MD hám PQJ / Berdaqtıń Qulen bolıs poemasınıń ózgeshelikleri
.pdfbasılsa «qoldawlı», tamǵa maldın artqı ayaǵına basılsa «ashamaylı», eki tamǵa basılsa «qostamǵalı» atalǵan.
Berdaq óziniń «Shejire» poemasında bunı tastıyıqlaytuǵın maǵlıwmatlardı beredi: Tamǵanıń kelip shıǵıwı mal-jannıń kóbeyiwine, bayıwına baylanıslı dep túsindiredi. Berdaqtıń maǵlıwmatları qaraqalpaq tamǵalarınıń kelip shıǵıw tariyxın anıqlawda bilim beriwshi áhmiyetke iye.
Dúnya bay, shen, hádden astı, Ol tórtisi enshi alıstı.
Mallarına tamǵa bastı, Tamǵa shundan qalǵan eken.
Bul mısalda qońırat arısı shúllik bólimine kiretuǵın qoldawlı, qándekli, ashamaylı, qostamǵalı urıwları názerde tutılǵan, bunnan soń Qándekli menen qoldawlı, Tamǵası bir bolǵan eken-dep kórsetedi.
Mısalı: Bilgen adam xan tekli der,
Qamqa tonnan jórgekli der,
Bilmegenler qándekli der,
Úshewi hám jalǵan emes,
Berdaq bul qosıq qatarlarında poemanıń bas qaharmanı Qúlen bolıstıń urıwıqándekli urıwınıń kelip shıǵıw tariyxına toqtaydı. Bul keltirilgen maǵlıwmatlar
ápsanalıq sıpatqa iye bolsa da, onda jazba derekler menen tastıyıklanatuǵın adam atları ushırasadı. Máselen, Elbarıs xan tuwralı kóplegen maǵlıwmatlar tariyxıy
ádebiyatlarda gezlesedi. Máselen, akademik B.Ahmedov «Wzbeklarning kelib chiqısh tarixidan» (Tashkent, 1962) miynetinde XVI ásirdegi Shaybanı xan onıń
Elbarıs, Beybarıs degen balaları bolǵanı tuwralı maǵlıwmatlardı beredi. Ol 1510jılları Orta Aziyanı jawlap alǵanda onıń áskerleri kóshpeli qáwimler-bolǵanın bildiredi. Onıń Elbarıs degen balasınıń basshılıǵındaǵı áskerler Xorezmge atlanıs jasap onı basıp alǵanı tuwralı aytıladı. Bunnan qaraqalpaqlardıń da qońırat arısına kiretuǵın ayırım urıwlar sol XVI ásirlerden Altın Orta tárepten Sheybanı xan
áskerleri quramında Xorezm
oypatına kelip ornalasa baslaǵanın bayqawǵa boladı.
Berdaq óziniń «Qúlen bolıs» poemasında Elbarıs xan tuwralı pikirlerin bildirgende, onı shejireden kórgenin xabarlaydı.
Mısalı: Elbarıs xandur seniń násliń, Xan qızınan tuwǵan xaslıń, Shejirede bar Qúlen bolıs.
Elbarıs xan tuwralı basqa da bir qansha miynetlerde maǵlıwmatlar ushırasadı. Abulǵazı Bahadır xannıń «Túrkler shejiresi» miynetinde Elbarıs sultan uslap alınıp ólimge buyırıldı. Xebash sultan qaraqalpaqlarǵaketti -dep kórsetedi.10
Elbarıs xan Xiywada 1714-1728 jılları patshalıq e tedi. Tariyxıy maǵlıwmatlar boyınsha, Xiywa xanlıǵınıń payda bolǵanınan baslap (XVII ásir) xanlıqtıń basında qáliplesken dástúr boyınsha Shıńǵıs xan tuqımınan órbigen adamlar xan bolǵan. Berdaqdıń «Shejire» hám «Qúlen bolıs» poemalarında keltirilgen joqarıdaǵı maǵlıwmatlar belgili dáreje de tariyxıy áhmiyetke iye, bul Berdaqtıń tariyxıy bilimler-shejireler menen jaqınnan tanıs bolǵanın dálilleydi. Demek shayır, Elbarıstı Shıńǵıstıń sahrada ósken áwladlarınan dep kórsetedi. Berdaqtıń «Húkimi júrip bes qaladan» degen qosıq qatarında úlken máni bar. Haqıyqattan da XVII ásirde Xorezmde bes qala atı kóbirek ushıraydı.
Ilimpazlar V.V.Bartold, G.Gulyamovtıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, túslik Xorezmdi bes qala atı menen ataǵan. Oǵan Xazarasp, Xanqa, Úrgenish, Qıyat, Shahabat qalaları kiredi.
Berdaqtıń bergen maǵlıwmatı boyınsha, Elbarıstı xalıq patsha etip saylaǵan. Elbarıs xannıń qaramaǵına qaraqalpaqlardıń kirgeni tuwralı maǵlıwmatlar Munistiń «Firdawsiy iqbal» shıǵarmasında tómendegishe bayanlanadı: «Hámme Aral xalıqları hám qaraqalpaqlar Elbarıstıń qarawına kiredi». Berdaq Elbarıs xannıń wáziri Aǵadil atalıq bolǵan dep jazadı. Munistiń «Firdawsiy iqbal» shıǵarmasında Aǵadildiń atalıq bolǵanlıǵı tuwralı maǵlıwmatlar kórinedi.
10 Абулғазы Баҳадир хан. Түрклер шежиреси.- 1906. -5-бет
Berdaq óziniń «Qúlen bolıs» shıǵarmasında «Elbarıs xan zalım ózi, Qabıl Aǵadildiń sózi» dep kórsetedi. Bul maǵlıwmatlar Aǵadildiń de tariyxta bolǵan adam ekenligin dálilleydi. Aǵadil tuwralı bunday keń túrde maǵlıwmat beriliwiniń sebebi Elbarıs xannıń qızına ol ashıq bolıp qaladı. Xannıń qızı da onı jaqsı kóredi. Qız júkli bolıp qaladı. Bul jaǵdaydı ákesi sezse dárhal ólimge buyıratuǵını belgili. Sonlıqtanda, hesh kimge sezdirmey jas bosanıp qalanıń sırtındaǵı qándekke xan tuxımı kiyetuǵın qırmızı qamqa tonǵa orap aparıp taslaydı. Bundaǵı máqset qamqa ton jórgek etip oralıp qándekke qoyılǵan bul balanıń násili hasıl ekenligin onı tawıp alǵan adamlar sezsin, sóytip balaǵa ǵamxorlıq eter degen niyet penen isleydi. Haqıyqatında da, qorǵandı aylanıp náwbetshilikte júrgen saqshılar balanı tawıp xanǵa alıp baradı. Xannıń aldında Aǵadil atalıq sózin ótkerip (Qabıl Aǵadildiń sózi), kóp ǵárejet shıǵarıp (Hár ne barın qarıj etti) balanı sorap aladı. Aradan bir jıl
ótkennen keyin Aǵadil atalıq Elbarıs xannıń qızına úylenedi jáne tórt ul tuwıladı. (Xannıń qızıbahshiydası).
Bul tuwralı «Qúlen bolıs» poemasındaǵı tómendegi qatarlar maǵlıwmat beredi:
Mısalı:
Aǵadil balanı aldı,
Aǵadilge bala boldı,
Basqa adamǵa bolǵan emes,
Bilgen adam xantekli der,
Qamqa tonnan jórgekli der,
Bilmegenler qándekli der.
Úshewi de jalǵan emes. Aǵadilden bes ul uǵıl bar, Biri-birinen támizkar, Qandeklisi boldı sárdar, Tórtisi anday bolǵan emes.
Solay etip, Berdaqtıń «Qúlen bolıs», «Shejire» poemalarında qándekli urıwlarınıń kelip shıǵıwı tuwralı usınday maǵlıwmatlar ushırasadı.
Sonday-aq xristian dini tariyxında da Iysa payǵambardıń kún nurınan payda bolǵanı tuwralı ápsana bar. Yaǵnıy qız Mariyaǵa saraydan shıǵıwǵa ruqsat berilmeydi. Xátte bir ret bolsa da kúnniń kózin kórmeydi. Quyashtı, kúnniń nurın bir mártebe kóriwdi árman etedi. Jasırınıp bir mártebe kúndi kóredi. Quday taallanıń qúdireti menen quyash nurınan júkli boladı. Bul bala Iysus Xristos edi.
Berdaqdıń «Shejire» poemasında da Shıńǵıs xannıń tuwılıwı boyınsha usıǵan uqsas ańız-áńgime beriledi. Altın xannıń kızı Almalı kórúklige saraydan tısqarıǵa shıǵıwǵa ruqsat etilmeydi. Ol da kúndi kóriwge háwes boladı, jaydı tesip kúndi kóredi. Quyash nurınan júkli boladı. Bul sırdı bilgen anası Altın xanǵa málim qıladı. Ashıwı kelgen xan altınnan sandıq soqtırıp qızın ishine salıp dáryaǵa aǵızıp jiberedi. Dáryada aǵıp kiyatırǵan sandıqtı Shaban kórip qutqarıp aladı. Aldın ala kelisimge muwapıq Tomawıl sandıqtıń ishin Almalı kóriklini aladı. Shıńǵıs xan tuwıladı:
Shıńǵıs haslı kimdin boldı, Atası joq kúndin boldı.
Demek, xan qızlarınıń kúnniń nurınan júkli bolıp hámleli bolǵanı
tuwralı ańız-áńgimeler dúnya tariyxında belgili ornı bar Iysa payǵambarǵa, Shıńǵıs xanǵa baylanısı bar ekenligin aytıwımız kerek. Xantekli urıwınıń payda bolıwı tuwralı ańız-ángimede solarǵa únles.
Menshikli adam atları
Berdaqtıń «Qúlen bolıs» poemasında kóp sanlı adam atları jumsalǵan. Olar túpkilikli túrkiy sózlerinen, sonday-aq basqa tillerden kelip kirgen antraponimler bolıp tabıladı.
Mısalı; Naǵaday biy jurt aǵası, Naǵaday uǵlı Qarabek, Qarabek uǵlı Jánibek, Jánibek uǵlı Aydar, Alibek.
Berdaqtıń bul qosıq qatarlarında qayta-qayta tilge alınıp atırǵan Naǵaday
kim?
Shayırdıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, sońǵı waqıtları 94 urıwǵa bólingen qońırat arısınıń túp babası Naǵaday bolıp tabıladı. Shayırdıń joqarıdaǵı kosıq qatarlarınan málim bolıwına qaraǵanda, Naǵadaydıń shawlıǵı Álibektiń tórt ulı bolǵan Álibek tórt ulına enshi úlestirip, qandekli qoldawlıǵa berilgen mallardıń aldınǵı ayaǵına, ashamaylıǵa berilgen maldın sanına, qostamǵalınıń malına tamǵanı qostan basqanı tuwralı maǵlıwmattı keltiredi. Bunnan shıǵatuǵın juwmaq qoldawlı, qandekli, ashamaylı hám qostamǵalı urıwları Naǵadaydıń shawlıǵı Álibektiń balaları ekeni málim boladı.
Berdaqtıń «Shejire» poemasında Altın Orda dáwirine baylanıslı kóplegen tariyxıy maǵlıwmatlardı beredi. Onda Naǵaday biy tuwralı bılay jazadı.
Mısalı: Ullı babamız Mayqı biy,
Anıń uǵlı Jayılǵan biy,
Jayılǵan ulı Naǵaday biy,
Jurtqa aǵa bolǵan eken,
Naǵaday biy jurt aǵası,
Jumlá Qońırattıń babası,Otuz uǵuldıń atası,
Ulı otız bolǵan eken (Shejire).
Berdaq tárepinen «Qúlen bolıs» hám «Shejire» poemalarında tilge alınǵan Naǵaday tariyxta bolǵan adam. Akademik B.Ahmedov óziniń
«Ózbeklerdiń kelip shıǵıwı tariyxınan» degen miynetinde: Biziń pikirimizshe, ámir Nayǵaday (Berdaqta Naǵaday) Xorezmniń ilgeridegi húkimdarı Qutluǵ Temurdıń áwladlarınan bolıp, onıń óliminen keyin Xorezmde hákim bolǵan bolsa kerek11.- dep jazadı.
Tariyxtan belgili, Temur Qytluǵ XIV ásirdiń birinshi yarımında Altın Ordanıń Xorezm úlkesin basqarǵan xanlardıń biri. Onıń tusında Muhammed Mırza Xojabek ata jurtı Túrkstanda hákimlik etedi. Onıń ótinishine baylanıslı 1353-1354- jılları «Muhabbatnama» dóretilgeni málim. Bunnan kórinip turǵanınday, Naǵaday XIV ásirde jasaǵan, Temur Qutluqtan keyin el basqarǵan, jurt aǵası bolǵan tariyxıy adam.
Mısalı: Shayxı Qubra duwa qıldı,
Din Xorezm wayran boldı.
Bul mısaldaǵı «Shayxı Qubra» antraponimi arqalı Orta Aziyada keń tarqalǵan sufizm táliymatı-qubraviya aǵımınıń tiykarın salıwshı Najimatdin Kubra názerde tutılǵan. Shıńǵıs xannıń basqınshılıǵı Xorezm úlkesine 1217-jılları keledi. Góne Úrgenishtiń qorǵauın shólkemlestiriwde watan ushın el, xalıq ushın janın pidá qılǵan Najimatdin Kubra tuwralı xalqımız arasında kóplegen ańız-áńgimeler taralǵan. Olardıń birinde Najimatdin Kubra qorǵannan shıǵıp, duwasın oqıǵanda onıń átirapın tútin qaplap mongol basqınshılarınıń kózine hesh nárse kórinbey qalǵanı tuwralı aytıladı, ayırımlarında káramatlı shayıqtıń ózinińde tútinge aylanıp qaytıs bolǵanı bayanlanadı.
Ne de bolsa «Qúlen bolıs» poemasında tilge alınǵan «shayxı Kubra»- Najimatdin Kubra bolıp, onıń qábiri Góne Úrgenishte jaylaskan.
Bulardan basqa poemada tómendegi antraponimler jumsalǵan:
11 Б.Аҳмедов. Ўзбекларининг келиб чиқиши тарийхидан. –Ташкент, 1962, 50-б.
Áwelha Jamil jan keldi, Shıńǵıs kelip jurttı aldı, Sebep Inb-Hajıp óldi, Biriniń atı Tulabay; Biriniń atı Jaqsıbay; Mayanbay menen Qoyanbay,Toqpolat, Qaljan, Qalıbay; Áwwal shayxı Abibulla.
Berdaqtıń «Qúlen bolıs» poemasında Jánibek xan tuwralı da
maǵlıwmat ushırasadı.
Jánibek xanday shalqayıp,
Turdıń basında Qúlen bolıs.
Berdaqtıń «Shejire» sinde de Altın Orda xanlarınıń biri Jánibektińatı tilge alınadı:
Jánibek xan, Janay xan, Onıń uǵlı Toqtamıs xan,
Jánibek xan - Altın Orda xanlıǵında el basqarǵan. Onıń xanlıq etken waqtı 1342-1357 jıllarǵa tuwra keledi.
Tariyx ilimleriniń doktorı T.A.Jdanko qaraqalpaqlar arasında Jánibek xanǵa baylanıslı kóp sanlı ańız-áńgimelerdi jazıp alǵan. Ol qaraqalpaqlardıń ańızlarında saqlanǵan Jánibek xan haqqındaǵı gáplerdi qazaq qaramaǵına ótken noǵaylar menen bir neshe qaraqalpaq urıwları hám qáwimleriniń bolǵanlıǵı menen túsindiriw múmkin dep atap kórsetken edi.12 Biraq ta qaraqalpaqlar arasında Jánibek xan tuwralı, onıń Jiyrenshe sheshen menen baylanıslı ańız-áńgimeleri júdá keń túrde taralǵanı bul xannıń qaraqalpaq, qazaq ,noǵaylılardıń ele óz aldına xalıq bolıp bólinip shıqpaǵan waqtına sáykes keledi. Sonlıqtanda XV-XVI ásirlerde óz aldına xalıq bolıp qáliplesken úsh xalıqta da Jánibek xan tuwralı ańız-áńgimelerdiń kóplep saqlanıwı tábiyiy hal edi.
Mısalı: Góneden ketti dáwlet-baxıt,
12 Т.А.Жданко. Каракалпаки Хорезмского оазиса. Труды Хорезмской археолого-этногорафической экспедиций. –М, Т.1, 1952. 488-с.
Xiywada boldı paytaxt,
Adina atalıq inaq,
Inaq bop xan bolǵan emes,
Onnan soń boldı Elbarıs xan,
Basqa xanı bolǵan emes.
«Qúlen bolıs» poemasındaǵı maǵlıwmatqa qaraǵanda, Adina atalıqtıń
Elbarıs xannan burın, Xorezm mámleketiniń paytaxtı Góne Úrgenishten, Xiywaǵa kóshkennen keyingi mámleket turmısında belgili orınǵa iye bolǵan adam ekenligin kórsetedi.
Berdaqtıń «Shejire» poemasında Elbarıs xan, wázir Aǵadil tuwralı maǵlıwmatlardan keyin bılay jazadı.
Sarsańnan Adina tuwılǵan,
Adinadan atalıq bolǵan,
Adinadan Esh inaq tuwǵan,
Xiywaǵa inaq bolǵan eken.
Berdaq «Sarsańnan Adina tuwılǵan» dep jazadı. Adina atalıq, Esh inaq tuwralı maǵlıwmat Xiywa tariyxshısı Munistiń «Firdausiy iqbal» miynetinde de gezlesedi. Munistiń jılnamasında «Sarsań» tuwralı maǵlıwmat joq, al Adinanıń balası Esh inaq bolǵanın tastıyıqlaydı. Munis Adina atalıq tuwralı tómendegi maǵlıwmattı beredi: «Adina Muhammed atalıq mámlekettiń úlken basshılarınıń biri edi. Onıń bir kúnleri shikarǵa shıǵıp ketiwinen paydalanıp Aran xannıń ornına qalǵan «xan» túrkmenler menen kelip Xorezm patshalıǵın aldı. Ózbeklerdi qor qıldı. Az waqıttan soń óziniń zulımlıǵın xalıqka taratıp, xalıq posıwǵa jaqınladı. Bul xabardı Adina atalıq shikarda júrip esitip, Aral boyındaǵı «ózbeklerden» ásker jıynap túrkmenlerdi aradan ketiriw ushın Aralǵa taman júrdi. Tóktiń qalasına jetti»13.
Xiywa tariyxshısı Munistiń bul miynetine qaraǵanda, Elbarıs xannıń wáziri Munistiń babası Eshmuhammed biy bolǵanlıǵı tilge alınadı. Bul Berdaqtaǵı «Adinadan Esh inaq tuwǵan, Xiywaǵa inaq bolǵan eken» degen
13 Мунис. Фирдаусил иқбал. Қ.Жамалов аудармасы. 2-бет.
qatarları menen únlesedi.
Haqıyqatında da, Berdaq «Adina atalıq inaq, Inaq bop xan bolǵan emes» den jazǵan edi. Munis óziniń miynetinde Adina atalıqtıń mámlekettiń úlken basshısı ekenligin kórsetedi. Joqarıdaǵı maǵlıwmatqa qaraǵanda sol waqıtta Arannıń ornına basqa xan bolǵan, ol túrkmenler menen kelisip xalıqtı eziwshilikke ushıratkan. Bul faktler Berdaqtıń tariyxıy waqıyalardı sonshelli tereń
úyrengenliginen maǵlıwmat beredi.
Sonday-aq,Berdaqtıń «Qúlen bolıs» poemasında, onıń hám basqa klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarında ushıraspaytuǵın shıǵıstıń kórkem sóz sheberleri hám qaraqalpaq shayırları tuwralı maǵlıwmat berilgen, olardıń atları tilge alınǵan.
Mısalları: Jánibekke wázir bolıp,
Wázirlikte xızmet qılıp, Hár sózine mıń teńge alıp, Jiyrenshe ótken Qúlen bolıs.
Bul mısalda XIV ásirdegi Altın Orda xanı Jánibektiń tusında jasaǵan Jiyrenshe sheshen tilge alınadı. Berdaq Jiyrenshe sheshenniń wázir bolǵanlıǵın aytadı. Bul bahalı maǵlıwmat bolıp tabıladı. Kópshilik jaǵdayda Jiyrensheniń tapqırlıǵı, sózge sheberligine tiykarǵı dıqqat awdarılıp, onıń mámleketlik isker bolǵanlıǵına dıqqat awdarılmay keldi. Jiyrenshe sheshenniń danalıq sózlerin tereńirek úyreniw, haqıyqatında da bárqulla xannıń qasında júrip, sheshenlik sózlerdi aytıp júriw ushın keminde wázir bolıwı zárúrligin ańlatadı. Sebebi paqırpuqara xan menen tillespek túwe Jánibek xanday zalımnıń qasında da jaqınlay almaǵan.
Mısalı:
Ájiniyaz ótken Qúlen bolıs.
Bul mısallarda shayır ózine ustazlıq etken Kúnxojanı tilge aladı. Berdaq
óziniń «Ómirim» qosıǵında 27-28 jaslarında Kúnxojanıń aldına barıp jazǵan qosıqların kórsetip, bir yarım ay birge jatıp kemis jerlerin ońlatıp keńes alǵanlıǵı tuwralı jazǵan edi.
Ekinshi mısalda Ájiniyaz ózinen jası úlken bolǵanlıǵın aytadı. Bunı tómendegi qosıq qatarlarında da kórsetip ótedi.
Mısalı: Kúnxojanı kórdi kózim,
Esittim Ájiniyazdıń sózin
Maqtımqulı, Nawayı izin,
Men basarman Qúlen bolıs.
Bul qosıq qatarlarındaǵı maǵlıwmatqa qaraǵanda, Berdaqtıń Kúnxoja menen ushırasqanı, kózi menen kórgeni málim boladı, al «Esittim Ájiniyazdıń sózin» degen qatardı oqıp otırıp, bul ullı eki talant iyesi bir-biri menen júzbe-júz ushıraspaǵan bolıwı múmkin degen juwmaq kelip shıǵadı. Sebebi Berdaq óziniń shıǵarmalarında Kúnxoja, Ótesh, Omar shayırlar menen júzbe-júz kóriskenin bildiredi, al «Ájiniyazdıń sózin e sittim» dew menen sheklenedi. Onı basqa bir qosıǵında da
«Ájiniyaz sózdiń iyesi» dep xúrmet penen tilge alsa da, sáwbetles boldım, ushırastım dep jazbaydı. Soǵan qaraǵanda olar bir-biri menen ushıraspaǵan bolıwı kerek.
Mısalı: Sham sháhárde edi jayı, Qudaǵa ashıq Nawayı, Búlbúldey sayrap Shirazı, Bul hám ótti Qúlen bolıs.Sózi mashhur yurtǵa belli, Kóklen kerkez Maqtımqulı, Bul hám
ótti Qúlen bolıs.
Joqarıdaǵı kuplettiń sońǵı eki qatarında shıǵıstıń ullı shayırları Maqtumqulı, Nawayı tilge aladı. Berdaq óziniń basqa shıǵarmalarında da bul talant iyelerin
úlken húrmet penen tilge aladı: