MD hám PQJ / Dawıssız seslerdiń qabatlaslıǵı ayrıqsha seslik qubılıs sıpatında

tili. Fonetika atlı joqarı oqıw orınlarınıń talabalarına arnalǵan sabaqlıǵınıń qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisin izertlewge arnalǵan eń bahalı miynetlerinen esaplanadı.

Biziń bul pitkeriw qánigelik jumısımızda akad. A.Dáwletovtıń joqarıdaǵı izertlewleri qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisin izertlewdegi eksperimental maǵluwmatları tiykarında jazılıp otır. Bul miynet qaraqalpaq tiliniń dawıssızlar sistemasın eksperimental usıllarda keńirek izertlegen. Dawıssızlardıń fonemalıq quramın artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlamasın, dawıssızlardıń klassifikaciyasın bergen.

Avtor dawıssızlardıń sózlerdiń ishinde qollanılıwı, fonologiyalıq oppoziciya dúziwin fonemalıq reńki xızmetinde keliw jaǵdaylarına ayırıqsha dıqqat awdarǵan. Qaraqalpaq tiliniń dawıssızlar sistemasına fonetikalıq - fonologiyalıq sıpatlamasın beriwde bul miynet eń bahalı miynet bolıp esaplanadı.

Túrkiy til biliminde fonemalardıń qabatlasıp jumsalıwı jóninde bir qansha miynetlerdi ushratıwǵa boladı. Olardan N.A.Baskakovtıń e ki tomlıq

“Karakalpakskiy yazık” miynetin, A.M.Shervak “Sravnitelnaya fonetika tyurkskix yazıkov”, L.R.Zinder “Obshaya fonetika”, N.S.Trubeckoy “Osnovı fonologii”, V.V.Radlov “Opıt slovarya tyurkskix narechiy” H.Nematov “Wzbek tili tarixiy fonetikasi”, M.Djusupov “Zvukovıe sistemı russkogo i kazaxskogo yazıkov”,

A.Ayǵabılov “Qazaq tiliniń morfonologiyası”, A.Djunisbekov “Prosodika slova v kazaxskom yazıke”, S.Mırzabekov “Qazaq tilindegi dıbıstar tirkesi”, M.Tomanov “Túrki tilderiniń salıstırmalı fonetikası”, A.Dáwletov “Házirgi qaraqalpaq tili.

Fonetika”, M.Qudaybergenov “Qaraqalpaq tiliniń morfonologiyası” miynetlerin atap ótiwimizge boladı.

Dawıssızlardıń qabatlasıp jumsalıwın úyreniw úlken áhmiyetke iye. Hár bir tildiń dawıslı hám dawıssızlardıń ózine tán biri ekinshisi

20

menen dizbeklesip keliw nızamlılıqları boladı. Qaraqalpaq tilindegi únli, únsiz hám sonor dawıssızlardıń bir-biri menen dizbeklesip keliwin úyrenip qaraǵanımızda olarda bir qatar nızamlıqlardıń bar ekenin kóremiz.

Qaraqalpaq tilindegi dawıssızlardıń bir-biri menen dizbeklesip keliwine arnalǵan M.Qudaybergenovtıń maqalası1 bar. Biz usı maqalaǵa tiykarlanǵan hár qıylı qabatlasqan dawıssızlarǵa, geminat dawıssızlarǵa toqtadıq.

Solay etip, qaraqalpaq tilinde dawıssızlar sisteması boyınsha eń dáslepki izertlew jumıslarınan baslap búgingi kúnge shekemgi izertlewlerge toqtalıp óttik. Kórip ótkenimizdey tildiń seslik dúzilisin anıqlawda olardı klassifikaciyalawda dáslepki waqıtları qáte-kemshiliklerde bolıp otırdı. Biraqta keyingi jıllarda sońǵı kóz-qaraslar menen izertlew jumısların júrgiziw arqalı qaraqalpaq tiliniń seslik sisteması, sonıń ishinde dawıssızlar sistemasın izertlewler bir qansha jetiskenliklerge iye boldı.

1 Қудайбергенов М. Дистрибуция согласных звуков каракалпакского языка, -ӨзНА Қарақалпақстан бөлиминиң «Хабаршысы», 2001, №1-2, 113-115-бетлер.

21

I BAP. Hár qıylı dawıssızlardıń qabatlaslıǵı

Fonetika – til biliminiń bir tarawı bolıp, tildegi seslerdiń jasalıwın, esitiliwin, seslik qubılıslardı úyretetuǵın ilim. Dúnya tilleriniń kópshiliginde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde sóylew sesleri dawıslı hám dawıssızlar bolıp eki toparǵa bólinedi. Til seslerin bulay etip bóliwde olardıń artikulyaciyalıq hám akustikalıq

ózgeshelikleri, buwın quray alıw yamasa quray almaw qásiyetleri esapqa alınadı. Usı kóz-qarastan qaraǵanda, dawıslı sesler ózleriniń artikulyaciyalıq belgileri boyınsha ókpeden shıqqan hawa aǵımınıń sóylew aǵzalarınıń hesh jerinde tosqınlıqqa ushıramay, irkinishsiz shıǵıwı, hawa aǵımınıń pátiniń ólpeń bolıwı menen ayrıladı. Akustikalıq jaqtan dawıslılar formantlıq qubılısqa iye hám olar tek dawıstan turadı. Jáne bir ózinsheligi dawıslı fonemalar buwın quray alıw qásiyetine iye. Dawıssız fonemalardı aytqanda, ókpeden shıǵıp kiyatırǵan hawa aǵımınıń páti kúshli boladı, sóylew aǵzalarınıń tusında tosqınlıqqa ushıraydı. Solay etip, tildegi barlıq seslerdi aytqanda adam orgonları bolǵan sóylew aǵzalarınıń xizmeti ayriqsha. Sebebi, sóylew aǵzaları arqalı hár bir fonema jasaladı, payda boladı. Qaraqalpaq tilindegi hár bir fonemaǵa eksperimental usılda baqlawlar ótkerilgen, olardıń qalay jasalip turǵanlıǵı anıqlanǵan.1

Tildegi fonemalardıń jumsalıw jiyligi máselesi, ásirese sońǵı dáwirde uluwma dúnya tillerinde lingvistlerdi qızıqtırıp kiyatır. Bul tildiń grammatikalıq qurılısı menen tıǵız baylanıslı boladı. Sózlerdi grammatikalıq baylanısqa túsirip, gáp quraw arqalı adam óz oy-pikirin

22

bildiredi. Sóz hám gáp máni bildiretuǵın til birlikleri boladı. Fonema jekke turıp semantikalıq máni bildire almaydı, biraq sózlerdiń ózi fonemalardan quraladı. Sonlıqtan sóz, gáp hám seslerdi bir qatarǵa qoyıp, olardıń úshewin teńdey qatnastaǵı til birlikleri dewge bolmaydı. Til birlikleri ortasındaǵı seslerdiń tutqan ornın belgilewde, ásirese, prof. L.R.Zinderdiń mına pikirin inabatqa alıw zárúr:

”Tilde tradiciyalıq túsinik bolǵan hár qıylı úsh element bir-birinen ayrılıp turadı. Sesler, grammatika hám sózlik degen pikir qayta qurıwdı talap qıladı. Seslik tárepi bul tildiń úshinshi bir elementi emes, al sózlerdiń hám grammatikalıq usıllardıń jasawınıń zárúrli forması. Sózlik hám grammatikalıq qurılıs tildiń mazmunın qurasa, al seslik tárepi tildiń materiallıq negizin, onıń fizikalıq formasın quraydı, – desek boladı1.

Qaraqalpaq tilindegi qabatlasqan dawıssızlardı úyreniw ushın dáslep dawıssızlardıń sanın, olardıń aytılıw hám jazılıw jaǵdayların belgilep alıw talap etiledi. Sebebi, búgingi kúnde qaraqalpaq til biliminde dawıssızlardıń sanı haqqında hár qıylı pikirler aytılıp kelmekte. Ekinshiden, dawıssızlardıń qabatlasıp jumsalıwın úyreniwde basqa tillerden ózlestirilgen fonemalar esapqa alınıwı kerek pe? – degen orınlı sorawlar payda boladı.

M.Qudaybergenovtıń maqalasında bul máselege ayrıqsha dıqqat awdarılǵan. Ol qaraqalpaq tilindegi 19 dawıssızdıń distribuciyasın úyrengen. Onıń pikirinshe k hám q, g hám ǵ tórtewi eki fonema bolǵanı menen olardı ses sıpatında qaraǵan. Usıǵan baylanıslı b, g, ǵ, d, j, z, y, w, l, m, n, ń, p, r, s, t, sh, k, q yaǵnıy 19 dawıssızdıń distrivuciyalıq

1. Малов С.Е. Памятники древно-тюркской письменности. М-Л., 1952, 5-8-c.

23

sıpatlamasına toqtaǵan. Biz de usı kóz-qarasqa qosılamız. Ekinshiden, sózlerdiń aytılıwına itibar berdik.

Dawıssızlarǵa fonetikalıq hám fonologiyalıq sıpatlama beriwde olardıń qabatlasqan jaǵdayına itibar beriw kerek. Olar sózdiń basında, ortasında hám aqırında jumsalıwı jaǵınan bir qıylı emes.

Ádette olar eki yamasa kóp buwınlı sózlerde buwınlardıń shegarasında ushırasa beredi. Solay etip, sózdiń ortasında qabatlasqan dawıssızlar jumsalıwı jaǵınan sheklenbeydi, al sózdiń aqırında sheklengen halda jumsaladı. Sózdiń aqırında tiykarınan sonor dawıssızlar menen únsiz dawıssızlar qabatlasıp keledi.

Akad. A.Dáwletov bılay jazadi: “Qabatlasqan dawıssızlardıń, sonıń ishinde geminat dawıssızlardıń da morfemalar shegarasında ushırasıwın ayrıqsha túsindirip otırıwdıń zárúrligi joq. Sebebi, kóp morfemalı dórendi sózlerde aldıńǵı morfemanıń sońǵı sesi menen morfemanıń aldıńǵı sesiniń dawıssız bolıp keliwi arqalı olar qońsılas bolıp kelip, dawıssızlar qabatlaslıǵın payda etedi. Qabatlasqan dawıssızlardıń, sonıń ishinde geminatlardıń da morfemalar shegarasında emes, al bir morfemanıń quramında ushırasıwın dáliyllew qıyın hám bul ayrıqsha izertlewdi talap etedi”1. Mine, usı pikirdi basshılıqqa alıp, biz dawıssızlardıń túbir morfemalardıń ishinde qabatlasıp jumsalıwına toqtadıq.

Bul ushın dáslep únli, soń únsiz hám keyin sonor dawıssızlarına

bólek toqtadıq. Usı arqalı dawıssızlar toparınıń da bir-birinen ayırmashılıqların anıqlaw maqset etip qoyıldı.

1 Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń fonetikası. Nókis, 2012, 166-b.

24

a) Únli dawıssızlardıń qabatlaslıǵı

Qaraqalpaq tilindegi b, g/ǵ, d, j, z únli dawıssızlarınıń morfemalardabasqa

dawıssızlar menen qabatlasıp jumsalıwı aytarlıqtay ónimli emes.

tómendegi keste arqalı kórsetken1.

qansha sheklengen. Solay da olarda ushırasatuǵın qabatlaslıqtı keń túrde úyreniw

zárúr.

1 Қудайбергенов М. Қарақалпақ тилиниң морфонологиясы, Ташкент, 2006, 35-б.

25

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde 25 dawıssız bar. Olardıń ishinde úsh dawıssız (v, c, ch) orıs tilinen kirgen sózlerde, eki dawıssız (f, h) arabparsı tillerinen ózlestirilgen sózlerde ǵana jumsaladı.

Sonda túpkilikli sózlerde jumsalatuǵın dawıssız b, d, g/ǵ, x, j, k/q, l, m, n, ń, p, r, s, t, w, y, z, sh fonemaları qaladı. Biz qarqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózliginen únli dawıssız fonemalardıń tek túpkilikli emes, sonday-aq sońǵı dáwirlerde basqa tillerden ózlestirilgen fonemalardıń da qabatlasıp jumsalıwın anıqlap shıqtıq1.

b foneması v, j, g/ǵ, p, f, t, s, sh, q/k, x, h, c, ch, m, n, ń, y, w fonemaları menen birge qollanılmaydı, al basqa dawıssız fonemalar menen qabatlasıp jumsaladı. Máselen, abbat, álhábbiz, ǵubba, lábbáy, muxabbat, tákabbil, tákabbir;

ábden, dábdebe, dábdebesiz, shabdal; abzal, abzac, ábzeli, kebze; ablaut, blank, blok, bloknot, dublikat, qubla, láblebi; algebra, brezent, bridji, britaniyalı, bronxit.[bb], [bd], [bz] – sesleriniń qabatlaslıǵı tiykarınan sırttan kirgen sózlerde, kóbinese arab-parsı tillerinen ózlestirilgen sózlerde ushırasadı. [bl], [br] – sesleriniń qabatlaslıǵı tiykarınan rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden kirip kelgen sózlerde jiyi qollanıladı.

v foneması túrkiy tillerine sońǵı dáwirlerde kirip kelgeni ushın, bul fonemanıń qabatlasıp qollanılıwı da rus tili hám rus tili arqalı kelip kirgen

ózlestirme sózlerdiń quramında ushırasadı. v fonemasınan keyin t, m, n, l, r fonemaları menen keledi, qalǵan dawıssızlar menen qatar qollanılmaydı. Máselen, avtobus, avtojol, avtol, avtomat, avtor; pnevmatika, revmatizm; podpolkovnik, polkovnik; agglyutinativlik, aktivleniw, infinitivlik, obyektivli, ekspressivlik; vrach, evrey, lavr, nevroz, plevrit, evrika.

1 Қарақалпақ тилиниң орфографиялық сөзлиги. - Нөкис: Қарақалпақстан. 1990.

26

d fonemasınan keyin b, v, j, z, g/ǵ, p, f, t, s, sh, q, x, h, c, ch, ń, y, w fonemaları qollanılmaydı, al basqa fonemalar menen birge jumsalıp qabatlaslıq payda etedi. Máselen, budda, ǵoddaslaw, qáddi-qáwmeti, múddetli, sádde, hádden; budka, zaryadka, medkomissiya, razvedka, redkollegiya; administrator, administraciya, admiral; ahidnama, rudnik; velosipedli, dadlaw, yodlı, kislorodlı, metodlı, sudlanıw, shadlanıw, yadlatıw; avtodrom, adres, aerodrom, velodrom, drama, ippodrom, kadr, kafedra, kvadrat, medrese, yadro. [dd], [dk], [dm], [dn], [dr] – sesleriniń qabatlaslıǵı sırttan kirgen ózlestirme sózlerdiń quramında, al [dl] sesleriniń qabatlaslıǵı tiykarınan túbir hám qosımta aralıǵında jumsaladı.

Biraq d foneması b, v, j, z, p, f, t, s, sh, q, h fonemaları menen ózlestirme sózlerdiń quramında qabatlasıp jumsalǵanı menen aytılǵan waqıtta qasındaǵı fonemanıń ıńǵayına qaray ózgerip aytıladı. Máselen, bádbaq; advokat, advokatura; adjar, bridji, byudjet, djemper, kottedj; dzot; medpunkt, podpolkovnik; medfak, feldfebel; paroxodtay, pedtexnikum; zúryadsızlıq, kislorodsız; velosipedshi, dokladshı, paraxodshı; yadqa alıw, razryad-qa; bádhasıl.

Bir qansha izertlewshiler eski dáwirde túrkiy tilinde j foneması bolmaǵan dep esaplaydı.1 Bul pikirdiń táreptarları sóz basındaǵı y sesiniń ózgerisin bılay túsindiredi: [y]-[dj]-[j]. Sonlıqtan bul fonemanıń qabatlaslıǵı júdá siyrek ushırasadı. j foneması b, d, j, g/ǵ, m, n, l fonemaları menen qabatlasıp jumsaladı, al qalǵan fonemalar menen qabatlasıp jumsalmaydı. Máselen, bajban, májbúr; hújdan, hújdansız; ǵajja-ǵaj, tájjal, hújjet; májgún; mıjǵı, mıjǵıw; pájmúrde; bıjnaw, ǵıjnaǵan; garajlı,

1 Богородицкий В.А. Введение в татрское языкознание. Казань, 1955.

27

ǵıjlaw, ilajlaw, massajlaw, montajlaw, mútájli, peyzajlı, tirajlı, wájlesiw, háwijleniw, shajlaw, ekipajlı.

Únli dawıssız fonemalardıń ishinde z foneması qabatlasıp jumsalıw boyınsha júdá jiyi qollanılıp, al j, p, f, s, sh, h, c, ch, ń, y, w fonemaları menen qabatlasıp jumsalmaydı. Al qalǵan 12 dawıssız fonema menen qabatlasıp jumsaladı. Bunı tómendegi mısallarda anıq kóriwimizge boladı. Máselen, gezbe, dizbe, dizbek, ezbe, jazba, júzbe-júz, kórgizbe, qazba, qızba; zveno, razvedka; abaysızda, az-azdan, azdırıw, awızdan, gezdiriw, dúzdegi, jazdırıw, jezde, sezdi, poezd, tozdırıw; gázzap, gózzal, ǵázzel, izzet, lázzet; bezgek, gúzgi, kózgenek, mezgil, ózge, súzgi, súzgish; azǵın, bozǵılt, jazǵı, jazǵısh, qozǵalań, qızǵanshaq, sızǵısh, ızǵar; biztumsıq, boztorǵay, jeztırnaq; awızqabaq, bizquyrıq, kózqaras, kózqulaq; kózkóreki, segizkóz; juwazxana, muzxana; avtomatizm, argotizm, vokalizm, klizma, mazmun, plazma, prizma, turizm, xızmet; biznes, giznew,

ǵazna, qazna, pazna; azlap, awızlı, bozlaq, gazlesiw, duzlaw, etsizlew, izlew, qızlı, muzlıq, sózlik,tezlik; razryad, razryadlı.

g hám ǵ sesleriniń basqa dawıssızlar menen qabatlasıp jumsalıwı júdá az ushırasadı. g sesinen ózinen keyin g/ǵ, p, f, t, s, sh, q/k, x, h, c, ch, ń, y, w fonemaları qollanılmaydı, qalǵan dawıssız fonemalar menen qabatlasıp, 9 qabatlaslıq jasaydı. Máselen, degbir, segbir, shlagbaum; urugvay, gvardiya; jegde; jegjat, egjey-tegjey; megzes, megzew; paradigma, pigment, segment, sintagma; gnoseologiya, diagnoz, magnit, signal; beglerbegi, globus, egleniw, uglevod, uglerod, utyuglew; agrarlı, agronom, anagramma, gradus, gramm, grek;

ǵ sesi b, j, g/ǵ, p, f, t, s, sh, q/k, x, h, c, ch, n, ń, r, y, w fonemaları menen qabatlasıp qollanılmaydı, ol tek 5 qabatlaslıq ǵana jasaydı. Máselen,

28

ıǵbal; baǵdar, daǵdarıs, jaǵday, muǵdar, táǵdir; aǵza, zaǵzaqı; baǵman, laǵman; aǵla, baǵlı, maǵluwmat, shaǵlaw;

Solay etip, qaraqalpaq tilindegi únli dawıssız fonemalardıń qabatlaslıǵı 49 bolıp, olardıń hár biri basqa dawıssız fonemalar menen qabatlasıp jumsalıwı boyınsha túrlishe ekenligi anıqlandı. Bul qabatlaslıqlardı anıqlaw fonetika ushın da, morfonologiya ushın da áhmiyetli bolıp esaplanadı.

N. A. Baskakovtıń anıqlawınsha, túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde sózler dawıssız + dawıslı + dawıssız qurılısına iye bolǵan. Keyin dawıslı, dawıssız + dawıslı, dawıslı + dawıssız, daawıslı

+dawıssız + dawıssız, dawıssız + dawıslı + dawıssız + dawıssız túbir sózler payda bolǵan1.

Eger usı kóz-qarastı basshılıqqa alǵanımızda, keltirilgen sózlerimiz tariyxıy túbir morfemalar bolıp esaplanadı.

Uluwma aytqanda, qaraqalpaq tilindegi únli dawıssızlardıń basqa dawıssızlar menen qabatlaslıǵı tek inlaut poziciyada ǵana ushırasadı.

Ayırım ilimpazlar túrkiy tillerdegi dawıssızlar sheklengen halda bolatuǵının, dawıssızlardıń qabatlasıwı olardıń intervokal jaǵdayındaǵı turaqlılıǵın támiyin etetuǵın qosımsha usıl dep esaplaydı. Haqıyqatında da, qabatlasqan dawıssızlar dara dawıssızlarǵa salıstırǵanda, qosımsha turaqlılıqqa iye boladı. Mısalı, intervokal jaǵdaydaǵı qabatlasqan únsiz dawıssızlar únliler menen orın almaspaydı;

1 Баскаков Н. А. Историко-типологическая фонология тюркских языков, М, 9-б.

29