MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde buyrıq hám tilek meyil formaları

ketpey-aq qoysın kelmey-aq qoysın barmay-aq qoysın

Bul mısallarda is-háreket processi úshinshi adam tárepinen orınlanadı yamasa orınlanbaydı. Sóylewshi tıńlawshı yaǵnıy, ΙΙ bet arqalı basqa úshinshi shaxsqa buyırıw, tejew mánisindegi uǵımdı ańlatadı.

21

v) ΙΙΙ bet bolımsız formalı hám «aq» janapayınıń dizbeklesiwi menen buyrıq meyil jasaladı. Bunda buyrıq mánisinen góre talap etiwshilik máni kúshlirek boladı. Mısalı:

Kelmey-aq qoysın

Aytpay-aq qoysın

Sóylemey-aq qoysın

3) Tiykarǵı feyil -a, -e, -y, ber formalı buyrıq meyil.

a) ΙΙ hám ΙΙΙ bet buyrıq meyil formasında is-háreket processiniń dawametiw

4) Tiykarǵı feyil hám -a, -e, -y sol forması.

a) ΙΙ hám ΙΙΙ bet bolımlı forması is-háreket processiniń tez waqıt ishinde

orınlanıwına talap etiwshilik mánisi ańlatıladı. Mısalı:

22

5) Tiykarǵı feyil -a, -e, -y júr formalı buyrıq meyil is-háreket procesiniń dawam etiwi, uzaq waqıt dawamında yadtan shıǵarmawdı talap etedi. Mısalı:

8) Tiykarǵı feyil -ıp // -ip, -p hám qayt formalı buyrıq meyil.

a) ΙΙ bet bolımlı formasında qatań buyrıqtı bildirse, al, ΙΙΙ bet bolımlı formasında ótinish, iltimas etiw mánilerin bildiredi. Mısalı:

23

toqtatıw, al, ΙΙΙ bet bolımsız formasında iltimas, ótinish etiw mánilerin bildiredi. Mısalı:

procesiniń orınlanıwına yamasa orınlanbawına talap mánisi ańlatıladı hám oǵan qosımsha hár qıylı modallıq máni júkleydi.

Qaraqalpaq tilinde buyrıq mánisin beriwdiń basqa da formaları bar. Modalbuyrıq janapayları feyillerge dizbeklesip sózlerge hár qıylı modallıq buyrıq mánilerin júkleydi.

1. Buyrıq meyildiń ΙΙ bet tiykar formasına shı, shi, ós janapayları dizbeklesip qatań buyrıqtan góre sıpayı túrdegi buyrıq mánisin ańlatadı. Mısalı: Sol da sóz be eken, ırımjırımıńdı qoyshı! Sıpatlap bershi, qáne? -dep moynın sozdı (K.Sultanov). Ayqız-ay, shaynekti alıp kelshi! (A.Begimov). Túrgelós, aǵası (K.Sultanov).

2. Buyrıq meyildiń ΙΙ bet birlik formasına shárt meyil qosımtası qosılıp, soń, shı, shi, a, á janapayları dizbeklesip buyrıq mánisin beredi. Mısalı: Óytip bulaǵay salmay-aq jón sózdi aytsańa (A.Begimov). Ne súrgin deseńshi usı júrisiń (I.Yusupov). Óziń arqayın shay ishseńá (T.Qalmuratov). Háy, sen otırsańa e’pelekley bermey (K.Allambergenov).

Sonday-aq, buyrıq meyil mánisin anıqlıq hám shárt meyiller, tiyis, kerek, lazım, dárkar sıyaqlı sózlerdiń dizbekl esiwi menen bildiriledi.

1. Anıqlıq meyil forması kontekstte buyrıq mánisin beredi. Mısalı: 1. Qáne, aydańlar, jawdıń aldın keseleymiz. Gúzden keshiksek kete berersiz

24

(T.Qayıpbergenov). -Xannıń tuwı - xannıń gellesi, jıǵılmaydı!

(T.Qayıpbergenov).

2. Shárt meyil forması anıq buyrıq mánisin bermese de, sitiuaciyaǵa baylanıslı buyrıq máni ańlatıladı. Mısalı: 1. Kórsetemiz, -dep Sedet kerey onı xoshlaydı.

2. Jeterseń muratqa xızmetler etseń. Elatıń siltese, ǵayrı elge ketseń (Berdaq).

3. Feyillerge kerek, lazım, dárkar hám t.b. sózlerdiń dizbeklesiwi menen buyrıq mánisi bildiriledi. Mısalı: 1. Sen tezirek jetip barıwıń kerek

(S.Xojaniyazov). 2. Jollarıńız aydın, maqsetlerińiz orınlı, tileklerińiz birdey bolıwı dárkar (J.Ayımbetov).

Ι.3. BUYRÍQ MEYILDIŃ MÁNILERI HÁM ONÍŃ

STILLIK ÓZGESHELIKLERI

Buyrıq meyil mánisine qaray túrlishe bolıp keledi. Onıń mánilerin dara turǵanda bóliwge bolmaydı. Dara turǵanda buyrıq meyillerdiń formalarınıń barlıǵı da onıń buyrıq mánisin bildirip keledi. Al olardıń mánisin kontekst ishinde aytılıw intonaciyasına qaray biliwge boladı.

1.II bet tiykar formasında buyrıq meyiller buyrıq tapsırma talap etiw mánisin bildiredi. II bet tiykar formalı buyrıq meyiller kórkem ádebiy hám awızeki sóylew stiline tán boladı. Mısalı:

1.-Bostan! -dep baqırdı (Á.Atajanov).

2.Qáne, órgen jerińdi óziń buz (S.Xojanov).

3.Áy Madamin, túrgel, attı qosatuǵın waqıt boldı (A.Bekbergenov).

2. Buyrıq meyildiń -sın, -sin forması is qaǵazları stilinde, kanceliyarizmlerde hár qanday qarar, buyrıq, súren shaqırıqlardı bildiredi:

25

sıylıqlansın, bekitilsin, tapsırılsın, maqullansın, kórip shıǵılsın, tastıyıqlansın hám t.b. Mısalı:

1. Usı jıldıń 1-sentyabrinen baslap Ózbekstan Respublikasınıń aymaǵında xızmet haqınıń eń az muǵdarı ayına 1500 somnan dep belgilensin («Erkin

Qaraqalpaqstan» gazetası).

2. Joqarıda kórsetilgen tovarlardı kommerciyalıq dúkanlar tarawında satıwǵa salınsın («Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası).

3. -sın, -sin formalı buyrıq meyil tilde belgili bir turaqlı sóz dizbekleri quramında kelip ǵarǵıs hám alǵıs mánilerin de bildiredi. Mısalı: 1. Paranı shıǵarǵanlarǵa, olardı alǵanlarǵa mıń-mıń náletler jawsın.

2.Awa, qosshım, qarası batsın (G.Tursınova).

3.Baxtıńdı alla ashsın, qızım (G.Esemuratova).

a) -sın, -sin bolımsız formasında qollanılıp qadaǵan etiwdi bildiredi. Buǵan mısal retinde jámiyetlik orınlarda, avtobuslardaǵı hám t.b. jazıwlardı aytıp ótsek boladı. Mısalı: Temeki shegilmesin, shıǵındılar taslanbasın, nasıbay atılmasın hám t.b.

Al kórkem ádebiy shıǵarmalarda da -sın, -sin bolımsız forması qadaǵan etiw mánisin bildiredi. Mısalı: Ishpesin-jemesin, - demeymiz. -Yaq házir ol ketpesin

(G.Tursınov).

b) -sın, -sin forması súren, shaqırıq mánisin bildiredi. Bunday jaǵdayda ol kóbinese kórkem ádebiy stilge, publicistikalıq hám awızeki stilge tán boladı. Mısalı: 1. Jasasın biziń kóp milletli Watanımız xalıqlarınıń ajıralmas tuwısqanlıq doslıǵı! («Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası). 2. Barlıq óndiris quralları xalıqqa berilsin!

4. II bet buyrıq meyilleri táselle beriw, kúsh kórsetiw, jalınıw hám t.b. modallıq mánislerdi bildiredi. Mısalı:

1. Uwayımdı qoy ǵarrı (Á.Atajanov). 2. Bir múshe menen qutılǵanıńa shúkirlik ete ber! (K.Sultanov). 3. Áy, atańa nálet, qáne qızıńdı irkip kór

26

(G.Esemuratova). 4. Way-way óldim, alqımımdı jiberegór, sizlerge men ne jábirlik

ettim, jan aǵa, jiber meni! (A.Bekimbetov).

5.-sın, -sin forması bolımsız kórsetkishli hám ma, me, ba, be, pa, pe soraw janapayları menen qollanılıp, háreketti kúsheytip, oǵan modallıqekspressilik máni júkleydi. Bunday buyrıq meyiller máhálge qatnası jaǵınan ótken máhál formasında turadı. Mısalı: Baqırmasın ba? barmasın ba? kórmesin be? hám t.b. Bul mısallardaǵı baqırmasın ba? barmasın ba? kórmesin be? buyrıq meyil baqırdı, kórdi, bardı sıyaqlı mánislerde anıqlıq meyil mánisinde de qollanıladı.

6.Modal-buyrıq janapayları buyrıq meyil, shárt meyil formalarına dizbeklesip hár qıylı modallıq mánilerdi bildiredi. Bul forma kóbinese awızeki stilge tán boladı. Mısalı:

1.Aq baslı edim jipek janımdı aytsańshı! (Ó.Xojaniyazov).

2.Sizler aytıńızshı! (Ó.Ayjanov).

3.Qáne fermanıń awhalın kóreyinshi! (K.S.).

4.Jámiyla, sen ala qoysań-o! (K.S.).

7.II bet -ıń, -iń, -ń birlik hám -ıńız, -ińiz, -ńız, -ńiz kóplik forması

sóylewshiniń tıńlawshıǵa sıpayı, húrmet, izzet mánisindegi qatnastı bildiredi. Bul kóbinese ádebiy stilge tán. Mısalı:

1.Qáne áywanǵa kiriń (A.Bekbergenov).

2.Shay ishseńiz qosqa barıń yashullı (K.Sultanov). -Siz járdem beriń (K.S.).

Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, buyrıq meyiller joqarıda kórip ótken mánilerden

de basqa modallıq-ekspressivlik mánilerdi bildiredi. Al stillerde qollanılıwına kelsek buyrıq meyil kópshilik jaǵdayda awızeki hám jazba ádebiy stilge ǵana tiyisli bolıp, ayırım jaǵdaylarda publicistikalıq hám rásmiy is-qaǵazları stilinde de qollanıladı.

27

Biz joqarıda buyrıq meyillerdidi tek morfologiyalıq hám stilistikalıq tárepinen kórip shıqtıq. Sonıń menen birge olar fonetikalıq, sintaksislik, punktuaciyalıq

ózgesheliklerine de iye.

1. Fonetikalıq ózgeshelikleri

Buyrıq meyil II bet tiykar yamasa dórendi tiykar formasında kelgende, olardaǵı pát beriwshi buwınǵa túsedi. Mısalı: isle, oqı, kóriń, beriń hám t.b.

Eger de buyrıq meyillerge qosımtalar qosılsa pát tiykar feyildiń sońǵı sesine túsedi. Mısalı: baslańız, keteyik, oqıńız, sóyleńiz hám t.b. Sondayaq, ma, me, pa, pe, ba, be bolımsız formalı buyrıq meyillerde pát bolımsız formaǵa túsedi. Mısalı: berme, kórme, aytpa hám t.b.

Ayırım jaǵdaylarda shıq, tep, sep, jap hám t.b. II bet buyrıq meyillerine II bet kópliginiń dawıslıdan baslanǵan qosımtası qosılsa tiykar feyil sońındaǵı q, p únsiz dawıssızları únli ǵ, b dawıssızlarına aylanadı hám jazıwda ǵ, b dawıssızları saqlanıp jazıladı. Mısalı:

shıq - shıǵıńız; sep - sebińiz;

jap - jabıńız.

Sonday-aq, buyrıq meyildiń tiykar -a, -e, -y, -qoy formalı analitikalıq formasında tiykardıń sońındaǵı -a, -e, -y sesleriniń qoy sóziniń dáslepki q sesi ǵ sesine aynalıp aytıladı hám esitiledi. Mısalı:

ayta qoy - ayta ǵoy; júre qoy - júreǵoy; sóyley qoy - sóyleyǵoy.

Biraqta biz orfografiyalıq normalarǵa say dáslepki q sesi menen jazamız.

2. Sintaksislik ózshesheligi.

Buyrıq meyil gápte mánisi boyınsha buyrıq hám úndew gápler bolıp keledi.

Mısalı:

28

1.Qáne joldan shıǵıń! (T.Q.).

2.Saǵan tiyip kórsin! (Q.Dosanov).

3.Jasasın kóp milletli ǵárezsiz Ózbekstan! («Erkin Qaraqalpaqstan»

gazetası).

Gáp aǵzalarına qatnası boyınsha gápte kóbinese bayanlawısh aǵzaxızmetin

atqarıp keledi.

29