǵan deyim, maymıl~maymın, zaman~zamat hám t.b.

Uluwma alǵanda n sonorı házirgi qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń túrli poziciyalarında hám affiksler quramında ónimli jumsalıw qásiyetine iye.

Ń sonorı. Kishkene tillik, jabısıńqı ń sonorı túrkiy tillerdiń barlıǵında sózdiń basında qollanılmaydı. N.K.Dmitrievtıń aytıwınsha ń sonorı bashqurt tiliniń eski sózlerinde sózdiń ortasında hám aqırında qollanılǵan.96 «Bul fonema-dep jazadı Sh.Abdinazimov « xakas tilinde ńińje-jińishke, ńajaxnáreste, bópe, ńitke-eńse hám t.b. sózlerde soz basında qollanılıw jaǵdayları ushırasadı»97.

94Мусаев К. Көрсетилген мийнети. 335-бет.

95Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. 86-бет.

96Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М.; Л., 1948 24-бет

97Абдиназимов Ш. Бердақ дөретпелериниң фонетикасы. (Салыстырмалы тарийхый изертлеў). Нөкис-1994. 47-бет.

56

Házirgi qaraqalpaq tilinde ń sonorınıń qollanılıwı tek sózdiń inlaut hám

auslaut jaǵdayı ushın tán bolıp tabıladı.

Sózdiń ortasında ń sonorı eki dawıslınıń yaki dawıslı hám dawıssızdıń

aralıǵında házirgi qaraqalpaq tilindegi sózlerde ónimli jumsaladı: teńiz, teńge, jeńge, máńgi, dańq, ańız, óńir, tańlay, sańlaq, jeńis t.b.

Murınlıq ń sonorı tariyxıy rawajlanıw nátiyjesinde tek ǵana n, ǵ, g

seslerine ajıratılıp qoymastan, bálki túbir hám qosımta shegarasında n hám g,

ǵ sesleriniń birge keliwinen de payda boladı: mán+gá>máńá, sán+gá>sáńá hám t.b.98

Kópshilik túrkiy tillerde ń sonorınıń basqa dawıssızlarǵa ótiwi

bayqaladı: ń>n: sıńır (sińir) – túr.sinir, qar.sinir; sińek (shabın) eski

túrk.sińek, túr. sinek, gag.sinek; Házirgi qaraqalpaq tilindegi súyir (shıbın) sózi de dáslep shıbın mánisnde qollanılsa kerek, óytkeni sóz ortasındaǵı ń sonorı kópshilik túrkiy tillerde y ge ótken: sóńúk, súńák (súyek), qaz-súyek, noǵ. siyek; múńiz (múyiz)-qaz múyiz, qum. múyuz.

Házirgi qaraqalpaq tilinde sóylewde ayırım jagdaylarda ń>n

awısıwı bayqaladı. Biraq, bul jaǵday júdá siyrek bolıp bunı sońǵı sózdegi n

sonorınıń tásirinde júz beretuǵın singarmoniyalıq qubılıs dep bahalawǵa boladı: Onnan soń ne qılasań > onnon son neǵılasań?. Al, sóylewdegi

sonorınıń jumsalawı eski morfemalıq túbirdi saqlaǵan, yaǵnıy –niki jalǵawı

57

jalǵawdaǵı ń sonorı túsip qalǵan. Al, sóylewdegi meńki sózindegi ń eski formadan qayta awısqan bolıwı itimal. Qala berse, ekinshi buwınnıń túsip qalıwı menen birinshi ashıq buwındı bekkemlew zárúrliginen ń qayta jumsalǵan:

Menińki > meniki > meńki.

Sonday-aq ń sonorı tartımnıń II bet birlik hám kóplik formasında jumsaladı: -ıń//-iń,-ń, -ıńız//-ińiz, -ńız//-ńiz.

Sózdiń aqırındaǵı ń sonorı eń eski dáwirlerden berli jumsalatuǵınlıǵın kópshilik tyurkologlar tastıyıqlaydı.99 Chuvash tilinde ń sonorı sózdiń aqırında erinliklerden keyin m túrinde, qalǵan eziwlikler menen kelgende n túrinde ushırasadı. Chuv. s’en ~ qqalp.jeń (jeńiw), chuv. tăm ~ qqalp. toń (suwıq). Qalǵan jaǵdayda sózdiń aqırında ń sonorı turaqlı. Ayırım tillerdegi hám dialektlerdegi ń sonorınıń basqa dawıssızlar menen sáykesligi tartıslı másele.100

Házirgi qaraqalpaq sóylew tilinde ń ~ n sáykesligi ushırasadı: topalań ~ topalan, qalıń ~ qalın hám t.b. Al morfemalar shegarasında singarmonizm nızamı boyınsha ń sonorınıń m bolıp aytılıwı da gezlesedi: meniń balam > menim balam, meniń menen júr > menim menen júr, meniń ornım > menim ornım. Sóylewdegi ń sonorınıń m bolıp aytılıwı onıń aldındaǵı m, b dawıssızlarınıń hám o erinlik dawıslısınıń tásirinde bolatuǵın singarmoniyalıq qubılıs. Sonıń menen birge qaraqalpaq tilinde ń sonorı sózdiń aqırǵı poziciyasında ónimli jumsaladı: teń, jeń, ań, tań, keń, oń, toń, tıń, tereń hám t.b.

99Мусаев К. Көрсетилген мийнети. 343-бет

100Сонда, 344-бет.

58

Qısqasha aytqanda murınlıq [m, n, ń] sonorları házirgi qaraqalpaq tilinde sózdiń basında siyrek jumsalatuǵınlıǵı yaǵnıy bul seslerden [m, n] baslanatuǵın sózler basqa tillerden ózlesken bolıp keledi. Sóylewde sózdiń ortańǵı hám aqırǵı poziciyalarında bul sesler singarmonizmge baylanıslı hár qıylı ózgersilerge ushırap aytıladı. Sonday-aq, affiksler quramında da ónimli jumsaladı.

59