MD hám PQJ / Dawıssızlardıń túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsalıw ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Abieva G.

Tema: Dawıssızlardıń túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsalıw ózgeshelikleri

PITKERIW QANIGELIK JUMÍSÍ

Ilimiy basshı: akademik Abatbay Dáwletov

Nokis – 2013

0

Jaqlawga ruqsat berildi

Dawıssızlardıń túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsalıw ózgeshelikleri

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Abieva G. pitkeriw qánigelik jumısına

«» bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

1

2

Kirisiw

Til jámiyetlik qubılıs bolǵanlıqtan barlıq waqıtta jetilisip, rawajlanıp otıradı.

Prezidentimiz I.Karimov ―Ózlikti ańlaw, milliy sana hám oypikirdiń kórinisi,

áwladlar ortasındaǵı ruwxıy-mánawiy baylanıs til arqalı kórinetuǵınlıǵı málim. Barlıq iygilikli pazıyletler insan qálbine, eń áwele ana háyyiwi, ana tiliniń takirarlanbas gózzallıǵı menen sińedi.

Ulli aǵartıwshı babamız Abdulla Avlanıydıń sózleri menen aytqanda ―Hár bir millettiń dúnyada barlıǵın kórsetetuǵın turmıs aynası til hám ádebiyatıdur. Milliy tildi joǵaltıw millettiń ruwxın joǵaltıwdur1.‖

Ádebiy tildiń jetilisiwi hám rawajlanıwında onıń fonetikalıq, grammatikalıq hám ámeliy tárepleri úlken áhmiyetke iye. 1917-jılǵa shekem qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq hám fonetikalıq qurılısı haqqında maǵluwmatlar bolmadı2.

Tildegi fonemalardıń jumsalıw jiyiligi máselesi ásirese sońǵı dáwirde uluwma dúnya tillerinde lingvistlerdi qızıqtırıp atır. Tildiń fonemalıq qurılısındaǵı túrli fonetikalıq jaǵdaylarda jumsalıwında ortaq nızamlılıq bar. Tildegi belgili bir fonemalar tipi sózdiń ayrıqsha bir pozitciyasında, sózdiń basında, ortasında, sóńında kóbirek ya azıraq jumsalıwı yamasa pútkilley jumsalmawı múmkin.

Belgili til ilimpazları A.Shleyxer, I.A.Boduen de Kurtene, M.S.Trubeckoy hám taǵı basqalar til iliminiń fonetika tarawı boyınsha ilimiy izertlew jumısları jazǵan. Olardıń ásirese, fonologiyalıq máselelerge baylanıslı fonemaǵa tiykarlanǵan pikirleri ádebiyatlarda kóplep ushırasadı.Misalı: N.S.Trubeckoydıń pikirinshe seslerdiń jumsalıwındaǵı shekleniwshilik hár túrli tillerde hár qıylı dárejede boladı. Dawıslı fonemalar bir pozitciyada, al dawıssız fonemalar e kinshi bir poziciyada bir-birine qaraǵanda kóbirek ya

3

azıraq jumsalıwı múmkin. Mısalı, dawıssız fonemalar sózlerdiń basında kóp jumsaladı da, dawıslılar sózdiń aqirinda kóp jumsaladı. Al geypara tillerde dawıssız fonemalar sózdiń aqırında hesh qollanılmawı múmkin.3

Túrkiy tilleri sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de sózlerdiń qurılısında dawıslı menen dawıssızdıń qatarlasıp keliwi júdá keń en jayǵan qubılıs bolıp sanaladı. L.R.Zinderdiń kórsetiwi boyınsha dawıslıdan soń turǵan dawıssız kóbirek buwın shegarasında kele otırıp, aldıńǵı buwınnıń qurılısınan keyingi buwınǵa ótip ketiw uqıbına iye bolǵan. ―Onıń ústine kem-kem pát alıp kúsheyip baratırǵandaǵı buwınnıń aldında kelgen dawıssız ses kem-kem ázzilep, tamamlanıp baratırǵan sońında kelgen dawıssızǵa qaraǵanda kóbirek hám turaqlıraq ózgeriske ushıraydı hám bul jaǵday tilde kóbirek en jayǵan‖4.

Buwın quramındaǵı dawıslınıń óziniń aldında kelgen dawıssızǵa tásirin mınaday fonetikalıq sebepler arqalı túsindiriwge boladı. Jińishke dawıslılar bolǵan

á, i, ó, ú, e aldındaǵı dawıssız fonemalardı jińishke etip kórsetedi. Al juwan dawıslılar a, ı, o, u aldında kelgen dawıssız fonemalardı juwan etip kórsetedi.

Qaraqalpaq tilinde erinlik dawıslılar bolǵan o, ó, u, ú fonemaları aldında turǵan dawıssız fonemanı erinlik dawıssız fonemalarǵa aylandıradı. Sonlıqtan erinlik dawıssızlar erinlik dawıslınıń ıńǵayına qaray, birde juwan, birde jińishke reńklerinde aytıladı. Dawıslı fonemanıń keynindegi dawıssız fonemaǵa tásiri de, dawıslı sestiń aldında kelgen dawıssız seske tiygizgen tásirindey boladı.

A.Dáwletovtıń kórsetiwi boyınsha qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalardıń ayrıqsha tórt túrli tembri tutas buwın menen birgelikte singarmonizm kóleminde anıq kórinedi. ―Bular juwan eziwlik, jińishke

3. Tрубецкой Н.С. Основы фонологии. М., 1960, 279-284-c 4 Зиндер Л.Р. Общая фонетика. М.,1979, –С.224.

4

eziwlik, juwan erinlik, jińishke erinlik degen tembrler bolıp tabıladı‖5. Dawıslılardıń buwın kólemindegi bul tórt túrli tembrdegi aytılıwı sol buwınlarda kelgen dawıssızlardıń da solarǵa sáykes turaqlı túrde mudamı tórt túrli reńklerde aytılıwın támiyinleydi, dep kórsetedi. Avtordıń aytqanın dálillew ushın mına tórt sózdiń mısalında anıq kóriwimizge boladı. Mısalı: tar, t΄er΄, t˚or˚, t΄˚ór΄˚. Bunda sózler qurılısındaǵı tek ǵana dawıslı fonemalar emes, al sózler tutası menen birbirine qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: tar-t΄er΄, t˚or˚-t΄˚ór΄˚ juwan-jińishke, t΄or΄-tar, t΄˚ór΄˚-ter erinlik-eziwlik túrinde jumsaladı.

Qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalar da, dawıssız fonemalar da singarmonizm nızamına muwapıq eki túrli fonologiyalıq qásiyetke iye boladı. Bul fonemalardıń hár biri segmentlik dárejede ayrıqsha fonema xızmetin atqaradı. Sonıń menen birge supersegmentlik dárejede fonemalıq xızmet atqaratuǵın buwınnıń sıńarı xızmetin atqaradı.

Qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalar buwınnıń juwan eziwlik, jińishke eziwlik ekenligine, juwan erinlik yamasa jińishke erinlik ekenligine baylanıslı buwın fonemanıń sıńarı retinde birde juwan eziwlik, birde jińishke eziwlik, birde juwan erinlik, birde jińishke erinlik túrinde jumsaladı.

Temanıń izertleniwi. Qaraqalpaq tiliniń fonetika tarawın izertlewde tómendegi ilimpazlardıń miynetlerin atap ótken orınlı boladı. Olardan N.A.Baskakovtıń e ki tomlıq ―Qaraqalpaq tili‖6 miynetin, K.Ubaydullaevtıń ―Házirgi zaman qaraqalpaq tili‖7, E.Berdimuratov. A.Dáwletovlardıń ―Házirgi qaraqalpaq tili‖8, A.Dáwletovtıń ―Házirgi qaraqalpaq tilindegi vokalizm‖9

5 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили фонетика, Нөкис, 1994, 142-бет.

5

miynetlerin, sonday-aq J.Aralbaev10, K.Kaliev11 hám R.S.Beknazarovalardıń12 miynetlerin atap ótiwimizge boladı. Bul miynetlerde dawıslı hám dawıssız sesler

haqqinda, olardıń quramı, klassifikaciyası, jasalıwları taǵı basqa máseleleri boyınsha kóp ǵana pikirler aytqan.

N.A.Baskakovtıń ―Каракалпакский язык― atlı kitabı13 qaraqalpaq til bilimi ushın úlken tariyxiy waqiya boldı. Bul kitaptıń II tomı fonetika hám morfologiya tarawlarına arnalǵan. Bul kitaptıń ―Fonetika― tarawı tiykarǵı eki bólimnen ibarat

bolıp, onda dawıslı hám dawıssız sesler ayrıqsha sóz etiledi.

Qaraqalpaq tiliniń seslik sistemasın izertlewde K.Ubaydullaev jemisli miynet etti. Bul taraw boyınsha avtordıń kólemli jumıslarınıń biri onıń ―Házirgi zaman qaraqalpaq tili. Fonetika―14 atlı miyneti bolıp tabıladı. Bul jumıs fonetika haqqında uluwma maǵluwmat, dawıslı fonemalar, dawıssız fonemalar, fonetikalıq nızamlar,

buwın, pát degen tarawlardan ibarat.

Qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwında, onıń uluwma xalıqlıq tili hám dialektlik sistemasınıń izertleniwinde prof. D.S.Nasirovtıń miyneti15 úlken

áhmiyetke iye. Qaraqalpaq tiliniń dialektlik ózgesheliklerin izertlew barısında ol qaraqalpaq ádebiy tiliniń seslik dúzilisi máseleleri jóninde bahalı pikirler bildirdi.

6

fonetikasına arnadı16. Ol dawıslı hám dawıssız seslerdi arnawlı túrde eksperemental usılda izertledi. ―Qaraqalpaq tilinde singarmonizm qubılısınıń izertleniw jaǵdayı uluwma túrkiy tillerdegi izertlewlerden hám olardaǵı dástúrli pikirlerden asıp ketpedi. Кerisinshe, singarmonizm házirgi qaraqalpaq tilindegi sózlerde shólkemlestiriwshi birden-bir tiykarǵı fonetikalıq nizamı bolıwına qaramastan bul haqqında ústirtin burınnan hámmege málim bolǵan túsinikler ǵana ushırasadı. Qaraqalpaq til bilimindegi bul kemshiliktiń bolıwı oǵan teoriyalıq tiykar bolǵan tyurkologiya ilimindegi bul máseleniń izertleniw jaǵdayına tikkeley baylanıslı.‖17 Akademik A.Dáwletov qaraqalpaq tilindegi bul fonetikalıq nızamdı arnawlı túrde izertlep, oǵan óziniń bir miynetin arnaydı.

Sońǵı waqıtları qaraqalpaq jazıwshı-shayırlarınıń tilin izertlewge bir

qansha kewil bólinbekte. Olardıń shıǵarmalarınıń fonetikalıq ózgesheliklerin izertlewge de bir qansha miynetler arnaldı. Tilshi alım D.Saytov óziniń ―XVIIIXIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırları shiǵarmalarınıń tili― atlı kitabında18 Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq shıǵarmaları tiliniń fonetikalıq, morfologiyalıq, leksikalıq ózgesheliklerin izertledi. Al D.S.Nasirov, O.Dospanov, A.Bekbergenov, D.Saytov tárepinen baspadan shiǵarılǵan ―Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń tili―19 atlı kitabında Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, A.Muwsaev shıǵarmalarınıń fonetikalıq, leksikalıq, semantikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri sóz etiledi. Bul eki miynette de tilimizdiń fonetikalıq

ózgeshelikleri haqqında pikirler bildirilgen.

7

Sh.Abdinazimovtıń ―Berdaq dóretpeleriniń fonetikası― atlı miynetinde Berdaq shıǵarmaları tiliniń seslik sisteması házirgi qaraqalpaq tili seslik sisteması menen salıstırıldı.20

M.Qudaybergenovtıń ―Qaraqalpaq tiliniń morfonologiyası― atlı miynetinde qaraqalpaq tilindegi túbir hám affiks morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi, túbir morfemalar qurılısındaǵı geminat dawıssızlar, olardıń payda bolıw sebepleri, qabatlasqan dawıssızlar hám olardaǵı nizamlıqları ashıp berilgen.21

8

Ι BAP. Shawqımlı dawıssızlardıń jumsalıwı

Dawıssız sesler, lingvistikalıq ádebiyatlarda konstonantizm degen atamada ataladı. Dawıssız fonemalar jasalıw ornına, jasalıw usılına, dawıs hám shawqımnıń qatnasına qaray bólinedi. Sóylew aǵzaları, sonıń ishinde háreketsheń sóylew aǵzaları seslerdiń jasalıwında tiykarǵı xızmetti atqarǵanlıqtan dawıssız sesler háreketsheń sóylew aǵzalarınıń atı menen ataladı. Mısalı, erinlik, til aldı, til ortası, til artı, dirildewik.

Jasalıw usılı jaǵınan dawıssızlar jabısıńqı, juwısıńqı, dirildewik bolıp bólinse, dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan shawqımlılar hám sonorlar bolıp bólinedi.

Únli hám únsiz seslerdiń barlıǵı shawqımlılar delinedi.

Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalar jasalıw orni, jasalıw usılı, dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan qarama-qarsi qoyiladi. Solay etip, fonemalardiń tiykarǵı belgileri júzege shiǵadı. Hár bir fonemanıń basqalarınan ajıralıp turatuǵın belgileri boladı. Mısalı, b fonemasınıń tiykarǵı fonologiyalıq belgileri: erinlik, (qos erinlik), jabısıńqı, únli, awızlıq. Usınday tiykarǵı belgileri arqalı qaraqalpaq tilinde basqa dawıssızlarǵa qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı, [b] ─ únli bolsa, únsiz

[p] ǵa, [b] ─ erinlik bolsa, til aldı [t] ǵa, [b] ─ jabısıńqı bolsa, juwısıńqı

[s] ǵa, [b] ─ awızlıq bolsa, murınlıq [m] ǵa qarama-qarsı qoyılıp, kvaziomonimlerdi payda etip, máni ayıradı.(b-p) saba ─ sapa, bul ─ pul; (b-t) bar

─ tar, ber ─ ter; (b-s) bay ─ say, baw ─ saw; (b-m) bay ─ may.

Fonemalardıń usınday tiykarǵı máni ayırıwshı belgilerine iye bolıp, máni ayırıwshılıq xızmet atqaratuǵınlıǵı eń dáslep ilimde L.V.Sherba tárepinen anıqlanıp, prof. L.R.Zinder tárepinen rawajlandırılǵan. Ol óziniń ―Obshaya fonetika― miynetinde fonemalardıń tiykarǵı belgilerine keńnen toqtap, rus tili sózleri mısalında dáliyllep kórsetken22.

22. Зиндер Л.Р. Общая фонетика. Москва, 1979.

9