MD hám PQJ / Q.Sultanov-qaraqalpaq prozasın izertlewshi

miynetiniń keyingi bólimi «Shıńlarǵa qaray» dep atalıp, bunda hár bir dáwirdin

ádebiy processi haqqında keń toqtaydı, xalıqtıń siyasiy, jámiyetlik hám mádeniy

Sonday-aq xalıqtıń ádebiyatıń rawajlanıwınıń ishki resursları, onıń «jánjelleri» menen «soqlıǵısıwları» pikirli tartısları menen ilgerilewshi momentler bar. Sońǵı jıllardaǵı qaraqalpaq prozasınıń rawajlanıwına ilimpaz

«Puw aǵashtı jasartqan», «Otız besti jetpis beske aldırǵan», adamlardıń

realistlik prozanıń dálepki úlgileri M.Dáribaev, Á.Shamuratov, N.Dáwqaraevtan

ekenin S.Xojaniyazov, O.Bekbawliev, T.Qayıpbergenov, Sh.Seyitov, T.Najimov, A.Aliev, Q.Jumaniyazov h.t.b. shıǵarmaları mısalında tutas dálillegenin kórip óttik.

1.2. Ilimpazdıń Sh.Aytmatov prozasına sın pikirleri.

Ilimpaz Q.Sultanov óziniń proza boyınsha izertlewleriniń ishinde belgili dárejede qırǵız jazıwshısı Sh.Aytmatov prozasına da óz dáwirinde bir qatar maqalaların dóretkenin kóremiz. Bul tarawda ilimpaz jetik qániyge sıpatında

jazıwshı dóretiwshiligine teoriyalıq jaqtan hár tárepleme jantasıp áhmiyetli kózqarasların bildiredi. Onıń pikirinshe Sh.Aytmatov dóretiwshiliginiń

ózgesheligin túsinip alıwımız kerek. Sonlıqtan mınaday baǵdarların belgileydi. Sońǵı jıllarda prozanıń rawajlanıwınıń jáne bir belgisi deydi ilimpaz: onday doretilgen qaharmanlardıń ruwxıy dúnyası bay. Bul tosınnan payda bolǵan qubılıs e mes. Sh.Aytmatovtıń «Qus jolı» hám «Erte kelgen tırnalar» degen

povestleri bar. Bul povesttegi e ki ayrıqsha jaǵdayǵa dıqqat qaratpaqshımız.

Birinshiden Tolǵanaydıń ana jer menen bolǵan diologi, bul jetinshi bólimde berilgen, al segizinshi bir diologtan ibarat jańa gápler bar. Sóytip povestti tamamlaydı.

-Kettin be, Tolǵanay?

-Kettim. Hayır, aman bol. Ólmesem jáne kelermen.

Bul endi ekinshi jer júzlik urıstıń Adam táǵdiyrine alıp kelgen barlıq jarasın

úrpeytip atılar aldında serpiletuǵın prujinaday bolıp qaqshıyıp qaldı. Sultanmurat bul ómiriniń ishinde birinshi mártebe gewdesine sıymay dúrsildep turǵan júreginiń sestin naqma-naq e sitti. Sultanmurat qolındaǵı júwendi qattı

21

qısımlap usılawı menen qulashın siltep jiberiwge tayın bolıp tur. Bul jerde ayrıqsha dıqqat beriletuǵın nárse kórkem shıǵarmanıń ózine tán bolǵan súwretlengen waqıyaların mazmunınan kelip shıqqan ólshemin saqlawda bolıp tur. Ilimpaz mine usınday hár bir teksttiń qollanılıw ózgesheligine tereń analiz bergenin kóremiz. Q.Sultanov óziniń «Shıńǵıs Aytmatov hám qaraqalpaq

ádebiyatı» degen maqalasında da qırǵız jazıwshısı Sh.Aytmatov dóretiwshiligi haqqında gáp ete otırıp qaraqalpaq prozasınıń ayrım baǵdarları haqqında toqtaydı. Máselen, maqala bılay baslanadı.

Sh.Aytmatovtıń tvorchestvosı jóninde pikir bildirmegen jazıwshı,

ádebiyatshılardın ózi joq. Olarda eki nárse júda anıqlanadı. Birinshiden, talantli e kenligi, e kinshiden shıǵarmalarınıń jer júzi boylap gezip júrgenligi. Olardıń ekewide durıs. Birak, jazıwshınıń ózi tárepinen «Paymana» romanında bir gáp bar. Ol «Adam bolıw kúnnen kúnge qıyınlasıp baratır» degen pikiri. Rasında da adam bolıw qıyınlasıp baratır. Burın adamlarda insap degen bolar e di, otız jıldan aslamraq tubalap qalıwshılıq dáwirinde insap adamlardıń kópshiliginen kúndelikli háreketlerinen túsip qaldı. Miyrimshápáátlilik, qayır-qomlıq adamlar arasında siyrek ushırasatuǵın boldı. Hámme nárse

«Berseń alasań, alasan-bereseń» degen principke qurıldı. Jazıwshılar, shayırlar, dramaturgler, baspa sóz xızmetkerleri arasında tvorchestvo menen mıń qaynasada sorpası qosılmaytuǵın adamlar menen tolıp ketti. Olar ózleriniń bir tomlardan, kitaplardan ibarat shıǵarmaların baspada járiyalap sol dáwirdiń klassigi dárejesine kóterilmekshi boldı.

Jeke adamlarǵa sıynıwshılıq dáwirinde bolǵan onıń qatıp qalǵan rejelerine qarsı tárbiyalanǵan tubalap qalıwshı dáwiriniń ne túrli qıyınshılıqların bastan keshirgen, Sh.Aytmatov, V.Ostafev, V.Rasputin sıyaqlı adamlar ózleriniń har bir shıǵarmasın xalıq

arasına járiyalaw arqalı sol shıǵarmada ortaǵa qoyılǵan pikiriniń

22

durıs yaki nadurıslıǵın baqlap bardı. Klassikalıq hám jer júzlik ádebiyatınıń

tájriybelerin qunt penen úyrendi, bul óziniń nátiyjelerin berip atır.

Sh.Aytmatov tvorchestvosı onıń ayqın mısalı boladı. Ol usınday gúreslerde shınıqqan adamlardın biri. Sonıń ushın «Sh.Aytmatov rus ádebiyatında

ayrıqsha qızıǵıwshılıq penen qarayman. Bunıń bir qansha sebepleri bar. Men jazıqlıǵınıń shetine kóz jetpeytuǵın rus ádebiyatınıń sheksiz dárgayaına

Tolstoysha danıshpanlıqtı hám obrazlardıń ruwxıy jaqtan qospalılıǵın jaqsı

kóremen. Júda hayran qalatuǵın Sholoxovsha dramatizmdi hám xarakterdiń

Sholoxovsha jaqınlıǵın jaqsı kóremen.» Sh.Aytmatovtıń dáslepki shıqqan shıǵarmalarınan sońǵı dáwirlerde shıqqan

«Ásirge tatırlıq bir kún», «Paymana» povestlerine toqtap ótedi. Bul

shıǵarmalardıń hár biri belgili dáwir menen, onıń tikkeley tiykarǵı máseleleri menen baylanıslı. Bulardıń hámmesi jer júzlik ádebiyattıń altın qorınan orın

aladı. Usı jerde jazıwshı bul shıǵarmalardıń e kinshi ózgesheligin atap ótedi.

Mısalı, ekinshi jer júzlik urıs waqıyalarına arnalıp jazılǵan «Jamiyla», «Razı bol gúlsarı», «Betpe-bet», «Ana jer-ana» shıǵarmaları bar. Sh.Aytmatov óziniń

«Ana jer-ana» Toǵanaydıń urıstıń sebebinen erinen, úsh balasınan ayrılatuǵının súwretleydi. Biraq sonda da Tolǵanay nemec xalqına bolıp, fashitlerge bolıp bir jaman sóz aytpaydı. Al, basqa xalıqlardın ádebiyatlarında nemec desede, fashist desede nemecti túsinetuǵın bolıp ketti. Al, Sh.Aytmatov jer júzlik mádeniyattıń

baspadan shıǵıp atır. Onıń tvorchestvosı nemec tilinde orta mekteplerdin

23

dárejesi, adamgershilikke qoyǵan talabı qansha dárejede joqarı ekenligin kóriw qıyın e mes.

Úshinshiden Sh.Aytmatov ádebiyattıń ózine tán bolǵan ózgesheligin durıs túsinedi. «Kórkem shıǵarmada jámiyetlik turmıstıń hámme tárepi kóriniwi múmkin emes». Iskusstva hám ádebiyatta biliw shárt emes, al oylaw tabıw shárt kórkem ádebiya jámiyetlik turmıstaǵı waqıyalarǵa shártli túrde sáykes keledi. Jasırınǵan pikirsiz iskusstvalıq bolıwı múmkin emes, iskusstvanıń hámmesi shártli degen pikirlerdi Sh.Aytmatov tereń ózlestirip alǵan hám shıǵarmalarda durıs qollanıladı. Sh.Aytmatov tvorchestvosınıń ózgesheligi sonnan ibarat ol kórkem ádebiyattıń teoriyalıq tárepiniń rawajlanıwına úlken úles qosqan adamlardıń biri. Mısalı: jetpisinshi jıllarda «Literaturnaya» gazetada járiyalanǵan maqalasında mınaday pikirdi aytadı: «Eger shıǵarma kitap oqıwshılardın kewilin hárketke sala almasa, onıń e stetikalıq talǵamın bayıta almasa, onıń jaqsılıqqa hám jamanlıqqa qatnasın ózgerte almasa, onday ne nárse aytılmasın, qanday, júdá paydalı hám oǵan zárúr pikirler bolsa da, qanday tema hám problemalar qoyılmasın, ol haqıyqıy iskusstva e mes. Sh.Aytmatov teoriyalıq jaqtanda, praktikalıq jaqtanda qaynap pisken adam. Tórtinshiden Sh.Aytmatov e liw jasına tolǵanda

«Literaturnıy Kirgizstan» xızmetkeri Levchenko menen diologinde-siziń shıǵarmalrıńızda nege Sheker awılı sonday dárejede súwretlenedi?» degen sorawına -Men Sheker awılın súwretlew arqalı realizmniń mánisin túsindim» degen edi. Dursında da sonday awılındaǵı ózgerislerdiń qanday ekenin bilmegen adam realizmniń mánisin túsinbeydi. Realizm tipik sharayat penen tipik xarakterdiń bir birine sáykes keliwi degen sóz. Onıń ekinshi tárepide bar, tipik sharayat óziniń náwbetinde tipik xarakterdi júzege shıǵaradı. Al, tipik xarakter jańa sharayattı jaratadı. Sonıń ushın da kórkem shıǵarmaǵa baylanıslı xarakter mazmunǵa aylanadı, al tildiń xarakterge qatnası

24

jaǵınan til mazmunǵa aylanadı. Sh.Aytmatov kórkem shıǵarmanıń usınday sıpatlı belgilerin durıs túsinedi. Sh.Aytmatov e liwge shıqqannan keyin eki

roman dóretedi. Ol eki roman da baspadan shıqqannan keyn «Ádebiyattı bizler

socialistik realizm hám onıń keleshegi haqqında jazılǵan

maqalasında

«Sh.Aytmatovtıń «Paymana» romanı házirgi ádebiy processke ot túsirdi»

degen e di. Usınday otlar adamlardı ádebiyatqa bolǵan qatnasın ózgertiwi múmkin. Sh.Aytmatov jer júzlik maydandaǵı úlken adamlardıń biri. Onıń

«Ásirge tatırlıq kún» romanı jóninde E.Sidorov óziniń «Literaturnaya gazeta» da

tiyisli.

«Onıń barlıq shıǵarmaları, aldın boljawlıq, kórgenlik áhmiyetke iye» dep

Sh.Aytmatov tvorchestvosının ózgesheligin belgileydi. Sonıń menen birlikte ilimpaz óziniń bul maqalasında1 Sh.Aytmatov tvorchestvosınıń qaraqalpaq

ayrıqsha úlesi bolǵanın hár tárepleme belgilep beredi.

25

II BAP. Q.Sultanov-T.Qayıpbergenov prozasın izertlewshi.

2.1.«Qaraqalpaq dástanı»nıń qaraqalpaq prozasınıń

rawajlandırıwındaǵı áhmiyeti.

XX ásir qaraqalpaq prozasında óziniń belgili dárejede ornına iye úlken talant iyesi T.Qayıpbergenov bolıp esaplanadı. Jazıwshı dóretiwshiligi boyınsha kópshilik ilimpazlar sın pikirlerin bildirgeni málim. Al, solardın ishinde ilimpaz Q,Sultanovtıńda belgili dárejede izertlegeni kópshilikke málim. Hamza hám Berdaq atındaǵı respublikalıq sıylıqlardıń laureatı T.Qayıpbergenov prozası boyınsha ilimpazdıń kópshilik ilimiy miynetlerinde sóz etiledi. Onıń bul boyınsha kóplegen ilimiy maqalalarınan tısqarı «T.Qayıpbergenovtıń prozası»1 kitabı jarıqqa shıqtı. Al, «Prozanıń rawajlanıw jolları» miynetiniń «Insan táǵdiyri», «Jállatlar oyını», «Tragediyanıń baslanıwı» bólimleri tikkeley T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasınıń tallawǵa qaratılǵanı menen bahalı. Shınında da, jazıwshınıń bul shıǵarması qaraqalpaq prozasınıń sońgı jıllardaǵı rawajlanıw tabıslarının biri edi. Sonlıqtan, miynette bunday tabısqa erisiwdegi jazıwshınıń jeke stili, sheberligi máselesi hár tárepleme ilimiy jaqtan tallanǵan. Miynettin bir bólimi «Insan taǵdiyri» dep atalıp bul bólimde T.Qayıpbergenovtıń «Maman biy ápsanası» romanı tuwralı sóz etiledi. Bul roman qaraqalpaq tilinde bir neshe mártebe, sonday-aq ózbek tilinde de baspadan shıqtı. Ádebiy sında bul roman jóninde gá jaqsı, gá onı kórkem shıǵarma qatarınan shıǵarıp taslawdan urınıwshılıqlar orın aldı. Biraq jazıwshı menen bolǵan ushırasıw keshelerinde paxta atızlarında ter tógip miynet etip júrgen diyqanlar arasında, mektep oqıwshıları hám oqıtıwshılar arasında onıń waqıyaları tuwralı tartısıwlar dawam etpekte. Tartısıwǵa sebepshi bolǵan, jámiyetshilikke e rsi kórilgen waqıyalardıń biri: Bir kúni

26

Amanlıq quwırdaqshınıń hayalına jalbıranıp góne kóylegin sorap ákelip

kiyindirdi. Qara kózge kem-kem adam sıyhı e ne basladı. Tamaq ishetuǵın boldı. Etine qan juwırdı. Sóylemeydi, aytqandı esitedi, qıl degendi qıladı. Amanlıqta ele bir maqset … Mendi bir sorlı shıǵar… Soraǵan menen aytqanı menen qayǵısı tógile me? Xesh qashan!!! Ózi tuwralı da aytpawǵa ıqrar etti. Álle qanday adamgershilik pe, yamasa óziniń iyt ómirinen qutılǵanı ushın ba, kimge minnetdarshılıq sezeme, keshte Amanlıqtı uyqılatpay, uyqılamaytuǵın boldı. Ol uyqıǵa ketkenshe otırıp, arqa-moynın qasıydı, ayaqların uqalaydı. Qullası, on

e ki múshesine qol tiydirmegen jerin qaldırmas… Amanlıq bara-bara bul lázzetli qollarǵa úyrendi. Hátte jumısınan qaytqansha asıǵatuǵın bolıp ketti. Bul

ınjıqtıń suwıp ketken júreklerge qozǵaw saldı. Báhár kesheleriniń

birinde Amanlıqtıń

«Áy, párwárdigar ǵáriypti zorlap neke buzsam keshiregór» dep biyshara eriksiz

hayaldı ıssı qoynına aldı. Azanda… uyalısıp, quwjıńlasıp halhas etti» degen waqıya e di. Bunday tuwısqan adamlardın bir tósekte jatıp zawqı súriwi

túwe, awıllas, ruwlas adam ekenin e sitse, bilse, pútkil e lge qarasın kórsetpey joq bolatuǵın adamlar ushın bul qansha dárejedegi arsızlıq, uyatsızlıq! Kitap oqıwshılar usını kóredi de esitken bilgen turmıs tájriybesi menen salıstıradı da

«bul nadurıs, bunday nárse qaraqalpaqta bolǵan e mes» dep qolın bir silteydi, ekinshileri atı qaraqalpaq xalqınıń turmısın usılay etip súwretlew arqalı jazıwshı

adamlardıń namısına tiyip atır dep kórsetedi. Romandaǵı jáne bir belgilep

ótiwge tiyisli máselelerdiń biri qaysı jerge barsa da quwıs-koltıq sırdańdaysırdańday dalańlıq, qumlıq shıbını menen sonası tolı. Qamıslıq asırım-asırım qumlar, sıpsıńsıpsıń áńgime, birewdi ekinshisin satıw, ójetlik penen danqparazlıq e n aqırında «qorqıttıń kóli atalıp júrgen xalqımızdıń ótmishtegi táǵdiyri menen ushırasasań… Romandaǵı waqıyalar adamlardıń táǵdiyrleri, ruwlar arasındaǵı talas tartıslar, belgili bir mákan jaylıq

27

xalıq sıpatında birigiw ruwlardı birlestiriw ushın bolǵan ideyanıń júzege shıǵıwı, onıń rawajlanıwı olardıń alıp barǵan gúresleriniń aqıbeti, dáwirge baylanıslı bolǵan jańa ideyalar, konkret súwretleniwin tappaǵanda bul roman

jóninde pikir júritiw qıyın bolǵan bolar edi. Ózinin palapanın jerge, jamǵa tiygizbey ayaǵına qısıp diń aspanda ushıp júrgen uyadan baslap uzaq-uzaqlardı

ushıwdı úyretetuǵın, reti kelse dushpanına qarsı kúsh jumsay alatuǵın dala búrkitin kórgenińiz bar ma?! Maman biydiń táǵdiyri usı dala búrkitiniń

taǵdiyrine uqsas. Dala búrkiti taw qıslaqlarında jasawdı maqul kórmeydi. Ol dushpan kelse, ayrıqsha shayqasqa túsetuǵın ashıq maydanda tal-kúsh

sınasatuǵın jigerli quslardıń biri. Ol, ólimtikke úyir bolmaydı, qarsılasqan dushpanın jenship taslaydı… Mine, onıń aqırǵı sózleriniń bir: «Barlıq qoqım, barlıq ólimtik saǵan sıydı Ámiw! Tágdiyriń bizge taqábbil, birak sen barlıǵın

teńizge ısırıp qutılasań, al biz? Biz ishimizge sıydıramız! Biz teńiz, biz dá!

Gáptiń mazmunın túsinetuǵın adam bolsa, Maman biydiń bul sózine itibar beriwge tiyisli. Sebebi neshe jıllar dawamında adamlardıń ómirinen tájriybe toplaǵan ruwlar arasındaǵı birlikti boldırıw ushın ne hádiyselerdi basınan keshirgen, atası Orazan batırdıń kóz aldında gellesi alınıwına kóngen keleshekke úlken úmitler qoyıp jasaǵan, ruwınıń mápinen kóre, barlıq qaraqalpaq xalqınıń mápin artıq kórgen adam Maman biydiń usınday sózlerin kúter edi. Bunday adamlardan usınday sózler shıǵadı. Há, qaraqalpaq xalqınıń

Maman biy xalqınıń keleshegi ushın qanday jawızlıqlar ózine dónetuǵınına

28

qannıń qoyǵan qarawılların baylap, sol nárseni báne e tip, úlken jazanı bir

adamnıń moynına awdarıp qoya qalatıǵın qalatuǵın adamlar arasındaǵı sharayatta bunnan basqa jolǵa júriwdi qalemeydi, óziniń basına qansha awır isler tússede hámmesine qayıl, biraq xalqına keleshek áwlatlarına turmısta jasawdıń bir aydın jolın, tuwısqanlıq qatnastıń márdana jolın baslawdı maqul

kóredi. Sonın ushın ol hámmesine qayıl. Ózi usı jolda ólip ketsede, ruwlar

arasındaǵı ala-awızlıqtı boldırmawdıń túyini bolǵan, qolǵa túsken rus bendelerin bosatadı. Mine aqıbeti: «Maman menen Amanlıq emenge baylanǵan,

iyin tiresip turıptı. Olar qansha sır bermeymiz» degeni menen, sharshaǵanlıqtan basların kótere almaydı, tómen iyilip kete beredi. Mamannıń

beti qan. Kiyimleri tilkim-tilkim. Amanlıqtıń betinde qan joq biraq isken.

toysa hesh nárseni oylamaytuǵın adamlar. Mamannıń jańa ómirge taslanǵań jańa qádemleri bir ruwdıń yaki bir awıldıń arı ushın taslanbaydı. Ol barlıq waqıtta

on tórt ruwdan, e ki arıstan bolǵan múmkinshiligin tapsa, bir birin jayınday

jutıp jiberiwge tayın turǵan ruwlardı birlestiriw ushın taslanadı. Máselen:

Jalayırlardıń malların e ki belgisiz e ki urınıń aydap baratırǵan jerinen alıp

qaladı, qońsı otırǵan qarım qatnas Ayǵarabiydiń awılına barıp onın menen da doslıqtı ádewir dárejede bekkemleydi, ózi talay mártebe kewil sandıǵın ashıp

29