MD hám PQJ / Dawıssız seslerdiń qabatlaslıǵı ayrıqsha seslik qubılıs sıpatında

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Atamuratova M.

Tema: Dawıssız seslerdiń qabatlaslıǵı ayrıqsha seslik qubılıs sıpatında

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Ilimiy basshı: akademik Abatbay Dáwletov

Nókis – 2013

0

Jaqlawǵa ruqsat berildi

Dawıssız seslerdiń qabatlaslıǵı ayrıqsha seslik qubılıs sıpatında

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Atamuratova M. pitkeriw qánigelik jumısına

«» bahası qoyilsın.

1

MAZMUNÍ

2

Kirisiw

Hár qanday tildiń payda bolıwı jámiyettiń payda bolıwı menen tikkeley baylanıslı. Adamnıń dúnyaǵa keliwi hám sana seziminiń jetilisiwiniń, rawajlanıwıniń tariyxı bolǵanınday, tildiń de rawajlanıw jolı bar. Adamzat tili jámiyettiń payda bolıwı menen payda boladı hám sol jámiyet aǵzaları ushın óz-ara pikir alısıwdıń, qarım-qatnas jasawdıń eń zárúrli quralı sıpatında xızmet atqaradı. Til jámiyetlik qubılıs bolǵanlıqtan barlıq waqıtta jetilisip, rawajlanıp otıradı.

Prezidentimiz I.Karimov “Ózlikti ańlaw, milliy sana hám oy-pikirdiń kórinisi,

áwladlar ortasındaǵı ruwxıy-mánawiy baylanıs til arqalı kórinetuǵınlıǵı málim. Barlıq iygilikli pazıyletler insan qálbine, eń áwele ana háyyiwi, ana tiliniń takirarlanbas gózzallıǵı menen sińedi.

Ulli aǵartıwshı babamız Abdulla Avlanıydıń sózleri menen aytqanda “Hár bir millettiń dúnyada barlıǵın kórsetetuǵın turmıs aynası til hám ádebiyatıdur. Milliy tildi joǵaltıw millettiń ruwxın joǵaltıwdur1.”

Ádebiy tildiń jetilisiwi hám rawajlanıwında onıń fonetikalıq, grammatikalıq hám ámeliy tárepleri úlken áhmiyetke iye. 1917-jılǵa shekem qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq hám fonetikalıq qurılısı haqqında maǵluwmatlar bolmadı2.

Túrkiy tilleri sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de sózlerdiń qurılısında dawıslı menen dawıssızdıń qatarlasıp keliwi júdá keń en jayǵan qubılıs bolıp sanaladı. Qaraqalpaq tilinde dawıslınıń aldında kelgen dawıssız ses

1. Karimov.I. Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh. Tashkent, Manawiyat. 2008. 83-bet.

2. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II-том, фонетика и морфология , часть I

3

dawıslınıń sońında kelgen dawıssızǵa qaraǵanda da dawıslı sestiń ıńǵayına berilip ketedi. Biz bul qubılıstı buwın quramındaǵı dawıslı fonemalardıń ıńǵayına qaray dawıssız fonemalardıń ózgeriske ushırawı dep atasaq ta tuwrı keledi.

L.R.Zinderdiń kórsetiwi boyınsha dawıslıdan soń turǵan dawıssız kóbirek buwın shegarasında kele otırıp, aldıńǵı buwınnıń qurılısınan keyingi buwınǵa ótip ketiw uqıbına iye bolǵan. “Onıń ústine kem-kem pát alıp kúsheyip baratırǵandaǵı buwınnıń aldında kelgen dawıssız ses kem-kem ázzilep, tamamlanıp baratırǵan sońında kelgen dawıssızǵa qaraǵanda kóbirek hám turaqlıraq ózgeriske ushıraydı hám bul jaǵday tilde kóbirek en jayǵan”1.

Buwın quramındaǵı dawıslınıń óziniń aldında kelgen dawıssızǵa tásirin mınaday fonetikalıq sebepler arqalı túsindiriwge boladı. Jińishke dawıslılar bolǵan

á, i, ó, ú, e aldındaǵı dawıssız fonemalardı jińishke etip kórsetedi. Al juwan dawıslılar a, ı, o, u aldında kelgen dawıssız fonemalardı juwan etip kórsetedi.

Qaraqalpaq tilinde erinlik dawıslılar bolǵan o, ó, u, ú fonemaları aldında turǵan dawıssız fonemanı erinlik dawıssız fonemalarǵa aylandıradı. Sonlıqtan erinlik dawıssızlar erinlik dawıslınıń ıńǵayına qaray, birde juwan, birde jińishke reńklerinde aytıladı. Dawıslı fonemanıń keynindegi dawıssız fonemaǵa tásiri de, dawıslı sestiń aldında kelgen dawıssız seske tiygizgen tásirindey boladı.

A.Dáwletovtıń kórsetiwi boyınsha qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalardıń ayrıqsha tórt túrli tembri tutas buwın menen birgelikte

1 Зиндер Л.Р. Общая фонетика. М.,1979, –С.224.

4

singarmonizm kóleminde anıq kórinedi. “Bular juwan eziwlik, jińishke eziwlik, juwan erinlik, jińishke erinlik degen tembrler bolıp tabıladı”1. Dawıslılardıń buwın kólemindegi bul tórt túrli tembrdegi aytılıwı sol buwınlarda kelgen dawıssızlardıń da solarǵa sáykes turaqlı túrde mudamı tórt túrli reńklerde aytılıwın támiyinleydi, dep kórsetedi. Avtordıń aytqanın dálillew ushın mına tórt sózdiń mısalında anıq kóriwimizge boladı. Mısalı: tar, t΄er΄, t˚or˚, t΄˚ór΄˚. Bunda sózler qurılısındaǵı tek

ǵana dawıslı fonemalar emes, al sózler tutası menen bir-birine qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: tar-t΄er΄, t˚or˚-t΄˚ór΄˚ juwan-jińishke, t΄or΄-tar, t΄˚ór΄˚-ter erinlikeziwlik túrinde jumsaladı.

Qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalar da, dawıssız fonemalar da singarmonizm nızamına muwapıq eki túrli fonologiyalıq qásiyetke iye boladı. Bul fonemalardıń hár biri segmentlik dárejede ayrıqsha fonema xızmetin atqaradı. Sonıń menen birge supersegmentlik dárejede fonemalıq xızmet atqaratuǵın buwınnıń sıńarı xızmetin atqaradı.

Qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalar buwınnıń juwan e ziwlik, jińishke eziwlik ekenligine, juwan erinlik yamasa jińishke erinlik ekenligine baylanıslı buwın fonemanıń sıńarı retinde birde juwan eziwlik, birde jińishke eziwlik, birde juwan erinlik, birde jińishke erinlik túrinde jumsaladı. Biz bul jumısımızda dawıssız fonemalardıń qabatlasıp jumsalıwın keń túrde analizlep shıqtıq.

Til iliminde fonemalardıń qabatlaslıǵı fonetikanıń tiykarǵı nızamlarınıń biri. Fonemalardıń qabatlasıwı – tildegi fonemalardıń bir-biri menen qatar turıp jumsalıw, artikulyaciyalıq jaqtan úylesip, tariyxıy jaqtan

1 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили фонетика, Нөкис, 1994, 142-бет.

5

qáliplesken ornı. Haqıyqatında da, eger eki fonemanıń arasında artikulyaciyalıq baylanıs bolmasa, onda ol fonemalar qabatlaslıǵın quray almaydı. Hár bir tildiń

ózine tán ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, fonemalardıń qabatlasıwı sol tildiń fonetikalıq negizinen ǵárezli halda xalıqtıń áwladtan-áwladqa ótip kiyatırǵan tili menen tıǵız baylanıslı.

Tildegi sesler bir-biri menen artikulyaciyalıq jaqtan úylesip, tariyxıy jaqtan qáliplesip sózdiń materiallıq jaqtan júzege shıǵıwın támiyn etedi. Haqıyqatında da, birinen soń biri aytılǵanlıqtan qatara kelgen eki sestiń arasında arikulyasiyalıq jaqtan baylanıstıń, tásirdiń bolmawı múmkin emes. Óytkeni sóylew aǵımındaǵı seslerdiń aytılıw barısında aldıńǵı sesti aytıw waqtında-aq sóylew aǵzaları onnan sońǵı sesti aytıwǵa beyimlesip, bul qubılıs sóylew waqtında islenetuǵın pauzaǵa shekem úzliksiz dawam etip otıradı1.

Hár bir tildiń ózine tán ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, seslerdiń qabatlaslıwı sol tildiń qáliplesken seslik dástúri menen tıǵız baylanıslı boladı. Máselen, túrkmen, oyrot, qazaq, sarı uyǵır tilindegi jazba esteliklerde seslerdiń qabatlaslıǵınıń ushıraspaytuǵınlıǵı, al bashqurt, qaraqalpaq tilindegi jazba esteliklerde az sanda ushırasqanlıǵı ilimiy ádebiyatlarda sóz etilgen2. Túrkiy tillerdiń ishinde chuvash tilinde dawıssızlar qabatlaslıǵı eń jiyi qollanılatuǵınlıǵı anıqlanǵan. Bul tildiń derlik barlıq kategoriyalarında, sonday-aq sanlıqlarda da dawıssızlar qabatlaslıǵı anıq kórinedi3. Házirgi ózbek tiliniń dialektlerinde dawıssızlar qabatlaslıǵı

1Зиндер Л.Р. Общая фонетика. Москва, 1979, 125-б.

2Абдуллаев Ф. Фонетика Хорезмских говоров. Ташкент, 1967, 126-б.

3Дмитриев Н.К. Двойные согласные в тюркских языках, Сб. «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков», I, 1955, 263-б.

6

basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda kóp qollanıladı. Máselen, palla-waqıt, katta-

úlken, sodda-ápiwayı1.

Usı dáwirge shekem qaraqalpaq tilinde seslerdiń qabatlaslıǵı máselesi ele arnawlı izertlew obyekti bolmadı. Dawıslılardıń qabatlasıp jumsalıwı qaraqalpaq tili ushın tán qubılıs emes. Al dawıssılardıń qabatlasıp jumsalıwı bolsa, jiyi ushırasadı. Qaraqalpaq tilinde dawıssızlardıń qabatlaslıǵı túbirde, túbir menen qosımta aralıǵında, sóz benen sózdiń aralıǵında ushrasadı.

Bulardıń hámmesine ortaq uluwmalıq nızamlılıq bolǵanı menen hár biriniń

ózine tán ózgeshelikleri de bar. Sebebi, hár bir dawıssız fonema ózine uqsas belgisi boyınsha jaqın dawıssız fonema menen qabatlasadı. Kópshilik jaǵdayda sonor dawıssız fonemalardıń únli hám únsiz fonemalar menen qabatlasıwın kóriwimizge boladı. Sonday-aq, bul kórsetilgen poziciyalardaǵı eń uluwmalıq nızamlılıq –

únliniń únsiz benen, únsizdiń únli menen qabatlasıp qollanılıwı ushıraspaydı.

Túpkilikli sózlerdiń basında dawıssız seslerdiń qabatlasıp keliwi hesh ushıraspaydı. Sebebi, bul túrkiy sózler ushın jat qubılıs bolıp esaplanadı. Al, ayırım orıs tilinen kirgen sózlerdiń basında qabatlasqan dawıssızlar qollanılǵanı menen olar aytılǵan waqıtta qısıq dawıslı fonemalar

«qıstırılıp», qosılıp aytıladı2. Mısalı: spravka (ıspravka), snoska (usnoska), gruppa (guruppa), klass (kılass), shtrix (shıtırix), krem (kirem), staj

1Абдуллаев Ф. Фонетика Хорезмских говоров. Ташкент, 1967, 126-б.

2Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. -Нөкис, 1999, 169-б.

7

(ıstaj), stil (sitil) hám t.b. Olarǵa qaysı dawıslınıń «qıstırılıp» aytılıwı singarmonizm nızamına baylanıslı boladı.

Qaraqalpaq tilinde túbirdiń quramındaǵı dawıssızlardıń qabatlaslıǵın

úyrengenimizde eki jaǵdaydı bayqawǵa boladı: túbirdiń ortasındaǵı dawıssızlar qabatlaslıǵı hám túbirdiń aqırındaǵı dawıssızlar qabatlaslıǵı. Ol poziciyalardaǵı qabatlasqan dawıssızlardıń jumsalıwında bir qıylılıq joq. Sebebi, sóz aqırındaǵı poziciyaǵa qaraǵanda sóz ortasındaǵı dawıssız sesler qabatlasıwı jiyi ushırasadı. Sóz aqırındaǵı dawıssızlardıń qabatlaslıǵı kópshilik jaǵdayda gúmp, eńk, gúńk, shart h.t.b. sıyaqlı eliklewish sózlerdiń quramında ushırasadı.

Túbir quramındaǵı dawıssızlardıń qabatlaslıǵı mınaday bolıp keledi: abzal (bz), ábden (bd), shabdal (bd), jegde (gd), laǵman (ǵm), qasqır (sq), aspan, baspaq (sp), aqmaq, sıqmar (qm), toqpaq, sıqpan (qp), aqsha (qsh), batpaq (tp), pasha (sh), kóylek (yl), bayraq, ayran (yr) sıynaq (yn), t.b.

Qaraqalpaq tilinde túbir menen qosımta aralıǵındaǵı dawıssızlar qabatlaslıǵı túbir quramındaǵı qabatlaslıqqa salıstırǵanda bir qansha uqsaslıqlar bolıwı menen birge ózine tán ózgeshelikleri de bar. Túrkiy tillerinde sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde qamaw buwın jiyi ushırasqanlıqtan túbir menen qosımta aralıǵındaǵı dawıssızlar qabatlaslıǵı bir qansha kóbirek ushırasadı.

Qaraqalpaq tilinde singarmonizm nızamı boyınsha túbirge jalǵanatuǵın qosımtanıń da túbirdegi seslerden ǵárezli ekenligi belgili. Biraq, soǵan qaramastan sońǵı waqıtlarda sırttan, singarmonizmi joq tillerden sózlerdiń kirip keliwi arqalı bul qubılıstıń buzılıw jaǵdayları jiyi ushrasadı. Al, túrkiy sózlerde túbirdiń sońǵı sesiniń qanday bolıwına baylanıslı soǵan jaqın yaǵnıy bir belgisi bolsa da uqsas seslerden baslanǵan qosımtalar

8

jalǵanadı1. Sonlıqtan bolsa kerek túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde hár bir qosımtanıń bir neshe variantları ushırasadı. Eger sózdiń aqırı únsiz dawıssız seske tamamlansa, onda únsizden baslanǵan qosımta, únlige juwmaqlansa, únli dawıssızdan baslanǵan qosımta, sonor dawıssız seske pise, únli yamasa sonor sesten baslanǵan qosımta jalǵanadı. Máselen, barmaqqa, kitaptı, ayttı, iste, kózde, kúndizgi, bizdey, qızba, aspanǵa, kelme, shamdı, dápterge.

Sóz benen sózdiń aralıǵındaǵı dawıssızlar qabatlaslıǵı da túbir menen qosımta aralıǵındaǵı dawıssızlar qabatlaslıǵına usas boladı. Máselen, barmaq penen, kóz benen, barıp kel, alıp qoydı, saqlap qaldı, aqsawlaq, kók kóylek, aq terek. Kórinip turǵanınday, únsiz benen únsiz (qp, pk, pq, qs, kk, qt), únli menen

únli (zb) irgeles kelip, dawıs únlesligine sáykes qollanılǵan. Biraq, ayırım jaǵdaylarda bul nızam tolıq saqlana bermeydi. Mısalı: iship bol, kórip bol, túsinik berdi, dep daǵazaladı, bes mıń swm, tórt dápter, bes ruchka, bes júz swm, tórt júz tonna biyday, úsh nan. Bul mısallar únliden soń únli, únsizden soń únsiz dawıssız ses keledi degen nızamlılıq sóz benen sózdiń aralıǵındaǵı dawıssızlar qabatlaslıǵında tolıq saqlana bermeytuǵınlıǵın kórsetip tur.

Solay etip, qaraqalpaq tilindegi dawıssızlar qabatlaslıǵı túbir quramında, túbir menen qosımta shegarasında hám sóz benen sóz aralıǵında ushırasıp, olardıń hámmesine ortaq uluwmalıq nızamlılıqlar menen birge hár biriniń ózine tán

ózgeshelikleri bar ekenligi bayqaladı. Dawıssızlar qabatlaslıǵın lingvistikalıq kózqarastan arnawlı túrde úyreniw arqalı seslerdiń qabatlasıp jumsalıw nızamlılıqları hám olardıń distribusiyası haqqında maǵluwmatqa iye bolamız.

1 Мырзабеков С. Қазақ тилиниң дыбыс жүйеси. Алматы, 1999, 83-б.

9