MD hám PQJ / Dawıssızlardıń túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsalıw ózgeshelikleri

bul tek kenjek, xotan qáwimleriniń tilinde bar, basqa qáwimlerde ushraspaydı dep atap kórsetedi37.

Qaraqalpaq tilinde [h] sesiniń fonema sıpatında qáliplesiwi tuwralı ayta kelip prof. N.A.Baskakov [h] dawıssız sesiniń fonemalıq máni ózgesheligi arab hám parsı tillerinen sózlerdi ózlestiriw nátiyjesinde payda boldı. Házirgi waqıtta túpkilikli sózlerde tiykarınan tańlaq sózlerde qollanıladı,- dep atap kórsetedi38.

Túrkiy tilleriniń seslik qurılısın izertlewshi ilimpazlar arasında bul fonemanıń payda bolıwı tuwralı, máselen, M Ryasyanen tiykar tildegi

/prayazik/ [n] sesiniń [h] sesine qaray rawajlanıw boldı degen pikirdi aytsa, N.K.Dmitriev, M.Sh.Shiralievler kavkaz substratınıń tásirinde kelip kirgen bolıwı tiyis degen boljawdı bildiredi39.

[X] foneması arab-parsı tillerinen ózlestirilgen bir qansha sózlerdiń qurılısında jumsaladı. Sózdiń basında: xat, xalıq, sóz ortasında: taxt, nusxa sózlerinde jumsaladı. Házirgi waqıtta [x] foneması auslaut poziciyada ushraspaydı.

Orxon-Enisey jazba esteliklerinde [x] foneması qollanbaǵan. Prof. A.M.Sherbak [x] foneması túrkiy tillerinde orta túrk dáwirine kelgende jazba estelikleriń tilinde qollanılatuǵının kóriwge boladı dep jazadı40.

Qashǵariydiń sózliginde bul fonema jumsalǵan: xan, xanda ─ qáyerde, xizim

─ qızım. Qashǵariy bul ses oǵuz hám qipshaq dialektleri ushın tán ses ekenligin atap kórsetedi41.

37.Qashǵariy M. Devanu-luǵat-it turk. –T., 1960.T.1. –B.32.

38.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. –М., 1952,Т.2. –С.70.

39.Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. –Л., Наука, 1970. –С.182.

40.Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. –Л., Наука, 1970. –С. 98

41.Qashǵariy M. Devanu-luǵat-it turk. –T., 1960, T.1. –B.238.

20

1.1. Únli dawıssızlardıń jumsalıwı

Qaraqalpaq tilinde dawıssızlardıń tiykarǵı belgileri basqa dawıssızlar sıyaqlı

únlilerge de tán.

Dawıssızlar shawqım hám dawıstıń qatnasına qaray shawqımlılar hám sonorlar bolıp bólinetuǵın bolsa, shawqımlılar óz ishinde únli hám únsiz bolıp bólinedi. Únli dawıssız fonemalarǵa [b], [d], [z], [j], [v], [ǵ/g] dawıssızları kiredi.

Únlilerdi aytqanda dawıs shımıldıǵı háreketke kelip, dawıs payda etiledi.

Tilshi, ilimpaz K Ubaydullaev miynetinde ún menen azlap shawqımnıń qatnasınan payda bolǵan úni basımıraq dawıssızlardı únli dawıssızlar dep kórsetip, olarǵa: [m], [n], [ń], [r], [l], [y], [w] seslerin kirgizgen42. Bul fonemalar bolsa A.Dáwletov miynetlerinde sonorlar dep kórsetilgen. Únliler únsiz dawıssızlar menen jubaylasıp kelip, qarama-qarsı qoyıladı43.

Únli hám únsiz dawıssız fonemalar barliǵı shawqımlılar delinedi. Únli dawıssızlardıń máni ayırıwshılıq xızmetine, tiykarǵı fonologiyalıq belgilerine toqtap ótemiz.

Qos erinlik [b] foneması. [B] ─ únli, qos erinlik, jabısıńqı, awızlıq belgileri, oniń tiykarǵı, fonologiyalıq belgileri boladı. Usı belgıleri boyınsha basqalarǵa qarama-qarsı qoyiladı. [B] ─ únli bolsa, únsiz [p] ǵa, [b]

—erinlik bolsa, til aldı [t] ǵa, [b] ─ jabısıńqı bolsa, juwısıńqı [s] ǵa, [b]

—awızlıq bolsa, murınlıq [m] fonemalarına qarama-qarsı qoyıladı.

[B]─ [p] fonemaları únli-únsizligi menen ajıralıp turadı. Al qalǵan belgileri birdey: ekewi de erinlik, jabısıńqı, awızlıq. Bul fonemalar sózdiń hár qıylı

poziciyadalarında orın almasıp kelip, kvaziomonimlerdi payda etip, máni

ayırıwshılıq xızmet atqaradı. Sózdiń basında: bar ─ par, bil ─

42. Ubaydullaev K. Qaraqalpaq tili boyinsha tańlamalı miynetler. Nókis, 1976.

43. Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika. Nókis, 1999.

21

pil, bul ─ pul; sózdiń ortasında: jaba ─ japa, qabı ─ qapı; sózdiń aqırında b sesi qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde qollanılmaydı. Únsiz [p] ǵa aylanıp aytıladı. Mısalı, arab ─ arap, klub ─ klup hám.t.b. Bunday jaǵdayda máni ayırıwshılıq xızmet atqarmaydı.

[B]─ [t] fonemaları bir-birinen eki belgisi arqalı ajıraladı. [B] ─ erinlik, únli bolsa, [t] ─ til aldı, únsiz. Sonlıqtan, eki oppoziciyalı fonemalar delinedi. Al, qalǵan belgileri birdey: ekewi de jabısıńqı, awızlıq fonemalar. Sózlerde orın almasıp kelip kvaziomonimlerdi payda etedi. Sózdiń basında: bal ─ tal, bar ─ tar, bez ─ tez; sózdiń ortasinda: shabaq ─ shataq, joba

—jota. Sózdiń aqırında jumsalmaydı.

[B]─ [s] fonemaları bir-birinen tómendegidey belgileri boyınsha ajıralıp turadı: [b] ─ erinlik, [s] ─ til aldı, [b] ─ únli, [s] ─ únsiz, [b] ─ jabısıńqı,

[s] ─ juwısıńqı. Sózdiń basında: bay ─ say, bayla ─ sayla, balıq ─ salıq, sózdiń ortasında: taba ─ tasa, jaba ─ jasa, qabıq ─ qasıq.

[B] ─ [m] fonemaları da bir-birinen tiykarǵı belgileri arqali ajıralıp turadı: [b] ─ únli, [m] ─ sonor, [b] ─ erinlik, [m] ─ til aldi, [b] ─ awızlıq, [m]

— murınlıq. Al usas belgileri e kewi de jabısıńqı. Sózdiń basında: bas ─ mas, bay ─ may; sózdiń ortasında: tabaq ─ tamaq hám.t.b.

Erinlik-tislik [v] foneması. [V] ─ foneması únli, erinlik-tislik, juwısıńqı belgilerin óz boyında jámlegen. Usı belgileri [v] fonemasınıń tiykarǵı belgileri boladı. Ol tómendegidey dawıssızlarǵa qarama-qarsı qoyıladı.

[V] foneması [f] hám [j] fonemalarına:

[V] ─ [f] fonemaları únli-únsizligi menen bir-birinen ajıralıp turadi. Mısalı, vagon ─ fagon.

[V]─ [j] fonemalari bir belgisi menen ajıralıp turadı: [v] ─ erinlik-tislik bolsa,

[j]─ til aldı. Mısalı, vaza ─ jaza hám.t.b.

22

Únli [d] foneması. Til aldı [d] únli fonemasınıń tiykarǵı fonologiyalıq belgileri: til aldı, jabısıńqı, únli awızlıq. Usı belgileri arqali basqa dawıssızlardan ajıralıp turadı.

[D] ─ [t] fonemaları [d] ─ únli, [t] ─ únsiz, al qalǵan belgileri birdey: ekewi de awızlıq, jabısıńqı. Sózdiń basında: dar ─ tar, dán ─ tán; sózdiń ortasında: aldı─ altı hám.t.b. Sózdiń aqırında: áwlad ─ awlat, Xalqabad ─ Xalqabat bolıp únli [d], sóylewde únsiz ge aylanıp ketip, máni ayırıwshılıq xızmet atqarmaydı.

[D] ─ [n] fonemaları: [d] ─ únli, awızlıq bolsa, [n] ─ sonor, murınlıq. Olardıń usas belgileri: ekewi de jabısıńqı, ekewi de til aldı. Sózdiń basında: dar ─ nar, dál

─ nál, sózdiń ortasında: ayda ─ ayna, ada ─ ana hám.t.b. Al, sózdiń aqırında bul fonemalardıń máni ayırıp jumsalıwı qáliplespeydi.

[D] ─ [m] fonemaları bir-birinen úsh belgisi boyınsha ajıraladı. [D] ─ únli, til aldı, awızlıq bolsa, [m] ─ sonor, erinlik, murınlıq. Al qalǵan belgisi birdey: ekewi de jabısıńqı fonemalar. Sózdiń basında: duz ─ muz; sózdiń ortasında: qada ─ qama hám.t.b.

[D] ─ [j] fonemaları bir-birinen jabısıńqı, juwısıńqı belgileri boyınsha ajıralıp tur. Al qalǵan belgileri jaǵınan ekewi de til aldı, awızlıq. Sózdiń basında: dúr ─ júr, dáne ─ jáne, daq ─ jaq; sózdiń ortasında: ádep ─ ájep.

Til aldı [z] únli foneması. Qaraqalpaq tilinde [z] sesi óziniń tiykarǵı, fonologiyalıq belgilerine iye: [Z] ─ til aldı, únli, juwısıńqı, awızlıq. Mınaday dawıssızlarǵa qarama-qarsı qoyıladı.

[Z] ─ [s] fonemaları tek bir belgisi boyınsha ajıraladı. [Z] ─ únli, [s] ─ únsiz qalǵan belgileri birdey: ekewi de til aldı, juwısıńqı, awızlıq fonemalar. Sózdiń basında: zal ─ sal, zor ─ sor; sózdiń ortasında: aza ─ asa, taza ─ tasa, qazıq ─ qasıq; aqırında: arız ─ arıs, taz ─ tas, az ─ as.

23

[Z] ─ [p] fonemaları úsh belgisi boyınsha ajıralıp turadı. [Z] ─ til aldı, únli, juwısıńqı, [p] ─ erinlik, únsiz, jabısıńqı. Al qalǵan belgisi birdey: ekewi de awızlıq. Sózdiń basında máni ayırıw xızmetin tómendegi mısallarda kóremiz: zal ─ pal, zor ─ por, zil ─ pil; sózdiń ortasında: taz ─ tap, toz ─ top, jaz ─ jap hám.t.b.

[Z] ─ [ń] fonemaları bir-birinen tórt belgisi boyınsha ajıralıp turadı. Sonıń ushın da kóp oppaziciyalı fonemalar delinedi. [Z] ─ til aldi, únli, awızlıq, juwısıńqı bolsa, [ń] ─ kishkene tillik, sonor, murınlıq, jabısıńqı belgilerine iye bolıp, usı tiykarǵı belgileri arqalı máni ayırıp keledi. [Ń] foneması qaraqalpaq tilinde sózdiń basında jumsalmaydı. Sózdiń aqırında: teń ─ tez, tań ─ taz, az ─ ań, ez ─ eń hám.t.b. sózlerde keledi.

Til aldı [j] foneması. Únli [j] sesi de basqa dawıssızlar sıyaqlı fonologiyalıq, tiykarǵı belgilerine iye hám basqalarǵa qarama-qarsı qoyılıp, sózlerde máni ayırıp keledi. [J] ─ formasınıń tiykarǵı belgileri: til aldı, juwısıńqı, awızlıq bolıp keliwi.

[J] ─ [w] fonemaları bir-birinen eki belgisi boyınsha ajıralıp turadı. [J] ─ únli, til aldı bolsa, [w] ─ sonor, erinlik. Al qalǵan belgileri birdey: ekewi de juwısıńqı, awızlıq. Sózlerde máni ayırıw qasiyetleri. Sózdiń basında: jaq

— waq, jaz ─ waz; sózdiń ortasında: ájel ─ áwel; sózdiń aqırında: taj ─ taw.

[J] ─ [b] fonemaları eki belgisi boyınsha ajıralıp turadı. [J] ─ til aldı, juwısıńqı bolsa, [b] ─ erinlik, jabısıńqı, al qalǵan belgileri boyınsha birdey: jabısıńqı, awızlıq. Sózdiń basında: bas ─ jas, jol ─ bol, jaqsı ─ baqsı hám.t.b.

[J] ─ [n] fonemaları úsh belgisi menen ajıralıdı. Sol ushın da kóp oppoziciyalı fonemalar delinedi. [J] ─ únli, [n] ─ sonor, [j] ─ juwısıńqı, [n] ─ jabısıńqı, [j] ─ awızlıq, [n] ─ murınlıq. Al qalǵan belgisi birdey: til aldı. Mınaday sózlerde orın almasıp kelip, máni ayıradı. Mısalı, jaz ─ naz, jay

24

—nay, jan ─ nan; sózdiń ortasında: ajar (bet-álpet mánisinde) ─ anar, góje

—góne. Sózdiń aqırında keliw jaǵdayları gezlespeydi.

[J]─ [m] fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar bolıp, bir-birinen tórt belgisi boyınsha ajıraladı. [J] ─ til aldı, únli, juwısıńqı, murınlıq belgilerine iye. Sózlerde orın almasıp kelip, kvaziomonimlerdi payda etedi. Mısalı, jal ─ mal, jol ─ mol, jaba ─ maba, jut ─ mut hám.t.b.

Til artı [g/ǵ] foneması. [G] sesiniń tiykarǵı, fonlogiyalıq belgileri

tómendegishe: únli, til artı, jabısıńqı, awızlıq bolıp keliwi.

[G]─ [k] fonemaları tek bir belgisi menen ajıralıp turadı. [G] ─ únli, [k]

—únsiz. Qalǵan belgileri birdey: ekewi de jabısıńqı, awızlıq, til artı. Mısalı, gúl ─

kúl, gór ─ kór hám.t.b.

[G] ─ [t] fonemaları da bir belgisi menen ajıralıp turadı. Olar bir oppoziciyalı fonemalar qatarına kiredi. [G] ─ til artı, [t] ─ til aldı, qalǵan belgisi: ekewi de jabısıńqı, awızlıq. Mısalı, gáp ─ táp, gúr ─ túr, gez ─ tez sózlerinde orın almasıp kelip kvaziomonimlerdi payda etedi.

[G]─ [m] fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar. [G] ─ til arti, únli, awızlıq,

[m]─ erinlik, sonor, murınlıq, al qalǵan belgisi birdey: ekewi de jabısıńqı. Sózdiń

basında: gáp ─ máp, gá ─ ma; sózdiń ortasında: segiz ─ semiz, ilgek ─ ilmek.

[G] ─ [s] fonemaları da kóp oppoziciyalı fonemalar. [G] ─ til artı, únli, jabısıńqı bolsa, [s] ─ til aldı, únsiz, juwısıńqı, al qalǵan belgileri birdey: ekewi de awızlıq fonemalar. Maselen, gúz ─ súz, gúr ─ súr.

[Ǵ] sesiniń tiykarǵı, fonologiyalıq belgileri: únli, kishkene tillik, juwısıńqı. Usı belgileri arqalı mınaday dawıssızlarǵa fonema retinde qarama-qarsı qoyıladı.

[Ǵ] ─ [q] fonemaları e ki belgisi menen ajıraladı. [Ǵ] ─ únli, [q] ─

únsiz, [ǵ] ─ juwısıńqı, [q] ─ jabısıńqı, al ekewi de kishkene tillik bolıwı

25

olardıń usas belgileri. Mınaday sózlerde orın almasıp kelip, máni ayıradı: ǵaz ─ qaz, ǵoy ─ qoy, ǵam ─ qam.

[Ǵ] ─ [s] fonemalar bir-birinen eki belgisi boyinsha ajıraladı. Sol sebepli, eki oppoziciyalı fonemalar bolıp esaplanadı. [Ǵ] ─ únli, [s] ─ únsiz, [ǵ] ─ kishkenetillik, [s] ─ til aldı, al usas belgileri ekewi de juwısıńqı, awızlıq. Mınaday sózlerde orın almasıp keledi. Mısalı, ǵaz ─ saz, ǵur ─ sur, ǵay ─ say, ǵabır ─ sabır; sózdıń ortasında: jaǵa ─ jasa, taǵa ─ saǵa; sózdiń aqırında: baǵ ─ bas sózlerinde keledi.

[Ǵ] ─ [t] fonemaları bir-birinen úsh belgisi boyınsha ajıralıp turadı. [Ǵ]

— kishkene tillik, únli, juwısıńqı bolsa, [t] ─ til aldı, únsiz, jabısıńqı. Qalǵan belgileri birdey: ekewi de awızlıq fonemalar. Bul fonemalar mınaday sózlerde kelip kvaziomonimlerdi payda etedi. Mısalı, ǵaz ─ taz, ǵam ─ tam, ǵaq ─ taq hám.t.b. Al sózdiń ortasında: aǵa ─ ata.

Mine, biz joqarıda [ǵ] fonemasınıń fonologiyalıq, tiykarǵı belgilerine toqtap

óttik hám qaraqalpaq tiliniń mısalları tiykarında dáliyllep beriwge háreket ettik. Qaraqalpaq tilinde únli dawıssızlardıń (únsiz hám sonorlardan) ajıralıp

turatuǵın tiykarǵı belgilerin (usas, birdey belgilerine de) fonema retinde qaramaqarsı qoyılıwın, jubaylasıp keliwin, sózlerde orın almasıp kelip kvaziomonimlerdi payda etetuǵının jumısımızdıń usı babında ashıp beriwge háreket qıldıq.

Qaraqalpaq tilinde únli dawıssız fonemalardıń qaysı orınlarda qalay jumsalıwın usı bapta qarastıramız. Qaraqalpaq tilinde tiykarınan 6 únli dawıssız fonema bar. Olar: [b], [v], [g/ǵ], [d], [j], [z] fonemaları. Usı fonemalardıń ishinde tek qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde jumsalatuǵın fonemalardı alamız. Olar mına fonemalar: [b], [g/ǵ], [d], [j], [z]. Al, qalǵan

[v] foneması bul qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde qollanilmaydı, tek ǵana rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden kirip kelgen sózlerde

26

qollanıladı. Sonlıqtan da, tek qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde qollanılatuǵın fonemalardı ǵana izertlew obyekti etip aldıq.

Qaraqalpaq tilindegi dawıssız fonemalardıń hámmesi derlik sóz basında jumsaladı. Sózdiń basında hám aqırında dawıssızlar tek bir retten jumsalsa, sonıń menen birge usı orınlarda hár qanday fonemanıń eki retten jumsalıwı qaraqalpaq tili ushın, uluwma túrkiy tilleri ushın xarakterli emes. Dawısisız fonemalar kóp buwınlı sózlerde sóz ortasında jiyi jumsaladı. Hátteki bir fonemanıń ózi de bir sózdiń ortasında eki, úsh ret ushrasadı. Sonlıqtan da sózdiń ortańǵı poziciyasında dawıssız fonemalardıń jumsalıw jiyiligi basqa eki poziciyaǵa (sózdiń basındaǵı hám aqırındaǵı) qaraǵanda joqarı boladı. Sonday-aq, ayırım dawıssız fonemalar sózdiń basında, máselen: [r] siyrek, [ń] pútkilley jumsalmaydı, al geyparaları sózdiń aqırında, ásirese únli fonemalar máselen: [b], [g/ǵ], [d] sheklengen bolsa, al sóz ortasında bunday shekleniwdi ushratpaymız. Yaǵnıy sóz ortasında biz belgilep alǵan únli dawıssız bes fonema tolıǵı menen jumsala beredi.

Qaraqalpaq tilindegi dawıssız fonemalardıń sóz bası hám aqırında jumsalıwında belgili dárejede ózgeshelikler bar. Mısalı, fonemalardıń sóz basında jumsalıw jiyiligin qarastırǵanımızda sózliktegi sózlerdiń kóbisiniń dawıssızdan baslanǵanı anıqlandı. Usı sózlerdiń ishinen biz tek únli dawıssız fonemalardıń sózdiń aqırında qay dárejede jumsalıw jiyligin biliw ushın jáne statistikalıq esaplaw júrgizemiz. Dawıssız fonemalar sóz aqırında jumsalıwı biraz sheklenedi.

Dawıssız – [b], [d], [g/ǵ] fonemaları sózdiń aqırında sáykes – [p], [t], [k/q] bolıp aytılǵanı menen jazıwda ol esapqa alınbaydı. Bizge málim sózlikte áwlad, jallad, baǵ, arab, láb siyaqlı sózlerdiń aqırında únli sesler jumsaladı. Mısalı: klup, shtap, Leningrat, shat, áwlat, baq, arap, láp bolıp aytılsa da, klub, shtab, Leningrad, shad, áwlad, baǵ, arab, láb túrinde jazıladı.

27

Sebebi, bul sózler arab-parsı tillerinen hám basqa da tillerden ózlestirilgen sózler bolıp esaplanadı.

Eger azerbayjan tilinde sózdiń aqırındaǵı únsizler, yarım únlige aylansa,44 qaraqalpaq tilinde kerisinshe sózdiń aqırındaǵı únliler únsizlerge aylanadı. Álbette, bul sózlerdiń buwınındaǵı dawıssızlarǵa baylanıslı emes, al ádebiy sóylew tilindegi sol fonemalardıń esitiliw qásiyetine baylanıslı boladı.

Sózlerdiń aqırında ayırım dawıssız fonemalardıń, sonıń ishinde únlilerdiń sheklengenligi qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheligin kórsetedi. Sózdiń aqırında

únli dawıssız fonemalardıń oǵada siyrek jumsalıwı, geyparalarınıń sheklengen halda bolıwı bayqaladı.

1.2. Únsiz dawıssızlardıń jumsalıwı

Qaraqalpaq tilinde shawqımlı dawıssızlar únli hám únsiz bolıp bóliniw dástúr ge aylanıp, burınnan solay qáliplesken. Únli dawıssızlar hám olardıń únsizler menen jubaylasıp keliwin, máni ay’rıwshılıq qásiyetlerin, fonologiyalıq belgilerin joqarıda, aldıńǵı bólimde aytıp óttik. Usı bólimde únsiz dawıssizlardıń fonologiyalıq, tiykarǵı belgileri haqqında sóz etemiz. Únsiz dawıssızlardı aytqanda shawqım basım keledi. Belgili bir fonemalardıń únli, únsiz bolıp, usı belgisi qarama-qarsı qoyılıp jubaylaslıqtı dúziw, sózlerde kvaziomonimlerdi payda etip, máni ayırıp keledi.

Únsiz dawıssız fonemalardı K.Ubaydullaev miynetinde ızıńsız fonemalar dep,

ún qatnaspay tek shawqımnan payda bolatuǵnlıǵın aytıp, olarǵa: [k], [q], [p], [t], [s], [f], [sh], [ts], [x] dawıssızlardı kirgizgen. Ilimpazdıń pikirin keltirip ótsek:

―Awızǵa qoldıń sırtın qoyıp

44. Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970, 101-c.

28

shawqımlardı ayıtqanda hawa pátsiz shıqsa ızıńlı, al hawa pátli shıqsa ızıńsız dawıssızlar payda boladı― dep kórsetken45.

Qaraqalpaq tiliniń dawıssız fonemaları únli hám únsizlik belgileri boyınsha sózdiń hár qıylı orınlarında bir-birine qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı, bar ─ par, zar ─ sar, jaba ─ sapa hám.t.b. Únli hám únsiz dawıssız fonemalardıń bunday belgileri ayırım waqıtları máni ayırıwshılıq xızmet atqarmaytuǵınlıǵı kórsetilgen. Mısalı, gerbish ─ kerbish, gelle ─ kelle hám.t.b. sózlerde qabatlasa bir mánide jumsala beretuǵinlıǵı fonetikalıq ádebiyatlarda keltirilgen46. Dawıssızlardıń únli-únsizligi boyınsha bunday fonemalıq qásiyet atqarmawı barlıq dawıssızlarǵa tán emes. Sebebi, dawıssızlardıń únli, únsiz bolıp jubaylasıp máni ayırıwshılıq xızmet atqaradı. Mısalı, joq ─ shoq, dán ─ tán hám.t.b.

Qaraqalpaq tilinde barlıq dawıssız sesler, sonıń ishinde únsiz fonemalar

da ayrıqsha fonema retinde máni ayırıwǵa qatnasadı, ózleriniń tiykarǵı belgilerine iye. Qaraqalpaq tilindegi únsiz fonemalardıń fonologiyalıq belgilerine toqtap

ótemiz.

Erinlik [p] foneması. [P] sesi qaraqalpaq tilindegi basqa dawıssızlarǵa tiykarǵı belgileri boyınsha qarama-qarsı qoyıladı hám olardan sol belgileri menen ajıralıp turadı. Bul dawıssızdıń máni ayırıwshı belgileri tómendegishe: únsiz, jabısıńqı, qos erinlik, awızlıq bolıp keliwi onıń fonologiyalıq, máni ayıriwshı

belgileri.

[P]─ [b] fonemaları tek bir belgisi menen ajıralıp turadı. [P] ─ únsiz bolsa,

[b]─ únli. Al qalǵan belgileri birdey: ekewi de jabısıńqı, awızlıq bolıp keliwi. Olar mınaday sózlerde jumsaladı: bul ─ pul, bar ─ par, bák ─ pák hám.t.b. Sózdıń

ortasında: jaba ─ japa hám.t.b.

45.Убайдуллаев К. Қарақалпақ тили бойынша таңламалы мийнетлер. Нөкис, 1976.

46.Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң сеслик дүзилиси. Нөкиc, 1995.

29