MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalardıń tiykarǵı hám qosımsha fonologiyalıq belgileri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Qallibekov A.

Tema: Qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalardıń tiykarǵı hám qosımsha fonologiyalıq belgileri

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Ilimiy basshı: akademik Abatbay Dáwletov

Nókis – 2013

0

Qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalardıń tiykarǵı hám qosımshafonologiyalıq belgileri

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Qallibekov Aqılbektiń pitkeriw qánigelik jumısına

«» bahası qoyilsın.

1

Kirisiw

a) Qaraqalpaq tilinde dawıssızlardıń izertleniwi

Qaraqalpaq tiliniń izertleniwleri basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda keshirek baslanıwına qaramastan, búgingi kúni óz rawajlanıw jolına iye boldı.

Qaraqalpaq tili boyınsha dáslepki izertlewler XX ásirdiń 30-jıllarınan baslanıp, rus ilimpazları tárepinen qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgeshelikleri izertlenip tyurkologiyada ornı belgilenip berildi.

Eń dáslepki izertlewler tyurkolog ilimpazlar S.E.Malovtıń1, E.D.Polivanovtıń2, N.A.Baskakovtıń3 miynetleri bolıp tabıladı. Bul ilimpazlar ilimiy ekspediciya sebepli Qaraqalpaqstanǵa kelip, qaraqalpaq tili boyınsha ayrıqsha fonetikası boyınsha izertlewler alıp barǵan.

Qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisin qamtıytuǵın dáslepki miynet N.A.Baskakovqa tiyisli. Ol qaraqalpaq tilinde tikkeley janlı baqlawlar ótkerip, qaraqalpaq tiliniń fonemalarınıń quramın anıqlap, qırq bir sesten ibarat hám otız bir hárip penen ańlatıladı. Toǵız hárip on altı dawıslı sesti, jigirma eki dawıssız fonema jigirma bes dawıssız sesti ańlatadı dey otırıp, kestede keltirgen. Bul miynette qaraqalpaq til biliminiń házirgi rawajlanıw dárejesi kóz-qarastan qaraǵanda kemshilikler bolıw menen birge, usı miynet arqalı qaraqalpaq tiliniń seslik ózgeshelikleri anıqlanǵan.

N.A.Baskakovtıń “Karakalpakskiy yazik” miyneti qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye. Bul kitaptıń fonetika bóliminde dawıslı, dawıssız sesler ayrıqsha izertlengen. Qaraqalapaq tiliniń

1Малов. С.Е. Заметки о каракалпакского языка, Нукус, 1986.

2Поливанов. Е.Д. Некоторые фонетические особенности каракалпакского языка, Тошкент, 1993.

3Баскаков. Н.А. Каракалпакский язык. II т. Москва, 1952; Краткая грамматика каракалпкаского языка, Турткуль, 1931.

3

barlıq fonemalarınıń quramı anıqlanıp klassifikaciya islengen, fonemalarǵa artikulyaciyalıq, akustikalıq sıpatlamalar berilgen.

Qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwında seslik dúzilisiniń izertleniwinde S.E.Malovtıń miynetleri ayrıqsha. Onıń qaraqalpaq tiline arnalǵan “Zametki o karakalpakskogo yazika” miyneti 1966-jılı basılıp shıqqan. Avtor bul miynetinde qaraqalpaq tiliniń dawıslı dawıssız fonemalardıń sıpatlamaları berilgen, erinlik singarmonizmge toqtaǵan, sozımlı dawıslılar hám diftonglar máselesin bir-birine baylanıslı sheshiwge háreket etken.

Ol qaraqalpaq tiliniń qazaq tilinen baslı ózgesheliklerin anıqlap qaraqalpaq tilinde [l] sesinen baslanatuǵın grammatikalıq forma qazaq tilinde [d], [t] seslerinen almasıwında dep kórsetedi. Bul miynet búgingi kúni de óz qunın joytpaǵan dáslepki miynetlerdiń biri.

Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler rus ilimpazları tárepinen baslanǵan bolsa, sońǵı jılları jergilikli tilshi ilimpazlar tárepinen dawam ettirildi. Sonday miynetlerdiń biri K.Ubaydullaev miynetleri bolıp tabıladı1. Ol qaraqalpaq til bilimine, onıń rawajlanıw jolına úles qosqan, qaraqalpaq álipbesiniń dúzilisiwinde, jazıwın jetilistiriwine belsendelik etken. “Házirgi zaman qaraqalpaq tili. Fonetika” miyneti qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisin úyreniwge qaratılǵan. Onda dawıssızlardıń quramı jigirma bes, dawıslı fonemalar toǵız birlikten ibarat dep kórsetken.

Qaraqalpaq tilindegi únli dawıssızlardı “ızıńlı” degen termin menen ataǵan. [y], [w] sonorların ızıńlı dawıssızlarǵa kiredi degen pikirlerdi keltirgen.

1 Убайдуллаев. К. Қарақалпақ тили бойынша таңламалы мийнетлер, Нөкис, 1976.

4

Házirgi waqıtta bul dawıssızlar únli emes sonorlar ekenligi dáliyllengen1. Qaraqalpaq tilin izertlewde D.S.Nasırovta2 jemisli miynet etti. Ol qaraqalpaq tiliniń dialektlik ózgesheliklerin izertlew barısında qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisine de keńnen toqtaǵan. Onıń pikirinshe, uluwma qaraqalpaq ádebiy tiliniń seslik dúzilisi quramında hám dialektlerindetoǵız dawıslı hám jigirma eki dawıssız bolǵan, v, f, c, j seslerin rus tili hám rus tili arqalı ózlesken sózlerde qollanıladı dep kórsetken. Qaraqalpaq til bilimi, onıń bir tarawı fonetika boyınsha kóp jıllardan berli miynet etip kiyatırǵan tilshi alım, akademik A.Dáwletov bolıp tabıladı.

Ol óziniń barlıq ilimiy maqalaların, monografiyaların fonetikalıq máselelerge arnaǵan. Qaraqalpaq tili boyınsha hár qıylı seslik dúzilisler, fonetikalıq nızamlıqlar, hár túrli gúmilji pikirler qayta qarastırılıp úyrenilip shıǵılǵan. Onıń miynetlerinde qaraqalpaq tiliniń dawıslı, dawıssız fonemalarınıń quramı anıqlanıp, klassifikaciya islengen, barlıq fonemalardıń artikulyaciyalıq sıpatlaması berilgen. “Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika” miyneti bir neshe márte basılıp, ilimiy jańalıqları menen tolıqtırılıp, qayta islenip tolıq túrde 1999-jılı jarıq kórdi. Bul miynette seslik dúzilistiń tyurkologiyada, qaraqalpaq tilinde izertleniwleri, qabatlasqan dawıssızlar singarmonizminiń izertleniwi keń túrde berilgen.

Ilimpazdıń bunnan basqa da bir neshe miynetleri bar. “Vokalizm karakalpakskogo yazika3”, “Házirgi qaraqalpaq tilinde singarmonizm4” miynetleri keń jámiyetshilikke usınıldı.

1Дәўлетов. А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика, Нөкис, 1999.

2Насыров. Д.С. Становление каракалпакского обшенародного разговорного языка и его диалектная система, Нукус-Казань, 1976.

3Дәўлетов А. Вокализм каракалпакского языка, Самарканд, 1976.

4Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тилинде сингармонизм, Нөкис, 1993.

5

A.Dáwletov miynetlerinde qaraqalpaq tiliniń fonemalarınıń quramı anıqlanıp, toǵız dawıslı, jigirma úsh dawıssız fonema dep belgilenip berildi. [f], [h] dawıssızları arab-parsı tillerinen kirgen sózlerde jumsaladı. [x]juwısıńqı, únsiz dawıssız fonemasınıń basqa dawıssızlarǵa qaraǵanda fonemalıq qásiyeti basqasha ekenligi, jabısıńqı q/k fonemasınıń [q] juwan reńki menen intervokal jaǵdayda almasıp keletuǵınlıǵı, sonday-aq [h] fonemasınıń únsiz emes al únli ekenligi q, k,

ǵ, g sesleri ayrıqsha fonemalar emes, al q/k, ǵ/g juwan-jińishke reńkke iye eki fonemanıń reńkleri ekenligi eksperimental usılda dáliyllengen1.

K.Ubaydullaev2, D.S.Nasırov3 miynetlerinde [y], [w] dawıssızları únliler dep júritilgen bolsa, A.Dáwletov4 bul fonemalardı sonorlar yarım dawıslılar ekenligin dáliyllep shıqqan.

Túrkiy tillerdiń baslı fonetikalıq nızamı singarmonizm qubılısına buwınnıń sıpatına baylanıslı dawıslı, dawıssız fonemalardıń tórt túrli reńkte keliwin anıqlaǵan. Sonday-aq segmentlik hám supersegmentlik qubılıslarına toqtap ótken.

Til biliminde sońǵı waqıtları shayırlarımızdıń dóretpeleriniń tilin izertlew máseleleri keń jolǵa qoyılǵan. Sonday miynetlerdiń biri tilshi ilimpaz Sh.Ábdinazimovtıń miynetleri bolıp tabıladı5. Ol XIX ásir klassik shayırı Berdaq dóretiwshiliginiń tilin izertlewge e risken. Shayır

1Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң сеслик дүзилиси, Нөкис, 1995.

2Убайдуллаев К. Қарақалпақ тилинде таңламалы мийнетлер, Нөкис, 1976.

3Насыров Д.С. Становление каракалпакского обшенародного разговорного языка и его диалектная система, Нукус-Казань, 1976.

4Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң сеслик дүзилиси, Нөкис, 1995.

5Әбдиназимов Ш. Бердақ шығармаларының тили, Тошкент, 2006.

6

shıǵarmalarınıń fonetikalıq ózgesheliklerin ayrıqsha izertlep, dawıslı, dawıssızlarǵa, fonetikalıq qubılıslarǵa toqtaǵan.

Qaraqalpaq tili boyınsha ilimiy maqalalar, monografiyalar búgingi kúnde tilshi ilimpazlardıń tınımsız izlenisleri nátiyjesinde baspasóz betlerinde jarıq kórip atır.

Usınday til bilimi ushın áhmiyetli, bahalı miynetlerdiń biri M.Qudaybergenovtıń1 miynetlerin aytıp ótsek boladı. Ilimpaz til biliminiń jas tarawı bolǵan morfonologiya boyınsha ilimiy izlenisler alıp barǵan, monografiyasında qaraqalpaq tiliniń bay materialları tiykarında morfonologiya máseleleri keń túrde izertlengen. Qaraqalpaq tilindegi túbir hám affiks morfemalardıń qurılısındaǵı geminat dawıssızlar hám olardıń nızamlıqları ashıp berilgen.

Morfonema túsinigi boyınsha hár qıylı pikir, talaslardı avtor qaytaqarastırıp, bul máseleni tereńnen úyrenip mısallar tiykarında dáliyllep shıqqan.

Qaraqalpaq hám qazaq tilindegi qısıq dawıslılardıń sozımlılıǵı máselesin qazaq ilimpazı professor B.K.Qaliev2 arnawlı eksperimental usıllar menen izertledi hám bir neshe miynetler járiyaladı. Ol eksperimental maǵluwmatlar tiykarında qaraqalpaq tilinde qısıq dawıslılardıń qısqarıw hám túsip qalıwına sebepshi bolatuǵın fonetikalıq faktorlar jóninde keń maǵluwmat berdi.

Házirgi qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwına óz úlesin qosıp kiyatırǵan R.S.Beknazarova da kandidatlıq dissertaciya jumısında eksperimental usıllar

1Қудайбергенов М. Қарақалпақ тилиниң морфонологиясы, Тошкент, 2006.

2Калиев Б.К. Редукция узких гласных звуков в казахском и каракалпакском языках. Автореферат дисс… канд. фил. Наук Алма-Ата, 1967.

7

járdeminde izertlew alıp bardı1. Onıń pikirinshe de qaraqalpaq tiliniń dawıssızlar sisteması, K.Ubaydullaevtıń jazǵanınday-aq jigirma bes fonemadan turadı. Olar

únli-únsiz, jabısıńqı-juwısıńqı, awızlıqmurınlıq bolıp fonologiyalıq oppoziciyanı payda etedi. Dawıssızlardıń sózdiń eń basında jumsalıw jiyiligin esaplap, avtor mınaday juwmaqqa keledi. 1) joqarı jiyliktegiler – b, k, z, q, s; 2) ortasha jiyliktegiler – m, t, d, h; 3)tómen jiyliktegiler – n, ǵ, p, w, v, x, g, y, l, c, r, f.

Sonday-aq izertlewshi eksperimental maǵluwmatlar tiykarında qaraqalpaq tiliniń dawıssızlarına artikulyaciyalıq sıpatlama beredi, olardıń sozımlılıǵın anıqlaydı hám orıs, ukrain tilleriniń sáykes keletuǵın dawıssızları menen salıstıradı. R.S.Beknazarovanıń bul miyneti qaraqalpaq tiliniń dawıssız fonemaların izertlewge baǵıshlanǵan eń dáslepki arnawlıilimiy miynet retinde de qaraqalpaq tiliniń seslik sisteması menen basqa tillerdiń, atap aytqanda orıs hám ukrain tilleriniń seslik sistemasın salıstıra otırıp izertlewge arnalǵan jumıs retinde de, sonday-aq seslik sistemanı izertlewde eksperimental usıldı qollanǵan miynet retinde de qunlı jumıslardıń qatarınan orın aladı.

Qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisi boyınsha tiykarǵı joldı kórsetken N.A.Baskakovtıń, E.D.Polivanovtıń, S.E.Malovtıń miynetleri dáslepki jumıslardan esaplanadı.

1 Бекназарова Р. С. Консонантизм современного каракалпакского литературного языка. Автореферат дисс… канд. фил. Наук, Киев, 1972.

8

b) Fonemalardıń tiykarǵı (máni ayırıwshı) hám qosımsha (máni ayırmaytuǵın) belgileri haqqında túsinik

Túrkiy tiller sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de bir qansha máseleler izertlendi. Qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalar jasalıw ornı, dawıs shımıldıǵınıń qatnasına qaray bólip úyrenemiz. Til sesleriniń jasalıwı ushın hawa aǵımı hám waqıt birligi kerek. Waqıt birligi hám hawa aǵımı menen birge dawıssız seslerdiń aytılıwında sóylew aǵzalarınıń bir jerindetosqınlıqtıń payda etiliwi zárúr.

Dawıssızlardıń jasalwında bóleklene háreket etip tosqınlıqtı paydaetiwshi bir háreketsheń sóylew aǵzasına ǵana kúsh túsip, sol sóylew aǵzasınıń xızmeti ayrıqsha boladı. Dál tosqınlıq payda etilgen orın dawıssız sestiń jasalıw ornı boladı. Mısalı: t hám s dawıssızları jasalıw ornı jaǵınan til aldı fonemaları bolıp sanaladı. Sebebi, olardı aytqanda tildiń aldıńǵı bólimi menen ortasında tosqınlıq payda e tilip tur. Dawıssız y sesin aytqanda tildiń ortańǵı bólimi arasında, k hám g seslerin aytqanda tildiń artqı bólimi menen artqı tańlay arasında tosqınlıq payda etedi. Sonlıqtan y sesi til ortası dawıssızı, al k, g sesleri til artı dawıssızları dep aytıladı. Jasalıw ornı jaǵınan t, s dawısız sesleriniń til aldı, y sesi til ortası bolıp qollanıladı. Basqa dawıssızlarda sol sıyaqlı hawa tolqını hár túrli tosılıp aytıladı.

Dawıssız seslerdiń ishinde orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa

tillerden sózlerdiń ótiwi menen qaraqalpaq tiliniń dawıssızlar quramına v, c, ch fonemaları qosılǵan1.

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń dawıssızlarınıń quramı hámmesi bolıp jigirma úsh fonemadan turadı. Olardan tek orıs tilinen kirgen

1 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык, II т. М., 1952.

9