MD hám PQJ / Dawıssızlardıń túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsalıw ózgeshelikleri

Sonday-aq, sóylewdiń tezligine baylanıslı bunday almasıqlarǵa basqa dawıslı hám dawıssızlardan baslanǵan sózler dizbeklesip kelgende l sonorı túsip qalıwı múmkin: Sol adam-soadam, ol adam-o adam, sol kún-sokún, sogún, bul jerbu jer, búyer, ol kim-ogim hám t.b. Al sózdiń ortasında kelgen l sonorı sóylewde hám dialektlerde ǵ, n, r, m sesleri menen almasıp jumsalıp, l ~ ǵ, l~m, l~r sáykesliklerin payda etedi: A.balalar ~ Q. Baǵalar, A. digershik ~ Q.digálchák

―dóńgelek‖, shaǵır ~ Q. shaǵıl tarı, isle~iste, musılman~musırman, zálel~zárer t.b. Sońǵı l eski túrkiy tilinde de, házirgi túrkiy tillerinde de turaqlı. E ski túrkiy

tilde artikulyaciyalıq jaqtan házirgi l ǵa usamaytuǵın l1 sesi bolǵan. Chuvash tilinen basqa tillerde bul ázziz l1 sh, s túrinde sáwlelengen. Chuvash sonday-aq kama bulgarlarınıń tilinde ol ádettegi l ǵa aynalǵan: chuv. xál-túrkiy qys, qys

«qıs», čul ~ tas, tas «tas». śul ~jas, zas ―jas‖55. Chuvash tilindegi śul ―jas‖ sózi bizdegi jıl sózi menen túbirles bolsa kerek. Óytkeni, semantikalıq jaqtan bizdegi jıl, jas sózleriniń mánileri bir-birine jaqın keledi.

Sonıń menen birge uluwma túrklik z (z) menen chuvashlıq ś sáykesligi de saqlanǵan: túrk. goz , kozchuv. ku ś «kóz», túrk. bas, bas ~puś «bas» t.b.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalardıń hám affiks morfemalardıń aqırında l sonorı ónimli jumsaladı. Sózdiń aqırında: bel, kel, bal, sal, tal, kól, shól, kúl, awıl, jol, sel, kewil, til hám t.b. affikslerde: - ıl//-il, -shıl//-shil, –al//-el t.b. Más, orıldı, sezildi, aqshıl, kókshil, teńel, sawal t.b. Ayırım jaǵdaylarda sózdiń aqırındaǵı l sonorı sóylewde ń bolıp aytılıw xalatları da ushırasadı: sol qol > sońqol, al «sol jaq» degenimizde l sonorı ózgermeydi. Demek l nıń ń ǵa ózgeriwin q dawıssızınıń tásirinde bolatuǵın seslik qubılıs bolıp esaplanadı.

55 Мусаев К. Сонда, 357-бет.

40

Uluwma alǵanda l sonorı óziniń tariyxıy rawajlanıwına hám ózine tán jumsalıw ózgesheliklerine iye. Sózdiń ishinde basqa dawıssızlar menen qabatlasıp jumsalıw menen birge túsip qalıw qásiyetine de iye bolıp tabıladı.

R sonorı. Ádette r sonorı til aldı, qattı tańlaylıq dirildewik dawıssız esaplanadı.56 Degen menen geypara eksperimentallıq izertlewlerde r sonorına basqasha sıpatlama beriwler de bar. Máselen, R.Beknazarova «rus hám ukrayn tilindegi kokuminallıq r dawıssızınan ayırmashılıǵı dirildewik r sonorı qaraqalpaq tilinde tereń kokuminallıq, velyarizaciyalasqan dawıssız dep baha beredi.57

Kópshilik tyurkologlar rus tilindegi r ǵa salıstırǵanda túrkiy tillerdegi r sonorı artikulyaciyalıq jaqtan hálsiz ekenligin kórsetedi. Máselen, Tuvin tilindegi r dawıssızı rus tilindegi r dan hálsizirek artikulyaciyaǵa iye. Sondayaq, eski túrkiy runikalıq alfavitinde r sonorınıń juwan hám jińishke variantları bolǵan. Máselen, bar ―bar‖, turk ―túrk‖ [Mor. 29.1].58

Eski túrkiy estelikleri tilinde sózdiń basında r sonorınıń jumsalmaytuǵınlıgın kópshilik tyurkologlar eskertedi.59 Máselen, N.A.Baskakovtıń aytıwınsha r sonorınıń túbir sózlerdiń basında ushırasıwı siyrek gezlesedi. Tek ǵana

ózlestirilgen sózler ushın sózdiń basında r xarakterli, onda da sóylewde protezalıq

ı, i sesleri qosılıp aytıladı.60 Házirgi qaraqalpaq tilindegi materiallarda bunı tastıyıqlaydı: retiret, ras-ıras, ruqsat-uruqsat, ren-ireń, raxmet-ıraxmet, RáwshanIráwshan hám t.b. Solayda S.E.Malov eski jazba esteliklerdiń ishinde tek Kuli Shora

56Рясянен М. Көрсетилген мийнети. 183-бет

57Бекназарова Р. Консонантизм современного каракалпакского литературного языка. АКД. Киев, 1972.16бет.

58Мусаев К. Сонда, 360-361-бетлер.

59Рясянен М. 1955. 183; Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. М., Л.,

1960. 34-бет.

60Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. т.2.М., 1952.65-бет

41

esteligi tilinde «rmla» -«jabayı haywannıń atı» degen bir sóz bar ekenligin eskertedi.61

Eski dáwirde barıs sepliginiń –ru forması bolǵan. Bul forma S.E.Malovtıń tastıyıqlawı boyınsha, júdá eski forma bolıp esaplanadı.62 Házirgi qaraqalpaq tilindegi ayırım túbir sózlerdiń quramında bul affiks óli tulǵa sıpatında saqlanıp qalǵan: arı, beri, keri, ishkeri, tısqarı t.b. Al, házir qaraqalpaq tilindegi affikslerdiń ortasında hám aqırında r sonorı ónimli jumsaladı: -ıraq//-irek, -ırqa//-irke, -ıra//-ire, -ǵar//-ger, -qar//-ker, -dır//-dir, - tır//-tir, -ar//-er, -ır//-ir hám t.b.

Sózdiń ortanǵı poziciyasında dawıssızdıń aldında r turaqsız. Máselen, er (bolıw) feyilindegi r barlıq túrkiy tillerde r joq bolgan: túrk edi (erdi), qqalp., qaz. edi. Ásirese, uyǵır tilinde r dıń joǵalıwı jiyi gezlesedi: ó: dák (órdek), o: ma (orma) kó: mek (kórmek) t.b. Qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń ortasında r sonorıınń jumsalıwı ónimli bolıp, onı tómendegidey mısallardan kóriwge boladı: arıq, ara, qara, sarı, jara, art, órt, kórk, márt, jurt hám t.b. Házirgi waqıtta r sonorı túbir morfemalarda hám morfemalar shegarasında barlıq únli, únsiz hám sonorlar menen qabatlasıp jumsala beredi: arba, arǵı, zerger, sergek, bardı, qorjın, arza, jırla, ǵarrı, dárya, dárwish, qırman, arna, árman, sańraw, arpa, arqa, jerken, erte, ersi, arsha hám t.b.

Eliklewish sózlerde bir buwın ishinde r sonorı k, q, t, p, s, sh dawıssızları menen qabatlasıp jumsalıwı kóbirek ushırasadı: gúrk, ǵarq, tarp,

sharp, tırp, part, sart, shırt, dúrs, gúrs, tars, tırs, ǵarsh, girsh t.b. Sonday-aq, r sonorı sóylewde basqa dawıssızlar menen sózdiń ishinde orın

almasıp ta jumsala beredi:

r-y : úyrek-órdek, darya-dáyra;

61Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности М.; Л. 1951.102-бет

62Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности М.; Л. 1951.45-бет

42

r-b : terben-tebren;

r-p : torpaq-topraq, jarpaq-japraq; r-l : tákirarlaw-tákirallaw.

Sózdiń aqırında eski túrkiy esteliklerde de házirgi túrkiy tillerde de r sonorı

turaqlı : bar –«bar», (KTm.9), bir (sanlıq (KTm.6) hám t.b. túrk, qarayım, azerb., túrkm. ga:r (qar), qırǵ., qaz., qqalp. qar; tat., bashq. qa0r hám

t.b. Házirgi qaraqalpaq tilinde de sózdiń aqırında r sonorı jiyi jumsaladı : bar,

jar, tar, ar, xabar, awır, jawır, tawar, qatar hám t.b. Túrkiy sózlerde sózdiń

aqırında r-l-y sesleri sáykesligi bayqaladı. Máselen, bar «baylıqtıń molshılıǵı», mal

«mal múlk, baylıq» hám bay «bardamlı, mal múlikli» sózleriniń semantikalıq jaqtan mánileriniń jaqınlıǵı bunı tastıyıqlap tur. Sonday-aq, «chuvash tilinde r sonorınıń qollanılgan orınlarında basqa túrkiy tillerde z qollanılatuǵının kóriwge

baslı kriteriyalardıń biri bolıp tabıldı»63 – dep jazadı M.Tomanov. Onıń aytıwınsha r> z > y bir waqıtları bir fonemanıń kórinisleri bolǵan.64

túr-tús.

Qısqasha aytqanda, r sonorı sózdiń ortańǵı hám aqırǵı poziciyalarında jumsaladı. Sózdiń ishinde barlıq dawıssızlar menen qabatlasıp qollanıw menen birge sóylewde ayırım dawıssızlar menen óz ara orın almasıp aytıladı.

W sonorı. «Qos erinlik, sonor w dawıssızı qaraqalpaq tilinde sózdiń basında tek ǵana tańlaqlarda jumsaladı : «Way ( <bay // pay), wax (< bax // pax). Kópshilik jaǵdayda bul sesten baslanǵan sózler arab-parsı tillerinen

63Томанов М. Қазаақ тiлiнiң тарихи грамматикасы. Алматы, 1988, 69-бет.

64Сонда. 69-бет.

43

ózlesken sózler esaplanadı»-dep jazǵan edi N.A.Baskakov.65 K.Mengestiń

aytıwınsha «qaraqalpaq tilindegi w rus tilingedi v hám anglichan tilindegi w arasındaǵı aralıq jaǵdaydı iyeleydi».66 Sonday-aq e ski túrkiy tilinde w dawıssızı

sózdiń basında ushıraspaǵanlıǵın hám házirgi túrkiy tillerde tek ǵana ol

ózlestirilgen sózlerde jumsalatuǵınlıǵın M.Ryasyanen atap ótken edi.67

Ata túrkiy tilde p keń qollanılǵan, soń ala ol únli b ǵa aylanǵan: eski túrk. qapıq > qabıq, ap >ab t.b. Durıs, eski túrkiy esteliklerinde ab, ev (aw) túrindegi sózlerde aqırgı b nı ushıratıwǵa boladı. Bul aqırǵı b soń ala túrkiy tillerde v, w túrinde qáliplesti. «XI ásirge tiyisli M.Qashǵarlınıń sózliginde w foneması sóz ortası hám aqırında qollanılǵan. Bul fonema túrkiy tilleriniń rawajlanıwınıń orta túrk dáwirine kelip óz aldına fonema sıpatında qálipleskenin kóriwge boladı». 68

Demek, w dawıssızınıń payda bolıwınıń arǵı bası p únsizine barıp taqaladı.

Yaǵnıy, p – b v tipinde bolıwı itimal. w

Bunı qaraqalpaq tilindegi mına qap-qabıq, qawıq sózleri de tastıyıqlasa kerek. Sonday-aq, ózin qorshaǵan assimiliyaciyalawshı dawıslılardıń tásiri menen awızdıń qattı ashılıwına sebepshi jaǵdayǵa baylanıslı ǵ tez-tez bilabial w ǵa aylanıp otırǵan, geyde v ǵa da. Máselen, aǵız (awız) - tat. a0wz, bashq. a0wz, qaz., awz, qqalp. Awız hám t.b. Al geypara túrkiy tillerinde aǵı, aǵa, aǵu, oǵa, oǵu, uǵu,

ıǵı birliklerinde ǵ saqlanǵan : Eski túrk. aǵır (ayaır) –azerb., túrkm. aǵır, ózb. oǵr; aǵız (awız) –eski túrk. aǵız, azerb., túrkm.aǵız, ózb. oǵz hám t.b.

65Баскаков Н.А. Көрсетилген мийнети. 63-бет.

66Рясянен М. Көрсетилген мийнети. 168-бет.

67Сонда. 167-бет.

68Абдиназимов Ш. Көрсетилген мийнети. 54-бет.

44

Házirgi qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń basında w sonorı ónimli

qollanıladı. Biraq, bul sesten baslanǵan sózler kóbinese arab-parsı tillerinen

ózlesken sózler bolıp keledi: wáde, wáliy, waqıt, waqıya, watan, wáspi t.b. Sózdiń basında kelgen o, ó háripleriniń aldında w sonorı qosılıp aytıladı hám

jazıladı: on, ót, ósh, ol hám t.b.

Sózdiń ortasında w sonorı qaraqalpaq tilinde ónimli jumsaladı: sawal, juwan, suwıq, tawıs, awıl, jawın t.b.

Túbir morfemalarda hám morfemalar shegarasında w sonorı ń fonemasınan basqa barlıq dawıssızlar menen qabatlasıp jumsaladı: táwbe, háwjar, ǵawǵa, sawǵa, tuwra, awma, awna, juwsan, tuwsha, awdar, náwpir, tawla, jawza, sáwkele hám t.b.

Sóylewde hám dialektlerde w sonorı b, ń, g, y sesleri menen sáykeslikler dúzedi: A. baba- Q. buwa//bıwı, A. kabap- Q. kawap; kewilkóńil, júweri-júgeri, juwır-júgir, buwday-biyday hám t.b. Sóz aqırında : selew-seleń, aw-ań.

Basqa túrkiy tiller qatarı qaraqalpaq tilinde de w sonorı sózdiń aqırında ónimli jumsaladı: taw, jaw, saw, aw, baw, tew hám t.b.

Affiksler quramında w sonorı aqırǵı hám ortańgı poziciyalarında ónimli jumsaladı: -law//-lew, -aw//-ew, -ıw//-iw, -ıwda//-iwde, -awıq//-ewik t.b. Joqarıda aytqanımızday p-b-w sáykeslikleri olardıń tariyxıy rawajlanıwınıń

sebeplerinen bolsa kerek: qap-qabıq-qawıq, jap-jabıq-jawıq.

Uluwma alǵanda, w sonorın túrkiy tilleriniń konsonantizmi quramında sońǵı dáwirlerdegi payda bolǵan fonema sıpatında bahalaw múmkin. Qaraqalpaq tilinde bul fonema sózdiń barlıq poziciyalarında ónimli jumsalatuǵınlıǵın kórdik. Al, bul sestiń basqa dawıssızlar menen almasıp qollanılıwı bir tárepten, túrkiy seslerdiń rawajlanıw tariyxı menen baylanıslı bolsa, ekinshi tárepten, túrkiy tillerine tán singarmonizmge baylanıslı dep qaraǵan maqul.

45

Y sonorı. Til orta, awızlıq y sonorınıń ata túrkiy tilde (pra yazık) bolǵan-

bolmaǵanlıǵı tuwralı másele dawlı bolıp tabıladı.A.M.Sherbak

«Ata túrkiy tilde basqı y bolmaǵan dep tastıyıqlaydı: Dawıslı fonemalar sisteması, olardıń bólistiriliwi, ornı sózdiń basında y diń qollanılıwın biykarlaydı. Basqı poziciyada v ǵa kelip tireledi. Bul únsiz tis arası spirant kóbirek óziniń dáslepki sapasın tek chuvash Ć hám yakut S da saqlaǵan.69 Solay etip, Sherbaktıń boljawı boyınsha «basqı C (v) altay tilinde ď ǵa jetken, tuva hám shor tillerinde –ch , chuvashta Ć, yakut, k.balk.dialektlerinde –z, qaz., qqalp., noǵ. hám tat. tillerinde –

җ, qırǵız, tofalar tilinde ĵ, qalǵan tillerde – j bolǵan.70 Bunnan S.E.Malovtıń eski hám jańa túrkiy tiller haqqındaǵı teoriyasınıń tásiri ekenin ańsat túsiniwge boladı. S.E.Malov barlıq túrkiy tillerdi eski hám jańa dep ekige bóledi hám bulgar, chuvash, yakut tillerin eń eski túrkiy tiller qatarına endiredi.71 Bul tastıyıqlamadan A.M.Sherbak túrkiy tillerindegi basqı j (y) yakut tilindegi s, al chuvash tilindegi Ć bolsa, ata túrkiy tilde C bolıwı kerek degen juwmaq shıǵarıwına sebepshi bolǵan. Sonday-aq ol S.E.Malovtıń jazba estelikler tilinde y az qolanılǵan degen pikirin esapqa alǵan bolsa kerek. Bizińshe, yakut tilindegi basqı S basqı j yaǵnıy, j>җ, ch>sh>s túrindegi basqı izbe-iz ózgerislerdiń nátiyjesi. Al chuvash tilindegi Ć da basqı j>j >j1>sh1>s 1 formasında dóregen bolıwı haqıyqatlıqqa jaqınıraq keledi.

Eń dáslepki y dawıssızdan birlemshi dep e saplawshı V.V.Radlov

edi. Ol y dawıssızınıń rawajlanıw sxemasın tómendegishe kórsetedi: j>ś, ј>ć, ć>ż,

ż>ċ, s>ś; ј>ś, ј>ć, sońınan ć>ż>ś. Bul pikirdi qollap quwatlawshı hám dawam

69Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских зыков. Л., 1970. 79-80-бетлер.

70Сонда, 150-бет.

71Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. 142-143-бетлер.

46

qalǵanılıǵın aytadı. Bunnan ol y nıń rawajlanıwı tómendegidey bolıwı kerek degen shamalaw bildiredi.72

j →z→ ž→č→s s’

Solay etip qánigelerdiń tastıyıqlawı boyınsha eski basqı y nıń bolıwbolmawı tuwralı kóz-qaraslardı eki toparǵa bólip qaraladı. Radlov hám Bogoroditskiyler baslanǵan toparlardıń esaplawınsha basqı y birlemshi ses bolsa, al Ramstedt baslanǵan topardıń pikirinshe basqı y ekilemshi esaplanadı. Kópshilik jaǵdayda birinshi topar kóz-qarası dálillengen bolıp esaplanadı.73 Demek, basqı y nıń eski túrkiy tilinde bolıw-bolmaw máselesi úzil-kesil óz sheshimin taptı dep bolmaydı.

Solay da til aldı, jabısıńqı, affrikat j (dj) hám til ortası, juwısıńqı y (җ//y) sáykesligi M.Qashqariydiń tastıyıqlawı boyınsha, júdá eski dáwirlerden bar túrkiy tillerindegi fonetikalıq nızamlılıq bolıp tabıladı.74

Túrkiy tillerde basqı y nıń saqlanıw xalatları gezlesedi. Eski túrk. jol, túr., qum., gagawz jol, túrkm jo:l, uyǵ., ózb., azerb., jol t.b. Kópshilik túrkiy tillerde basqı y ózgeriske ushıraǵan: ј >җ: јá:r (jer)-qırǵ., k.balk. җer, qqalp. dial җer; ј >j : jol – qqalp., qaz. jol, joq t.b.

Házirgi qaraqalpaq tili dialektlerinde hám sóylewde y- җ-j sáykesliklerin bayqawǵa boladı: җas (djas)-jas-yash, җaqsı-jaqsı-yaqshı t.b. Sonorı y foneması sózdiń basında diftong jasawǵa qatnasdı hám bul ses tiykarınan, sózdiń ortanǵı hám aqırǵı poziciyalarında ónimli jumsaladı. Sóylewde kóbinese, sózdiń basındaǵı j sesiniń ornına y nıń jumsalıwı y menen sóylew e ski dáwirlerden bar, qaraqalpaklar ushın tán qubılıs

72Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. М., Наука, 1984, 256-257-бетлер.

73Сонда, 259-бет.

74Курышжанов А.К. М. Қашгари о кипчакском языке. – «С.Т», 1972, №2, 55-бет.

47

ekenliginen derek beredi:75 jaman-yaman, jaq-yaq, jaqsı-yaqshı, japırmayyapırmay t.b.

Bunı qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarında y sesiniń sózdiń basındaǵı poziciyasında ónimli jumsalǵanlıǵı da dálilleydi. D.Saytovtıń kórsetiwinshe «XVIII-XIX ásirlerdegi shayırlardıń shıǵarmalarındaǵı ―j‖ sesiniń sóz basında ―y‖ sesi menen almasıwı birinshiden, sóylemlik (govorlıq)

ózgeshliklerge baylanıslı bolsa, ekinshiden, olardıń birazınıń eski ádebiy til normaların saqlap, qol jazba túrinde kelip jetkeni menen baylanıslı bolıp tabıladı.‖76

Házirgi qaraqalpaq tilinde sózdiń ortasında y sonorı ónimli jumsaladı. Máselen, qayıq, jayaw, qaymaq, aydın, ayıl, sayıl hám t.b.

Bul fonema Orxon-Enisey esteliklerinde de sózdiń barlıq poziciyalarında

ónimli qollanılǵan: yárdáki-jerdegi (E.e. 32), Yana-jáne (T.k., 44), Bayraǵ-bayraq (Mog, 33), yoq-joq (E.e.24) hám t.b. M.Qashqariydiń sózliginde hám onnan keyingi esteliklerde de bul ses jiyi gezlesedi.77 Sonday-aq y dawıssızı bir qatar dawıssızlar menen sózdiń ishinde almasıp jumsalıwı Ájiniyaz shıǵarmalarında ushırasadı.

Eki túbir morfemanıń yaki túbir morfemaǵa kómekshi morfemanıń birigiwi nátiyjesinde y sonorı interfiks xızmetinde jumsaladı. Máselen, agayinaǵa+ini, naylaj-na+ilaj t.b. Al sońǵı «Naylaj» sózindegi y interfiks esaplanadı. Yaǵnıy, ilaj sózine na prefiksiniń qosılıwı arqalı i sesi túsip qalıp, y interfiksi eki morfemanı baylanıstırıwshı xızmet atqarıp tur. Óytkeni, qaraqalpaq tilinde eki dawıslı qabatlasıp jumsalmaydı. Nátiyjede i dawıslısı túsip qalıp y sonor dawıssızı kómekke kelgen.

75 С.Е. Малов бул қубылысты «қарақалпақ тилине анаў яки мынаў тиллердиң тәсир жасаўынан емес, ал әййемнен бар, қарақалпақ тилиниң тәбиятына тән конгломеративлик қубылыс» деп баҳалаўы да пикиримизди тастыйықлайды. (Малов С.Е. Заметки о каракалпакском языке. Нукус. 1966.24-бет).

76Сайтов Д. ХVIII –ХIХ әсирлердеги қарақалпақ шайырлары шығармаларының тили. Нөкис, 1989, 21-бет.

77Сравнительно –историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. М., «Наука», 1984. 281-бет.

48

Túbir morfemalarda hám morfemalar shegarasında y sonorı ń sonorınan basqa barlıq dawıssızlar menen qabatlasıp jumsala beredi. Máselen, báygi, aybat, sayman, gúyze, úyke, iyle, uyqı, ayran, baylıq, ayna, bayraq, oyla, qayshı, qaynaw, qıysıq hám t.b.

Til ortası y sonorı házirgi qaraqaqalpaq tilinde túbir morfemalardıń aqırında

ónimli jumsaladı: bay, tay, qalay, jay, úy, biy, tiy, ay, say t.b. Túrkiy jazba esteliklerde de bul ses sózdiń aqırǵı poziciyasında ónimli jumsalǵanlıǵın kópshilik ilimpazlar tastıyıqlaydı. Affiksler quramında y sonorı meyil kategoriyasınıń – ayın//-eyin, -(a) yıq//-(e) yik, -ǵay//-gey, - qay//-key formalarında, kelbetlik jasawshı –day//-dey, -tay//-tey hám t.b. affikslerde qollanıladı.

Juwmaqlap aytqanda, basqa dawıssızlar menen salıstırǵanımızda sonor dawıssızlardıń sózdiń basında túpkilikli sózlerde jumsalıwı siyrek gezlesedi. Bunday seslerden baslanǵan sózlerdiń kópshiligi derlik ózlestirilgen sózler bolıp tabıladı. Kópshilik sonorlar hár qıylı singarmoniyalıq qubılıslarǵa beyim bolıp kelip túrli ózgerislerge ushırap otıradı. Ayırım sonorlarga sózdiń ishinde sóylewde túsip qalıw qásiyeti tán bolsa, ayırımları basqa dawıssızlar menen orın almasıp jumsala beredi. Uluwma alǵanda, sonor dawıssızlar ózine tán bolǵan ayrıqsha jumsalıw ózgesheliklerine iye sesler bolıp esaplanadı.

49