MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalardıń tiykarǵı hám qosımsha fonologiyalıq belgileri

sózlerde ǵana jumsalatuǵın úsh dawıssızdı (v, c, ch) hám arab, parsı tillerinen awısqan sózlerde jumsalatuǵın eki dawıssızdı (f, h) alıp taslasań, on segiz dawıssız qaladı1.

Solay etip fonemalardıń tiykarǵı máni ayırıwda dawıssızlardı qarama-qarsı qoyıw arqalı kórip shıqsaq boladı. Máselen, b foneması únli, erinlik bolsa, p únsiz erinlik dawıssızǵa qarsı qoyıladı. Mısalı: sabasapa, bul-pul, bás-pás, bol-pol.

Endi b fonemasın t til aldı únsiz dawıssızǵa tómendegishe mısalda kórip shıǵamız. Mısalı: bar-tar, ber-ter, bur-tur, bul-tul. B dawıssızdı únsiz s fonemasına: baw-saw, bay-say, baq-saq.

N sonorı b dawıssızdı qarama-qarsı qoyıp: bar-nar, baq-naq, bur-nur sıyaqlı sózlerde máni ayırıp kelgenin kóremiz. Bunday máni ayırıwshılıq belgilerine iye bolıp, máni ayırıwshılıq xızmet atqaratuǵınlıǵın eń dáslep ilimde L.V.Sherba tárepinen anıqlanıp professor L.R.Zinder tárepinen rawajlandırırılǵan. Únli-únsiz dawıssızlardıń jubaylasıp qarama-qarsı qoyılıp, fonemalardıń máni ayırıwshılıq xızmeti kórinedi.

Únli b foneması únsiz p foneması menen orın almasıp kelip kvaziomonimlerdi payda etip máni ayırıwshılıq xızmet atqaradı. Sózdiń basında, ortasında, aqırında kelgende: bar-par, bil-pil, jaba-japa, qabı-qapı, arab-arap, klubklup hám t.b.

B-s fonemaları tómendegishe orın almasıp máni ayırıp keledi: baysay, bayla-sayla, balıq-salıq, jaba-jasa, qabıq-qasıq.

B-n fonemaları da sózlerde máni ayırıwshılıq xızmet atqarıp keledi: baqnaq, bur-nur, taba-tana, toba-tona hám t.b.

1 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика, Нөкис, 1999.

10

V-f fonemalarına mısal etip: bagon-fagon. V-j fonemalarında sózlerdiń ishinde orın almasıp máni ayırıwshılıq qásiyeti kórinedi: vaza-jaza hám t.b.

Til aldı d únli fonemasın únsiz t foneması menen orın almastıp máni ayırıp keledi: aldı-altı hám t.b.

D-n fonemaların tómendegishe mısallar járdeminde kórip shıǵamız. Sózdiń basında: dar-nar, dál-nál; sózdiń ortasında: ada-ana; al sózdiń aqırında bul fonemalar máni ayırıp qollanılmaydı.

D-m fonemaları fonologiyalıq tárepten d – únli, m – sonor fonema. Sózdiń basında: duz-muz; sózdiń ortasında: qada-qama hám t.b.

D-j fonemaları sózdiń basında: dáne-jáne, daq-jaq; sózdiń ortasında: ádep-

ájep.

Z foneması tómendegishe dawıssızlar menen orın almasıp kelip máni ayırıp keledi.

Z-s fonemaları sózdiń basında: zal-sal, zor-sol; sózdiń ortasında: aza-asa, taza-tasa, qazıq-qasıq; sózdiń aqırında: arız-arıs, taz-tas, az-as.

Z-p fonemaları z – únli, p – únsiz bolıp sózlerdiń basında: zal-pal, zor-por, zil-pil; sózdiń ortasında: qazı-qapı; sózdiń aqırında: taz-tap, toztop hám t.b.

Z-ń fonemaları z – til aldı, ń – sonor. Sózdiń basında ń foneması qollanılmaydı, al aqırında: teń-tez, tań-taz, az-ań, ez-eń hám t.b. sózlerde máni ayırıp keledi.

J-w fonemalarınıń birewi únli bolsa, ekinshisi sonor bolıp tómendegishe máni ayırıp keledi. Sózdiń basında: jaq-waq, jaz-waq; sózdiń ortasında: ájel-áwel; sózdiń aqırında taj-taw hám t.b.

Únsiz fonemalardıń ishinde de máni ayırıwshılıq xızmet atqaratuǵın fonemalar ushırasadi.

11

P-b fonemaları sózdiń basında: bul-pul, bar-nar, bák-pák, bár-pár; sózdiń ortasında: apa-ata hám t.b.

P-s fonemaları mına mısallarda máni ayırıp keledi: pal-sal, pán-sán, par-tar; sózdiń ortasında: kepe-kese, apa-asa; sózdiń aqırında: kep-kes, top-tos, tap-tas.

T-d fonemaları bir belgisi jaǵınan únli-únsiz bolıp ajıralıp mına sózlerde qollanıladı: tur-dur, tar-dar; sózdiń ortasında: atır-adır hám t.b.

T-n fonemalarında t – unsiz, n – sonor, mısali; taz-naz, tur-nur; sózdiń ortasındas : ata-ana, qáte-qáne’; sódiń aqırında: sat-san, sót-són, shıtshın.

T-h fonemaları tek sózdiń basında máni ayırıp keledi: tal-hal, taq-haq, túr-

húr.

S-b fonemaları da orın almasıp máni ayırıp keledi. Máselen: sol-bol, saqbaq, sel-bel, say-bay; sózdiń ortasında: tasa-taba, jasa-jaba; sózdiń aqırında bolsa: tas-tab, tús-túb, tes-teb.

Sh-j fonemaları: shar-jar, shıq-jıq; sózdiń ortasında: geshir-gejir.

12

I BAP. Qaraqalpaq tilinde dawıssızlardıń tiykarǵı (fonologiyalıq)

belgileri

Fonetika – til biliminiń bir tarawı bolıp, tildegi seslerdiń jasalıwın, esitiliwin, seslik qubılıslardı úyretetuǵın ilim.

Eski túrkiy jazba estelikleri tilinde 18 dawıssız fonema1, Qashǵariydiń

“Devanu-luǵat-it turk” miynetinde 22 dawıssız fonema2, XIX ásirdegi Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili –chagatay tilinde 23 dawıssız fonema qollanılǵanı belgili3. Prof. N A Baskakov qaraqalpaq tiliniń konsonantizmi dáslebinde tolıq qáliplesken 14 dawıssız fonemadan ibarat bolǵanlıǵın kórsetedi4. Házirgi waqıtta biziń álipbemizdegi dawıssızlardıń sanı 25 tolıqtırıldı. Orxon-Enisey jazba esteliklerinde [j], [w], [f], [x], [h] fonemaları jumsalmaǵan. Al Qashǵariydiń

“Devanu-luǵat-it turk” miynetinde házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalatuǵın arabparsı sózleriniń quramında kelip kirgen

[f] foneması ushraspaydı.

Seslerge, sóylew tiliniń seslerine arnalǵan barlıq fonetikalıq ádebiyatlarda til sesleri dawıslı hám dawıssızlar bolıp eki toparǵa bólip úyrenilmekte.

Házirgi kúnde til sesleriniń jasalıwın, esitiliwin, bóliniwlerin akademik A.Dáwletov miynetleri tiykarında úyrenilip hám oqıtılıp kelmekte5.

1. Ergin M. Orhun Abideleri. –Istanbul., Bogazigi yayinlari.1991.-S.150-151.

2. Dibanu lugat-it-turk tercumesi. Cebiren Besim Atalay. C.I.II.III.Ankara, Turk tarih kurumu basimevi,1992.

3. Eckmann J. Cagatay dili. –Istanbul. 1988. –S.23.

4. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. –М., 1952.T.2.-С.56-57.

5 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика, Нөкис, 1999.

13

Dawıslı, dawıssız fonemalardıń ayırmashılıǵı dawıslı sesler buwın quray

alıw qásiyetine iye, al dawıssızlarǵa bul qásiyet tán emes.

Dawıssız seslerdi aytqanda ókpeden shıǵıp kiyatırǵan hawa aǵımınıń páti

kúshli boladı, sóylew aǵzalarınıń tusında tosqınlıqqa ushıraydı.

Dawıslı seslerdi aytqanda ókpeden shıǵıp kiyatırǵan hawa aǵımınıń páti

kúshsiz ólpeń boladı.

Solay etip, tildegi barlıq seslerdi aytqanda adam orgonları bolǵan sóylew

aǵzalarınıń xızmeti ayrıqsha sebebi, sóylew aǵzaları arqalı hár bir fonema jasaladı, payda boladı.

Qaraqalpaq tilindegi hár bir fonema eksperimental usılda baqlawlar

ótkerilgen, olardıń qalay jasalıp turǵanlıǵı anıqlanǵan1.

Dawıssız sesler, lingvistikalıq ádebiyatlarda konstantizm degen atamada

ataladı. Dawıssız sesler lingvistikalıq ádebiyatlarda jasalıw ornına, jasalıwusılına, dawıs hám shawqımnıń qatnasına qaray bólinedi. Sóylew aǵzaları sonıń ishinde háreketsheń sóylew aǵzaları seslerdiń jasalıwında tiykarǵı xızmetti atqarǵanlıqtan dawıssız sesler háreketsheń sóylew aǵzalarınıń atı menen ataladı. Máselen, erinlik, til aldı, til ortası, til artı, dirildewik. Jasaliw’ usılı jaǵınan dawıssızlar jabısıńqı, juwısıńqı, dirildewik bolıp bólinse, dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan shawqımlılar hám sonorlar bolıp bólinedi. Únli hám únsiz seslerdiń barlıǵı shawqımlılar delinedi.

Biz bul jumısımızda qaraqalpaq tilindegi dawıssız sesler, olardıń

fonologiyalıq (tiykarǵı) hám (tiykarǵı emes) belgileri boyınsha sóz

1 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң сеслик дүзилилси, Нөкис, 1995.

14

etemiz. Olardıń dáliyli sıpatında qaraqalpaq tili sózleri mısalında dáliyllep shıǵıwǵa háreket etemiz.

Túrkiy tillerde sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde dawıssızlar jasalıw ornı, jasalıw usılı, dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan qaramaqarsı qoyıladı.

Solay etip, fonemalardıń tiykarǵı belgileri júzege shıǵadı. Hár bir fonemanıń basqalarınan ajıralıp turatuǵın belgileri boladı. Mısalı b fonemasınıń tiykarǵı fonologiyalıq belgileri erinlik, jabısıńqı, únli, awızlıq fonema. Usınday tiykarǵı belgileri arqalı qaraqalpaq tilinde basqa dawıssızlarǵa qarama-qarsı qoyıladı. Máselen, b únli bolsa, únsiz p ǵa, b erinlik bolsa, til aldı t ǵa, b jabısıńqı bolsa, juwısıńqı s ǵa, b awızlıq bolsa, murınlıq n ǵa qarama-qarsı qoyılıp kvaziomonimlerdi payda etip, máni ayıradı. (b-p) saba-sapa, bul-pul; (b-t) bar-tar, ber-ter; (b-s) bay-say, bawsaw; (b-n) bar-nar. Fonemalardıń usınday tiykarǵı máni ayırıwshı belgilerine iye bolıp, máni ayırıwshılıq xızmet atqaratuǵınlıǵı eń dáslep ilimde L.V.Sherba tárepinen anıqlanıp, prof L.R.Zinder tárepinen rawajlandırılǵan. Ol óziniń “Obshaya fonetika” miynetinde fonemalardıń tiykarǵı belgilerine keńnen toqtap, rus tili sózleri mısalında dáliyllep kórsetken1.

Únli-únsiz dawıssızlardıń jubaylasıp qarama-qarsı qoyılip, fonemalardıń máni ayırıwshılıq xızmeti kórinedi.

Bunday fonemalardıń arasındaǵı ayırmashılıq fonetikalıq ayırmashılıq boladı dep, qazaq ilimpazı Axanov, qazaq tilindegi tán-dán, tas-taz, gil-bil sózlerin qarsı qoyıp salıstır’ganda fonologiyalıq sıpatqa iye

1 Зиндер Л.Р. Обшая фонетика, Москва, 1979.

15

boladı hám tildiń fonetikalıq tárepi menen tıǵız baylanıslı e kenin kórsetken1.

ajıralatuǵın tiykarǵı belgileri bar.

1 Аханов К. Т?л б?л?м?н?ң негиздери, Алма-ата, 1981.

16

Únli dawıssızlardıń tiykarǵı (fonologiyalıq) belgileri

Qaraqalpaq tilinde dawıssızlardıń tiykarǵı belgileri basqa dawıssızlar sıyaqlı

únlilerge de tán.

Dawıssızlar shawqım hám dawıstıń qatnasına qaray shawqımlılar hám sonorlar bolıp bólinetuǵın bolsa, shawqımlılar óz ishinde únli hám únsiz bolıp bólinedi.

Únli dawıssızlarǵa b, d, z, j, sh, g/ǵ dawıssızları kiredi. Únlilerdi aytqanda dawıs payda etiledi. Tilshi ilimpaz K.Ubaydullaeb miynetinde1 ún menen azlap shawqımnıń qatnasınan payda bolǵan, úni basımıraq dawıssızlardı únli dawıssızlar dep kórsetip, olarǵa: m, n, ń, r, l, y, w seslerin kirgizgen. Bul fonemalar bolsa A.Dáwletov miynetlerinde sonorlar dep kórsetilgen2. Únliler únsiz dawıssızlar menen jubaylasıp kelip, qarama-qarsı qoyıladı. Únli hám únsiz dawıssızlar barlıǵı shawqımlılar delinedi.

Únli dawıssızlardıń máni ayırıwshılıq xızmetine, tiykarǵı fonologiyalıq belgilerine toqtap ótemiz.

Eski túrkiy tillerde [b] sesi sóz basında aytılmaǵan. Al, usı poziciyada onıń

[b] sesi keletuǵın orınlarda tek [p] sesi aytılǵan. Mısalı, altay, xakas, shor tillerinde per, pasıq, pa, pás sózleri [p] sesinen baslanıp aytılsa, al qaraqalpaq tilinde ber, bolıq, baha, boz bolıp [b] sesinen baslanıp aytıladı.

Eki dawıslınıń ortasında intervokal poziciyada kelgende dawıssız [b] sesiniń aytılıwında geypara ózgeshelikler bar. Bunday jaǵdayda [b] foneması erinlik tislik yamasa qos erinlik juwısıńqı reńkinde aytıladı. Mısalı, tabaq, abadan, taba t.b. sózlerindegi [b] foneması, taza [v] foneması

1Убайдуллаев К. Қарақалпақ тили бойынша таңламалы мийнетлер, Нөкис, 1976.

2Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили фонетика, Нөкис, 1999.

17

bolmaǵan menen de, sol ekewiniń [b] menen [v] nıń aralıǵınan aytıladı. Al, geybir túslik batıs tillerinde sóz basındaǵı [b] sesi ornina [v] sesi qollanılǵan. Mısalı, túrk, azerbayjan tillerinde var ─ bar.

Orxon-Enesey jazba estelikleriniń tilinde sóz basındaǵı [b] sesiniń [m] sesine sáykesligi seziledi: ben ─ men. Hazirgi tilimizdegi bunda ─ munda usaǵan sózler de sol sáykesliktiń izi bolsa kerek degen de pikirler bar.

Áyyemgi jazba estelikler tilinde [b] foneması sózdiń absolyut sońında da aytılǵan: sub, sab, seb hám.t.b. Bul poziciyadaǵı [b] házirgi biziń tilimizdegi sózlerdiń birewinde túsip qalsa, basqa sózlerde únsiz [w] hám [p] seslerine aynalǵan. Mısalı, suw, sap, sep hám.t.b.

Sóz basındaǵı [b], [p] sesleriniń awısıwı qazaq tilinde de ushrasadi: bolat ─ polat, bitiru ─ itiru, bal ─ pal, beynet ─ peynet. Degen menen qaraqalpaq tilinde kóp sózler [b] sesinen baslanǵan. Ulıwma túrkiy tillerin alip qarastırǵanda shıǵıstaǵı xakas, shor tilleri menen batıstaǵı shuvash tilinde sóz basında kóbirek [p] sesin aytadı.

S.E.Malovtıń kóz-qarası boyınsha joqarıdaǵı tiller kóbirek eski dáwirdegi belgilerdi saqlap qalǵan. Basqa tillerdegi sóz basındaǵı [p] sesin

[b] sesiniń ornina almastırıp aytıw da, usınıń bir belgisi bolsa kerek1.

A.M.Sherbak usı pikirge súyene otırıp, tiykarǵı túrkiy tillerde sózdiń absolyut basındaǵı aytılǵan únsiz [p] dawıssız foneması tillerdiń keyingi rawajlanıwında únli [b] fonemasina aynalǵan, dep atap kórsetedi.A.M.Sherbaktıń pikirinshe xakas, shuvash, shor tillerinen basqa túrkiy tillerde p

1. Малов.С.Е. Памятники древнотюркской письменности, М., Л., 1952, 5-8-с.

18

dawıssızınan baslanǵan sózler basqa tillerden awısıp kelgen dep qaraydı1. Degen menen xakas, shor tillerinde sóz basındaǵı [b] fonemasınıń usı poziciyadaǵı [p] foneması menen almasıwı Orxon-Enisey jazba estelikleri tilinen keyin qáliplesti degen pikir bar2.

B – únli, qos erinlik, jabısıńqı, awızlıq belgileri onıń tiykarǵı fonologiyalıq belgileri boladı. Usı belgileri boyınsha basqalarǵa qarama-qarsı qoyıladı. B – únli bolsa, únsiz p ǵa, b – erinlik bolsa til aldı t ǵa, b – jabısıńqı bolsa, murınlıq n ǵa.

B-p fonemaları únli-únsizligi menen ajıralıp turadı. Al qalǵan belgileri birdey, ekewi de erinlik, jabısıńqı awızlıq fonema. Bul fonemalar sózdiń hár qıylı poziciyalarında orın almasıp kelip, kvaziomonimlerdi payda etip máni ayırıwshılıq xızmet atqaradı. Sózdiń basında: bar-par, bil-pil, bulpul; sózdiń ortasında: jabajapa, qabı-qapı; sózdiń aqırında b sesi qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde kelmeydi. Únsiz p ǵa aylanıp aytıladı. Máselen, arab-arap, klub-klup hám t.b. Bunday jaǵdayda máni ayırıwshılıq xızmet atqarmaydı.

B-t fonemaları bir-birinen eki belgisi arqalı ajıraladı. B – erinlik, únli bolsa, t – til aldı, únsiz. Sonlıqtan eki oppoziciyalı fonemalar delinedi. Al qalǵan belgileri birdey, ekewi de jabısıńqı, awızlıq fonemalar. Sózlerde orın almasıp kelip kvaziomonimlerdi payda etedi. Sózdiń basında: bal-tal, bar-tar, bez-tez; sózdiń ortasında: shabaq-shataq, joba-jota; sózdiń aqırındajumsalmaydı.

1. Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970.

2. Батманов И.А. Современная древняя Енисейка. М., 1962.

19