MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalardıń tiykarǵı hám qosımsha fonologiyalıq belgileri

B-s fonemaları bir-birinen tómendegidey belgileri boyınsha ajıralıp turadı. B – erinlik, s – til aldı, b – únli, s – únsiz, b –erinlik, jabısıńqı, s – juwısińqı fonema. Sózdiń basında: bay-say, bayla-sayla, balıq-salıq; sózdiń ortasında: tabatasa, jaba-jasa, qabıq-qasıq.

B-n fonemaları da bir-birinen tiykarǵı belgileri arqalı ajıralıp turadı. B

–únli, n – sonor, b – erinlik, n – til aldı, b – awızlıq, n – murınlıq. Al usas belgileri ekewide jabısıńqı. Sózdiń basında: baq-naq, bur-nur; sózdiń ortasında: taba-tana, toba-tona hám t.b.

V foneması únli erinlik-tislik, juwısıńqı belgilerin óz boyında jámlegen. Usı belgileri v sesiniń tiykarǵı belgileri boladı. Ol tómendegidey dawıssızlarǵa qarama-qarsı qoyıladı.

V-f fonemaları únli-únsizligi menen bir-birinen ajıralıp turadı. Máselen, vagon-fagon.

V-j fonemaları bir belgisi menen ajıralıp turadı. V – erinlik-tislik bolsa, j – til aldı. Máselen, vaza-jaza hám t.b.

Til aldı d únli fonemasınıń tiykarǵı (fonologiyalıq) belgileri: til aldı, jabısıńqı, únli, awızlıq. Usı belgileri arqalı basqa dawıssızlardan ajıralıpturadı.

D-t fonemaları: d – únli, t – únsiz, al qalǵan belgileri birdey, ekewi de awızlıq, jabısıńqı fonema. Sózdiń basında: dar-tar, dán-tán; sózdiń ortasında: aldıaltı; sózdiń aqırında: áwlad-awlat, Xalqabad-Xalqabat bolıp únli d sóylewde

únsizge aylanıp ketip, máni ayırıwshılıq xızmet atqarmaydı.

D-n fonemaları: d – únli, awızlıq bolsa, n – sonor, murınlıq fonema. Olardıń usas belgileri, ekewi de jabısıńqı, til aldı. Sózdiń basında: darnar, dál-nál; sózdiń ortasında: ayda-ayna, ada-ana hám t.b. Al sózdiń aqırında bul fonemalardıń máni ayırıp jumsalıwı gezlespeydi.

20

D-m fonemaları bir-birinen úsh belgisi boyınsha ajıraladı. D – únli, til aldı, awızlıq bolsa, m – sonor, erinlik, murınlıq fonema. Al qalǵan belgileri birdey, ekewi de jabısıńqı fonemalar. Sózdiń basında: duz-muz; sózdiń ortasında: qadaqama hám t.b.

D-j fonemaları bir-birinen jabısıńqı, juwısıńqı belgileri boyınsha ajıralıp tur. Al qalǵan belgileri jaǵınan ekewi de til aldı, awızlıq. Sózdiń basında: dur-júr, dáne-jáne, daq-jaq; sózdiń ortasında: ádep-ájep hám t.b.

Til aldı z únli foneması. Qaraqalpaq tilinde z sesi óziniń tiykarǵı, fonologiyalıq belgilerine iye. Z – til aldı, únli, juwısıńqı, awızlıq fonema. Mınaday dawıssızlarǵa qarama-qarsı qoyıladı.

Z-s fonemaları tek bir belgisi boyınsha ajıraladı. Z – únli, s – únsiz. Qalǵan belgileri birdey, ekewi de til aldı, juwısıńqı, awızlıq fonemalar. Sózdiń basında: zal-sal, zor-sor; sózdiń ortasında: aza-asa, taza-tasa, qazıqqasıq; sóz aqırında: arız-arıs, taz-tas, az-as.

Z-p fonemaları úsh belgisi boyınsha ajıralıp turadı. Z – til aldı, únli, juwısıńqı, p – erinlik, únsiz, jabısıńqı. Al qalǵan belgisi birdey, ekewi de awızlıq. Sózdiń basında máni ayırıw xızmetin tómendegi mısallarda kóremiz: zal-pal, zorpor, zil-pil; sózdiń ortasında: qazı-qapı; sózdiń aqırında: taz-tap, toz-top, jaz-jap hám t.b.

Z-ń fonemaları bir-birinen tórt belgisi boyınsha ajıralıp turadı. Sonıń ushında kóp oppoziciyalı fonemalar delinedi. Z –til aldı, únli, awızlıq, juwısıńqı bolsa, ń – kishkene tillik, sonor, murınlıq, jabısıńqı belgilerine iye bolıp, usı tiykarǵı belgileri arqalı máni ayırıp keledi. Ń foneması sózdiń basında qaraqalpaq tilinde jumsalmaydı. Sózdiń aqırında: tez-teń, taz-tań, az-ań, ez-eń hám t.b. sózlerde keledi.

21

Til aldı j foneması. Únli j sesi de basqa dawıssızlar sıyaqlı fonologiyalıq, tiykarǵı belgilerine iye hám basqalarǵa qarama-qarsı qoyılıp,sózlerde máni ayırıp keledi. J – fonemasınıń tiykarǵı belgileri: til aldı, juwısıńqı, awızlıq bolıp keliwi.

J-w fonemaları bir-birinen eki belgisi boyınsha ajıralıp turadı. J – únli, til aldı bolsa, w – sonor, erinlik. Al qalǵan belgileri birdey, ekewi de juwısıńqı, awızlıq. Sózlerde máni ayırıw qásiyetleri sózdiń basında: jaq-waq, jaz-waz; sózdiń ortasında: ájel-áwel; sózdiń aqırında: taj-taw.

J-b fonemaları eki belgisi boyınsha ajıralıp turadı. J – til aldı, juwısıńqı, al qalǵan belgileri boyınsha birdey, jabısıńqı, awızlıq fonema. Sózdiń basında: jasbas, jol-bol, jaqsı-baqsı hám t.b.

J-n fonemaları úsh belgisi boyınsha ajıraladı. Sol ushın da kóp oppoziciyalı fonemalar delinedi. J – únli, juwısıńqı, awızlıq, n – sonor, jabısıńqı, murınlıq. Al qalǵan belgileri boyınsha birdey, til aldı bolıp keledi. Mınaday sózlerde orın almasıp kelip, máni ayıradı. Máselen, jaznaz, jay-nay, jan-nan; sózdiń ortasında: ajar (bet-álpet mánisinde)-anar, góje-góne. Sózdiń aqırında keliw jaǵdayları gezlespeydi.

J-m fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar bolıp, bir-birinen tórt belgisi boyınsha ajıraladı. J – til aldı, únli, juwısıńqı, awızlıq bolsa, m – erinlik, sonor, jabısıńqı, murınlıq belgilerine iye. Sózlerde orın almasıp kelip, kvaziomonimlerdi payda etedi. Máselen, jal-mal, jol-mol, jaba-maba, jutmut hám t.b.

Til artı g sesı. G sesiniń tiykarǵı fonologiyalıq belgileritómendegishe: únli, til artı, jabısıńqı, awızlıq bolıp keliwi.

G-k fonemaları tek bir belgisi menen ajıralıp turadı. G – únli, k – únsiz qalǵan belgileri birdey, ekewi de jabısıńqı, awızlıq, til artı. Máselen, gúl-kúl, górkór hám t.b.

22

G-t fonemaları da bir belgisi boyınsha ajıralıp turadı. Ol bir oppoziciyalı fonemalar qatarına kiredi. G – til artı, t – til aldı, qalǵan belgisi, ekewi de jabısıńqı, awızlıq fonema. Máselen, gáp-táp, gúr-túr, gez-tez sózlerinde orın almasıp kelip kvaziomonimlerdi payda etedi.

G-m fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar. G – til artı, únli, awızlıq, m – erinlik, sonor, murınlıq, al qalǵan belgisi birdey, ekewi de jabısıńqı. Sózdiń basında: gáp-máp, gá-má; sózdiń ortasında: segiz-semiz, ilgekilmek.

G-s fonemaları da kóp oppoziciyalı fonemalar. G – til artı, únli, jabısıńqı bolsa, s – til aldı, únsiz juwısıńqı, al qalǵan belgileri birdey, ekewi de awızlıq fonemalar. Máselen, gúz-súz, gúr-súr.

Kishkene tillik ǵ sesi. Ǵ fonemasınıń tiykarǵı fonologiyalıq belgileri: únli, kishkene tillik, juwısıńqı. Usı belgileri arqalı mınaday dawıssızlarǵa qarama-qarsı qoyıladı.

Ǵ-q fonemaları eki belgisi menen ajıraladı. Ǵ – únli, q – únsiz, ǵ – juwısıńqı, q – jabısıńqı, ekewi de kishkene tillik bolıwı, olardıń usas belgileri. Mınaday sózlerde orın almasıp kelip máni ayıradı: ǵaz-qaz,ǵoy-qoy, ǵam-qam.

Ǵ-s fonemaları bir-birinen eki belgisi boyınsha ajıraladı. Sol sebepli, eki oppoziciyalı fonemalar bolıp esaplanadı. Ǵ – únli, s – únsiz, ǵ – kishkene tillik, s

– til aldı, al usas belgileri ekewi de, juwısıńqı, awızlıq. Máselen: ǵaz-saz, ǵur-sur,

ǵay-say, ǵabır-sabır; sózdiń ortasında: jaǵajasa, taǵa-tasa; sózdiń aqırında: baǵbas sózlerinde keledi.

Ǵ-t fonemaları bir-birinen úsh belgisi boyınsha ajıralıp turadı. Ǵ – kishkene tillik, únli, juwısıńqı bolsa, t – til aldı, únsiz, jabısıńqı. Qalǵan belgileri birdey, ekewi de awızlıq fonemalar. Bul fonemalar mınaday sózlerde

23

kelip kvaziomonimlerdi payda etedi. Máselen, ǵaz-taz, ǵam-tam, ǵaq-taq hám t.b. Al sózdiń ortasında: aǵa-ata.

Mine biz joqarıda ǵ fonemasınıń tiykarǵı fonologiyalıq belgilerine toqtap

óttik hám qaraqalpaq tiliniń mısalları tiykarında dáliyllep beriwge háreket ettik. Qaraqalpaq tilinde únli dawıssızlardıń basqa dawıssızlardan (únsiz hám

sonorlardan) ajıralıp turatuǵın tiykarǵı belgilerin (usas, birdey belgilerine de) fonema retinde qarama-qarsı qoyılıwın, jubaylasıp keliwin, sózlerde orın almasıp kelip, kvaziomonimlerdi payda etetuǵınlıǵın, jumısımızdıń usı I babında ashıp beriwge háreket ettik.

24

Únsiz dawıssızlardıń tiykarǵı (fonologiyalıq) belgileri

Qaraqalpaq tilinde shawqımlı dawıssızlar únli hám únsiz bolıp bóliniw dástúrge aylanıp, burınnan solay qáliplesken.

Únli dawıssızlar hám olardıń únsizler menen jubaylasıp keliwin, máni ayırıwshılıq qásiyetlerin, fonologiyalıq belgilerin joqarıda, aldıńǵı bólimde aytıp

óttik.

Usı bólimde únsiz dawıssızlardıń fonologiyalıq, tiykarǵı belgileri haqqında sóz etemiz.

Únsiz dawıssızlardı aytqanda shawqım basım keledi. Belgili bir fonemalardıń únli, únsiz bolıp usı belgisi boyınsha qarama-qarsı qoyılıp jubaylaslıqtı dúziw sózlerde kvaziomonimlerdi payda etip, máni ayırıp keledi.

Únsiz dawıssız fonemalardı K.Ubaydullaev miynetinde ızıńsız fonemalar dep ún qatnaspay tek shawqımnan payda bolatuǵınlıǵın aytıp, olarǵa: k, q, p, t, s, f, sh, c, x dawıssızlardı kirgizgen. Ilimpazdıń pikirin keltirip ótsek: “Awızǵa qoldıń sırtın qoyıp shawqımlılardı aytqanda hawa pátsiz shıqsa, ızıńlı, al hawa pátli shıqsa ızıńsız dawıssızlar payda boladı” – dep kórsetken1.

Qaraqalpaq tiliniń dawıssız fonemaları únli hám únsizlik belgileriboyınsha, sózdiń hár qıylı orınlarında anıq qoyıladı. Máselen, bar-par, zar-sar, jaba-japa hám t.b.

Únli hám únsiz dawıssız fonemalardıń bunday belgileri ayırım waqıtları máni ayırıwshılıq xızmet atqaratuǵınlıǵı e skertilgen.

1 Убайдуллаев К. Қарақалпақ тили бойынша таңламалы мийнетлер, Нөкис, 1976.

25

Máselen, gerbish-kerbish, gelle-kelle taǵı basqa sózlerde qabatlasa bir mánide jumsala bermeytuǵınlıǵı fonetikalıq ádebiyatlarda keltirilgen1.

Dawıssızlardıń únli-únsizligi boyınsha bunday fonemalıq qásiyet atqarmawı barlıq dawıssızlarǵa tán emes. Sebebi, dawıssızlardıń únli, únsiz bolıp jubaylasıp máni ayırıwshılıq xızmet atqaradı. Máselen, joqshoq, dán-tán hám t.b.

Qaraqalpaq tilinde barlıq dawıssız sesler, sonıń ishinde únsiz fonemalar da ayrıqsha fonema retinde máni ayırıwǵa qatnasadı, ózleriniń tiykarǵı belgilerine iye.

Qaraqalpaq tilindegi únsiz fonemalardıń tiykarǵı belgilerine toqtap ótemiz.

Erinlik p foneması. P foneması qaraqalpaq tilindegi basqa dawıssızlarǵa tiykarǵı belgileri boyınsha qarama-qarsı qoyıladı hám olardan sol belgileri menen ajıralıp turadı. Bul dawıssızdıń máni ayırıwshı belgileri tómendegishe: únsiz, jabısıńqı, qos erinlik, awızlıq bolıp keliwi onıń tiykarǵı, máni ayırıwshı belgileri.

P-b fonemaları tek bir belgisi menen ajıralıp turadı. P – únsiz bolsa, b –

únli. Al qalǵan belgileri birdey, ekewi de jabısıńqı awızlıq bolıp keliwi. Olar mınaday sózlerde: bul-pul, bar-par, bák-pák hám t.b. Sózdiń ortasında: jaba-japa hám t.b.

P-t fonemaları: p – erinlik, t – til aldı, qalǵan belgileri birdey: par-tar, paztaz, pán-tán hám t.b. Sózdiń ortasında: apa-ata hám t.b. Sóz aqırındasap-sat, jupjut hám t.b.

P-s fonemaları p – erinlik, s – til aldı, p – jabısıńqı, s – juwısıńqı. Qalǵan belgileri birdey, ekewi de únsiz, awızlıq. Máselen, pal-sal, pán-sán,

1 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң сеслик дүзилиси, Нөкис, 1995.

26

por-tor; sózdiń ortasında: kepe-kese, apa-asa; sózdiń aqırında: kep-kes, top-tos, tap-tas.

Til aldı t dawıssız foneması. Bul fonemanıń tiykarǵı belgileri: únsiz, til aldı, jabısıńqı, awızlıq fonema. Ol mınaday dawıssızlardan máni ayırıwshılıq belgileri arqalı ajıralıp turadı. Bul fonema tómendegidey dawıssızlarǵa qaramaqarsı qoyıladı.

T-d fonemaları bir belgisi jaǵınan ajıraladı. T – únsiz, d – únli. Qalǵan belgileri birdey, ekewi de til aldı, jabısıńqı. Sózdiń basında: turdur, tar-dar hám t.b; sózdiń ortasında: atır-adır; sózdiń aqırında d únsizt ǵa aylanıp ketedi.

T-q fonemaları bir belgisi menen ajıraladı, t – til aldı, q – kishkene tillik.Al qalǵan belgileri jaǵınan birdey, ekewi de únsiz, jabısıńqı awızlıq fonemalar. Bul fonemalar sózdiń basında kelip máni ayırıwshı qásiyetke iyeboladı. Máselen, taqqaq, tur-qur, taz-qaz hám t.b; sózdiń aqırında bolsa, satsaq, jat-jaq, sol sıyaqlı sózlerde keledi.

T-n fonemaları bir-birinen eki belgisi menen ajıralıp turadı. T – únsiz, awızlıq bolsa, n – sonor, murınlıq belgilerine iye. Olardıń usas belgileri, ekewi de jabısıńqı, til aldı. Sózdiń hár qıylı orınlarında kelip máni ayırıwshılıq qásiyetke iye boladı. Máselen, taz-naz, tur-nur; sózdiń ortasında: ata-ana, qáte-qáne; sózdiń aqırında: sat-san, sót-són, shıtshın hám t.b.

T-h fonemaları: T – til aldı, jabısıńqı bolsa, h – kómekey, juwısıńqı fonema. Qalǵan belgileri birdey, ekewi de únsiz, awızlıq’ fonema. Bul fonemalardıń jubaylasıp qarama-qarsı qoyılıp mınaday sózlerde kelip máni ayıradı. Máselen, tal-hal, taq-haq, tur-hur sózlerindesózdiń basında keletuǵınlıǵın kóremiz.

27

Til aldı s – únsiz foneması. S – sesiniń tiykarǵı belgileri: til aldı, juwısıńqı,

únsiz, awızlıq bolıp tabıladı. Ol qaraqalpaq tilinde basqa dawıssızlarǵa tómendegidey jaǵdayda qarama-qarsı qoyıladı.

S-b fonemaları bir-birinen úsh belgisi menen ajıralıp keledi. S – únsiz, juwısıńqı, til aldı, b – únli, jabısıńqı, erinlik fonema. Qalǵan belgileri birdey, ekewi de awızlıq fonemalar. Máselen, sol-bol, saq-baq, sel-bel, saybay hám t.b.

S-z fonemaları da tilimizde jiyi jumsalıp óz aldına kvaziomonimlerdi payda etip keledi. Sózdiń ortasında: tosa-toza, asa-aza, jasa-jaza; sózdiń aqırında bolsa, tas-taz, dus-duz, as-az hám t.b. sózlerde kelip máni ayırıwǵaqatnasadı.

S-t fonemaları bir-birinen jabısıńqı, juwısıńqı belgileri arqalı ajıralıp turadı. Basqa barlıq belgileri birdey, ekewi de til aldı, únsiz, awızlıq fonema. Máselen, sat-tat, soz-toz, saz-taz, soq-toq sózlerinde kelip; asa-ata sózlerinde sózdiń ortasında; tas-tat, bas-bat, qus-qut hám t.b. sózlerde sózdiń aqırında keledi. Únsiz s fonemasınıń b, m, z, t dawıssızlarınan ajıralatuǵın belgilerin, qarama-qarsı qoyılıwın, solay etipsózlerde máni ayıratuǵınlıǵın keltirip óttik.

Til aldı sh únsiz foneması. Sh sesi ayrıqsha fonema retinde ózinen basqa dawıssızlarǵa máni ayırıwshı belgileri: til aldı, juwısıńqı, únsiz, awızlıq bolıp keliwi, onıń tiykarǵı belgisi boladı.

Sh-j fonemaları únli-únsizligi boyınsha ajıralıp turadı. Al qalǵan belgileri birdey: til aldı, juwısıńqı, awızlıq. Sózdiń basında: shar-jar, shıq-jıq; sózdiń ortasında bolsa: geshir-gejir sózlerinde kelip máni ayırıwǵa qatnasadı. J – sesi qaraqalpaq tilinde sózdiń aqırında ushıraspaydı.

28

Sh-b fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar qatarına kiredi. Sh – til aldı, juwısıńqı, únsiz, b – erinlik, jabısıńqı, únli fonema. Sózdiń basında: shól-ból, shelbel; sózdiń ortasında: arsha-arba hám t.b.

Sh-d fonemaları: Sh – únsiz juwısıńqı, d – únli, jabısıńqı fonema. Al qalǵan belgileri birdey, ekewi de awızlıq. Bul fonemalar kvaziomonimlerdi payda etip, máni ayıradı. Máselen, shıq-dıq, shar-dar, ada-asha hám t.b.

Sh-m fonemaları bir-birinen bir qansha belgileri jaǵınan ajıralıp turadı.Sh – til aldı, únsiz, awızlıq, juwısıńqı, m – sonor, erinlik, murınlıq, jabısıńqı fonema. Sózdiń basında: shay-may, shal-mal; sózdiń ortasında: keshe-keme; sóz aqırında: kósh-kóm bolıp keliwi olardıń ayrıqsha fonema ekeliginen Derek beredi. Solay etip sh sesi b, m, d fonemalarına qarama-qarsı qoyılıp, sózlerde máni ayırıwǵa qatnasadı.

Til artı k sesi. K sesiniń máni ayırıwshı tiykarǵı belgileri: til artı, jabısıńqı,

únsiz, awızlıq. Ol fonema retinde únli g, juwısıńqı s, erinlik b, murınlıq n fonemalarına qarama-qarsı qoyıladı.

K-g fonemaları tek bir belgisi menen ajıralıp turadı. K – únsiz bolsa, g únli, qalǵan belgileri birdey, ekewi de awızlıq, jabısıńqı, til artı fonemaları. Máselen, kúl-gúl, kósh-gósh sózlerinde kelip máni ayırıwshılıq xızmet atqaradı.

K-z fonemaları k – únsiz, jabısıńqı, til artı, z – únli, juwısıńqı, til aldı. Usas belgileri, ekewi de awızlıq. Máselen, kók-kóz, júk-júz, tek-tez.

K-n fonemaları kóp oppoziciyalı fonemalar. K – til artı, únsiz, awızlıq, n – til aldı, sonor, murınlıq, ekewi de jabısıńqı. Máselen, ákeáne hám t.b.

K-b fonemaları bir-birinen tómendegishe tiykarǵı belgileri arqalı ajıralıp turadı hám qarama-qarsı qoyıladı. K – únsiz, b – únli, k – til artı, b

– erinlik. Al qalǵan belgileri jaǵınan birdey, ekewi de awızlıq, jabısıńqı

29