MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde buyrıq hám tilek meyil formaları

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

5220100-Qarqaqlpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdariniń 4-kurs studenti Purxanatdinova G.

«Qaraqalpaq tilinde buyrıq hám tilek meyil formaları» degen temadaǵı

PITKERIW QANIGELIK JUMÍSÍ

Nókis - 2013

JAQLAWǴA RUQSAT BERILDI

TEMA: Qaraqalpaq tilinde buyrıq hám tilek meyil formaları

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı: G.Purxanatdinovanıń pitkeriw qánigelik jumısına « » bahası qoyılsın.

2

Jobası

3

KIRISIW

a) Temanı izertlewdiń aktuallıǵı. Feyil qaraqalpaq tilinde basqa sóz shaqaplarına qaraǵanda eń qospalı hám grammatikalıq forması menen mánisi jaǵınan eń kólemli sóz shaqaplarınıń biri.

Feyiller mánisi boyınsha adam yamasa basqa bir zatlardıń, tábiyat qubılıslarınıń is-háreketiniń procesin hám hal-jaǵdayın bildiredi. Olardıń grammatikalıq tárepi boyınsha ózgesheliklerinen biri – bul bir neshe morfologiyalıq kategoriyalarǵa iye ekenligi menen belgilenedi.

Morfologiyalıq tárepinen feyil dáreje, meyil, máhál, túr, betsan kategoriyalarına iye. Usınday morfologiyalıq kategoriyalarınıń biri – meyil kategoriyası bolıp tabıladı.

Meyil kategoriyası is-háreketke onı atqarıwshı adam yamasa zat arasındaǵı baylanısına sóylewshiniń hár túrli kózqarasın bildiredi. Meyil is-hárekettiń modallıq mánilerin anıqlap beriwshi hám de is-hárekettiń haqıyqatlıqqa qatnasın bildiriwshi kategoriya bolıp tabıladı. Solay e tip, meyil is-hárekettiń obyektiv haqıyqatlıqqa bolǵan qatnasına sóylewshiniń hár qıylı kóz-qarasların bildirip, sonıń menen birge, meyildiń basqa kategoriyalarınan ayırmashılıǵı ol óz ishine máhál hám bet-san kategoriyaların qamtıydı.

Hár bir meyil bir-birinen ayrılıp turatuǵın ózine tán morfologiyalıq kórsetkishlerge hám semantikalıq mánige iye boladı. Mısalı: Biraq, men qulaǵımnıń qunın qaytardım. Neshshesiniń qulaq shekesin oqqa jandırdım

(K.Sultanov). Talabıńnan qalma (K.Sultanov). Ilayım, usı topıraq tartıp, jawıńdı jeńip, aq júzli abıroylı bolıp elge kelgeyseń (K.Sultanov). Eger salıq sala berse hámmeniń tarqap, palapan basına, turımtay tusına ketiwi múmkin. (K.Sultanov).

4

Bul joqarıdaǵı kórsetilgen mısallardaǵı feyiller anıqlıq, shárt, tilek hám buyrıq meyillerdi bildirip tur. Sondayaq, bul mısallardan kórgenimizdey tek anıqlıq meyil ǵana hár túrli grammatikalıq usıllar járdeminde úsh máhálde de qollanıla aladı. Al, meyil kategoriyasınıń basqa túrleri bolsa tiykarınan, keler máhál mánisin bildirip keledi. Sebebi olar ele iske aspaǵan biraq, iske asıwı múmkin bolǵan is-háreketti ańlatadı.

Feyil meyilleriniń hár bir túri ózine tán mánilik hám grammatikalıq

ózgeshelikke iye. Máselen, buyrıq meyil birinshi bette aytılmay, al, ΙΙ-ΙΙΙ betlerde birlik formasında aytılsa, kóplik formasında úsh bette de aytıladı. Tilek, shárt, anıqlıq hám maqset meyilleri birlik hám kóplik formasında úsh bette de aytıladı. Mánilik ózgesheligine qaray meyiller tómendegidey mánilerdi bildiredi: Buyrıq meyil is-háreketti sóylewshiniń ekinshi birewge buyırıw mánisin, shárt meyil ishárekettiń órınlanıw yaki orınlanbaw shártin, tilek meyili is-háreket arqalı sóylewshiniń tilek-ótinishin yamasa ótiniw mánisin, maqset meyili bolsa, ishárekettiń isleniw maqsetin, niyetin, al, anıqlık meyili bolsa is-hárekettiń haqıyqat islengenligin, islenip atırǵanın yamasa endi islenetuǵının bildiredi.

Feyil meyilleri hám olardıń atalıwındaǵı pikirlerdiń hár qıylılıǵı

ele meyil kategoriyası sistemasınıń belgili bir qálipke túspegenliginen derek beredi.

b) Temanıń izertleniwi. Túrkiy tillerinde meyiller boyınsha jazılǵan arnawlı miynetlerde de, sonday-aq, grammatikalarda da meyillerdi klassifikaciyalaw birdey emes. Máselen, yakut tilinde meyiller boyınsha monografiyalıq jobada izertlegen E.I.Korkina meyillerdi anıqlıq meyil hám qıya meyil dep ekige bólgen1. Qıya meyiller quramına – buyrıq, shárt, tastıyıqlaw, minnetlilik, haqıyqat bolatuǵın isháreket, múmkinshilik, iske

1 Korkina E.I. Nakloneniya glagola v yakutskom yazıke. M., «Nauka», 1970, str. 28.

5

aspaytuǵın yamasa aspasa bolmaytuǵın is-háreket, shártli boljawdı, boljaw meyillerin kirgizip, olardıń formaların hám mánilerin tallap kórsetedi.

A.M. Cherbak ta túrkiy tillerindegi meyillerdi buyrıq, tilek, shárt, anıqlıq hám basqa da qıya meyil formaları dep bóledi.

Qıya meyil formalarına oǵuz tilindegi tiyislilikti bildiriwshi - malı formasın boljawdı bildiretuǵın -góy, -man, shamalaw mánisindegi -ıw, -iw, - dan formaların kirgizedi1.

Meyillerdiń geypara túrlerin, ayrıksha buyrıq hám tilek meyillerdiń Ι bet forması tuwralı da bir sheshimge kelingen pikirler joqtıń qasında. Bul haqqında kópshilik túrkiy tillerinde úsh túrli baǵdardı kórsecek boladı:

1)Meyillerdiń -ayın//-eyin, -ayıq//-eyik formaları qazaq, qırǵız, túrkmen, uyǵır, yakut, tatar hám qaraqalpaq tilinde buyrıq meyildiń Ι bet forması dep ataydı.

2)A.N.Kononov, N.K.Dmitriev, A.A.Yuldashev hám A.M.Cherbaktıń

joqarıda atalǵan miynetlerinde Ι betke tiyisli -ayın//-eyin, -ayıq//-eyik formaların tilek meyilge kirgizedi.

3) N.A.Baskakov, L.G.Tumasheva hám ózbek tiliniń grammatikalarında buyrıq-tilek meyili meyildiń ayrıqsha bir túri sıpatında beriledi2. Meyildiń bul túriniń kórsetkishi retinde -ayın//-eyin, -ayıq//-eyik formaların kórsetedi.

Bul forma arqalı bildiriletuǵın meyillerdi biz jumısımızdıń ΙΙ babınıń buyrıq hám tilek meyillerdiń bir-biri menen baylanısı hám ózgesheligi bóliminde keńirek toqtap ótemiz.

Meyil haqqında qaraqalpaq tilinde arnawlı izertlewler bolmasa da, ol haqqında joqarı oqıw orınları studentlerine arnalǵan grammatikalarda hám mektep grammatikalarında sóz etiledi. Sonday-aq, feyil haqqında islengen monografiyalarda ústirtin azı-kem aytıp ótiledi. 60-jıllardıń aqırında

1 Cherbak A.M. Ocherki po sravnitelnom morfologii tyurkskix yaz?kov (glagol), L, 1983, str. 6668.

2 Baskakov N.A. Proisxojdenie form povelitelno – jelatelnogo nakloneniya v tyurkskix yaz?kax. – «Vopros? yaz?koznaniya», 1975; Tumasheva D.G. Yaz?k sibirskix tatar, chast ΙΙ, Kazan, 1969 str. 2829.

6

«meyil» degen terminniń ózi de qaraqalpaq tilinde «meyil túrleri» dep atap kelingen. Buǵan mısal retinde A.Esemuratovtıń 1957-jılı mektepler ushın sabaqlıǵında «feyil túrleri» dep atalǵan hám olardı anıqlıq feyil, buyrıq feyil, tilek feyil hám shárt feyil dep tórtke bólgen.

Feyildiń meyilleri haqqında qaraqalpaq tilinde dáslep 1932-jılı Tórtkúlde basılıp shıqqan A.N.Baskakovtıń «Qaraqalpaq tiliniń qısqasha grammatikasında» sóz etilgen. Bunda avtor feyil meyillerin anıqlıq, shárt, buyrıq hám anıq emes dep tórtke bóledi.1 Feyildiń -ayın//-eyin, -sın//-sin formaların buyrıq meyilge, al atawısh feyildiń -maq//-mek, -ıw//-iw, -w formaların anıq emes feyilge kirgizgen.

N.A.Baskakovtıń «Karakalpakskiy yazık» II tom atlı fundamental miynetinde qaraqalpaq tilindegi feyil meyillerin úlken eki toparǵa: 1. Anıqlama meyil; 2. Buyrıq-tilek-shárt meyil.

N.A.Baskakovtıń bunnan keyingi miynetlerinde qaraqalpaq tilindegi feyil meyilleriniń bir-birinen ajıratıwda hám klassifikaciyalawda bir qansha tolıqtılıp barǵan. Onıń 1968-jılı shıqqan «Qaraqalpaq-russha sózliktiń» sońında berilgen grammatikalıq ocherkinde qaraqalpaq tilindegi feyil meyilleriniń tórt túri kórsetilgen: anıqlıq, tilek, shárt hám buyrıq meyil.3

1974-jılı hám 1981-jılı shıqqan joqarǵı oqıw orınlarına arnalǵan

«Házirgi qaraqalpaq tili» miynetinde de buyrıq, tilek, shárt hám anıqlıq meyil dep tórtke bólip qaralǵan. Al mektep oqıwshılarına arnalǵan sabaqlıqlardı túrlerge ajıratıw hár túrli berilgen. Máselen, A.Esemuratov hám K.Berdimuratovtıń 1964jılǵı mektep sabaqlıǵında: anıqlıq, buyrıq hám

1 Kononov A.N. Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yaz?ka. M-L. 1960. 234-bet. Dmitriev N.K. Grammatika bashkirskogo yaz?ka. M-L. 1948, 174-bet. Yuldashev A.A. Sistema slova obrazovaniya i spryajenie glagola v bashkirskom yaz?ke. 166-bet.

2. Cherbak A.M. Ocherki po sravnitelnom morfologii tyurkskix yaz?kov. (Glagol). L., 1981, 66-68-betler; Esemuratov A. Qaraqalpaq tili. I bólim, Fonetika, leksikologiya, morfologiya. Nókis, 1957, 151-bet.

3 Baskakov N.A. Kratkaya grammatika karakalpakskogo yaz?ka. Turtkul, 1932, 135-138-betler.

7

shárt meyiller berilgen bolsa, al olardıń avtorlıǵında 1988-jılı basılıwında tilek meyilin de kórsetedi.

Sońǵı dáwirde M.Dáwletovtıń feyilge arnalǵan monografiyasında qaraqalpaq tilindegi meyiller bir qansha keńirek analizlengen. Keyingi dáwirde meyillerdi klassifikaciyalawda bir qansha jetiskenliklerdi kóriwge boladı. Máselen, 1974 hám 1981-jılǵı joqarı oqıw orınlarınıń studentlerine arnalǵan grammatikalarda meyildiń anıqlıq, buyrıq, tilek hám shárt meyil túrlerin atap kórsece, al 1994-jılı basılıp shıqqan qaraqalpaq tiliniń akademiyalıq grammatikasında meyildiń bes túri kórsetilgen. Bunda meyildiń besinshi túrin maqset meyil dep onıń formalıq kórsetkishine -maqshı, - mekshi, -baqshı, -bekshi, -paqshı, -pekshi qosımtaları atap

ótiledi.

Házirgi qaraqalpaq tilinde meyildiń bes túri bar:

1.Buyrıq meyil;

2.Tilek meyil;

3.Shárt meyil;

4.Maqset meyil;

5.Anıqlıq meyil.

Hár bir meyil ózine tán modallıq eksperssivlik mánilerdi bildiredi. Usıǵan baylanıslı meyillerdi de óz ishinde hár qıylı mánilerdi bildiriwine baylanıslı bólip qarawǵa boladı.

Biz jumısımızda meyillerdiń tek ǵana tilek hám buyrıq meyillerine toqtap, olardıń úyreniliw sebeplerin jumısımızda tolıq ashıp beriwge háreket etemiz. Sonday-aq, jumısta buyrıq hám tilek meyilleriniń stillik qollanıwına ayrıqsha kewil bólinedi.

v) Jumıstıń maqset hám wazıypaları. Jumıstıń maqseti – házirgi qaraqalpaq tilindegi tilek hám buyrıq meyil formaları, olardıń mánilik hám stillik qollanılıw

ózgesheliklerin ashıp kórsetiw. Bul maqsetti iske asırıw ushın túrkiy tilleri boyınsha buyrıq hám tilek meyilleri arnawlı sóz e tilgen

8

izertlewlerdiń kópshiligi múmkinshiligi bolǵanınsha paydalanıldı, qaraqalpaq tili boyınsha miynetler de keńnen úynenildi hám olardaǵı aytılǵan pikirler basshılıqqa alındı.

Belgilengen maqsetke erisiw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw alǵa qoyıldı:

- Ulıwma til bilimindegi buyrıq hám tilek meyilleriniń izertleniwin

úyreniw;

- Qaraqalpaq til bilimindegi buyrıq hám tilek meyilleriniń izertleniwin

úyreniw;

- Qaraqalpaq tilindegi buyrıq hám tilek meyilleriniń mánilik hám stillik

ózgesheliklerin anıqlaw.

-Izertlew boyınsha ilimiy juwmaqlar hám usınıslar jasaw.

9

I BAP. BUYRÍQ MEYIL

Qaraqalpaq tilinde buyrıq meyili meyildiń basqa formalarınan ózine tán

ózgeshelikleri menen ayrılıp turadı. Buyrıq meyil feyil sistemasınıń oraylıq bóliminde turadı dep atawımızdıń sebebi kópshilik feyiller hesh qanday kórsetkishsiz II bete turıp buyrıq mánisin bere aladı.

Buyrıq meyil sóylewshi tárepinen basqa birewge qaratılǵan buyırıw, hámir etiw, talap etiw, shaqırıq, t.b. mánidegi isháreketti ańlatadı. Sóylewshiniń buyrıǵı tıńlawshıǵa (ekinshi yamasa birinshi betke), tıńlawshı arqalı basqa birewge (úshinshi betke) ótedi. Sonlıqtan haqıyqıy buyrıq meyil formaları tiykarınan II hám III bet arqalı bildiriledi: al, ayt, oqıt, jazdır, úyret, úyren, oqıń, aytıń, oqısın, aytsın, qala ber, qabıl et hám t.b. Mısalı: Endi sen qala ber. Úyret, úyren. Ósken jerdiń oylıbálentin anıqlap barıw kerek, ulım. Shayıq atańnıń zeynine tiyme, sadıq bol, ulım. Endigi gápti Amanqul biy aytsın (T.Qayıpbergenov).

Buyrıq meyildiń betleniw paradigması tómendegishe:

Kórsetilgen kesteden belgili, buyrıq meyildiń I beti birlik sanda joq, al II beti túbir hám dórendi feyiller arqalı bildirilgen. Biraq, II bettiń birlik sanınıń sıpayı túri feyil túbirine - (ı) ń, - (ı) ńız, - (i) ńiz, -(ń) betlik affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı. Buyrıq meyildiń birlik sanınıń III betinde -sın / -sin affiksi qollanıladı. Bul affiks buyrıq meyildiń arnawlı

10