MD hám PQJ / Q.Sultanov-qaraqalpaq prozasın izertlewshi

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń

QARARÍ:

5220100-filologiya (qaraqalpaq filologiyası) baǵdarın pitkeriwshi

Eshanov D. «Q.Sultanov-qaraqalpaq prozasın izertlewshi»

1

Mazmunı

2

KIRISIW

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde proza hár tárepleme izertlenilip

kiyatırǵan tarawlardıń biri. Bul boyınsha, belgili ilimpazlardıń kólemli

miynetleri jarıqqa shıqqanı málim. Atap aytqanda akademik M.Nurmuxammedovtıń1, I.Saǵitov2, Á.Qojıqbaev3, J.Narımbetov4, Z.Nasrullaeva5, S.Bahadırova6, Q.Sultanov7, P.Nurjanov8, H.Ótemuratova9, h.t.b.

Prezidentimiz I.A.Karimov «Tariyxıy tájiriybe, dástúrlerdiń miyras bolıp

ótiwi bulardıń bári jańadan-jańa áwladlardı tárbiyalaytuǵın qádiriyatlarǵa aylanıwı lazım»10-dep kórsetkenindey bul miynetlerdiń hár birinde qaraqalpaq prozası tariyxıy kózqarastan óz dáwirinde keńnen sóz e tilgeni menen qunlı. Sonlıqtan búgingi biziń wazıypamız olardı jańasha baǵdarda túsindirip olardıń

teoriyalıq tiykarların basshıllıqqa alıwımız tiyis. Usı baǵdarda biz pitkeriw qániygelik jumısımızda belgili ilimpaz Q.Sultanovtıń qaraqalpaq prozası

boyınsha izertlewlerine toqtawdı wazıypa e tip belgiledik.

Qalımbet Sultanov ádebiyat izertlewshi hám sınshı. Onıń kóplegen ilimiy miynetleri kópshilikke tanıs. Q.Sultanov 1932-jılı 13martta Qanlıkól rayonı

1 Нурмухаммедов М. Каракалпакская советская проза, Ташкент, Фан, 1968.

2 Сағыйтов И. Қарақалпақ әдебиятының ӛсиў жоллары, Нӛкис. 1979.

3Қожықбаев Ә. Қарақалпақ романы, Нӛкис, 1977.

4Нарымбетов Ж. Каракалпакский роман. Т.1974.

5Насруллаева З. Проблема, типа и характера в современной каракалпакской прозе. Нукус, 1984.

6Бахадырова С. Фольклор и каракалпакская советская проза, Нукус, 1984.

7Султанов Қ. Прозаның раўажланыў жоллары, Нӛкис, 1977.

8Нуржанов П. Дәўир талабы ҳәм кӛркем әдебият. Нӛкис, 1994.

9Ӛтемуратова Ҳ. Қарақалпақ тарийхый романының поэтикасы. Нӛкис, 1997.

10Каримов И.А. Ӛзбекстан XXI әсир босағасында: қәўипсизликке қәўиплер, турақлылық шәртлери ҳәм кепилликлери. Нӛкис, Қарақалпақстан 1998, 136-бет.

3

Qaraqalpaq mámleketlik pedinstitutında oqıp joqarı bilim alǵannan keyin

Qońırat rayonında muǵallim boladı. (1955-1958). Sońınan mámleketlik teatrda

ádebiy bóliminiń baslıǵı (1958-1959) Pedinstitutta oqıtıwshı (1959-1963) hızmetlerinde isledi.

Tashkentte aspiranturanıń teoriyalıq kursınan ótedi, sońınan pedinstitutta

hám universitette aǵa oqıtıwshı, docent lawazımlarında jumıs isleydi. Ómiriniń sońǵı jılları Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń professorı bolıp isledi.

Q.Sultanov 1967-jılı «Házirgi qaraqalpaq poemaları» atlı temada filologiya ilimleriniń kandidatı degen ilimiy dárejesin alıw ushın, al 1991-jılı «Házirgi

«Shayır jolı» (1986), «Insan qúdireti» (1992), degen miynetleri basılıp shıqtı.

Ol «Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxı» (1983),

Ádebiyattanıw» (1986), «Ádebiyattanıwdan sabaqlar» (1992) atlı joqarı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlar avtorlarınıń biri.

Q.Sultanov awdarmalar menen de shuǵıllanǵan. M.Gorkiydiń

«Ádebiyat haqqında», Q.Jumanov penen V.Shukshinniń «Qoraz shaqırǵansha» povest hám gúrrińlerin, Aristoteldiń «Poetika», Bualonıń

«Sóz óneri» shıǵarmalarıń qaraqalpaq tiline awdarǵan. Ol Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen ilim ǵayratkeri (1991) degen húrmetli ataqqa iye1. Ilimpazdıń

Qaraqalpaq ádebiyatınıń teoriyalıq máselelerine arnalǵan bir neshe kólemli

ilimiy maqalaları bar. Olar: «Tereń mazmunlı, kórkem pessa» «Á», №7,

1958-j., «Keng ufqlarni kuzlab»,

«Sh.Yu.» №8, 1986 j., «Kewil altınǵa berilmes», «Á», №13, 1970-j., «Poema

poeziyasınıń rawajlanıw baǵdarı», «Á», №6, 1965-j., «Sın dúzelmey, min

dúzelmeydi», «Sov.Q.Q.», №31, 1972-j., «Táriyplewden jan sezimine qaray», «Á», 1967-j., «Temir qazıq», poeması haqqında, «Sov.Q.Q.», №205, 1979-j.,

«Kórkem ádebiyattı úyreniwdiń geypara máseleleri», «Á», №11, 1984-j.,

«Ádebiyatshı hám kritik», «Á», №1, 1984-j., «Úlken ómirdiń baslaması», «Á»,

№4, 1984-j., «Dramaturgiyada personaj tili», «Á», №2, 1961-j., «Shuǵımıq hám qaharmanlıq», «Á», №8, 1975-j., «Shıńlar

shaqıradı», «Á», №2, 1976-j., «Talanttıń segiz qırı», «Á», №13, 1979-j.,

«Tábiyat hám shayır», «Á», №13, 1986-j., «Dramaturgiyamız sóz bolsa», «Á», №6, 1985-j., «Izleniw jolında», «Á», 1987-j., «Jeke pikiri, jámiyetlik

pikir me?», «J.L», 12-iyun, 1988-j., «Kórkem ádebiyattı oqıtıwdıń geypara

máseleleri», «Á», 1987-j., «Turmıs haqıyqatlıǵı hám onı súwretlewdegi ebeteysizlikler haqqında», «Á», №1, 1988-j., «Hújdan azabın oylap», «Á», №6,

1988-j., «Opponentke juwap», «Á», №9, 1988-j.,

«Sh.Aytmatov hám qaraqalpaq ádebiyatı», «Á», №12, 1988-j., «Qanlı joldıń dalası», «Á», №11, 1988-j., «Ottay lapıldap», «Á», №12, 1989-j.,

«Kórkem ádebiyattıń jan ashırı», «Sov.Q.Q.», №202, 1985-j., «Yarkost formı, bogatstvo soderjaniy», «Sov. KKiya», №57, 1986-jıl., «Sóz óneriniń zergeri», «Á», №6, 1988-j., «Úlken ómirdiń úsh terezesi»,

«J.L», №65, 1985-j., «Jaslar párwazı», «Sov. KK», 13-yanvar, 1983-j.,

«Sháshli», «Sov.KK», №204, 1977-j., «80 jıldıń salmaǵı», «Á», №4,

1990-j., «Úmitsizlik-ále májwanıń baslanıwı», «Á», №4, 1991-j., «Qol ushın bergendey jana jan qayda?», «Á», №4,5, 1992-j., «Talantlı akter»,

Q.Sultanovtıń qaraqalpaq prozasın izertlewdegi baǵdarlarına ayrıqsha itibar

beriwden ibarat. Shınında da ilimpazdıń qaraqalpaq ádbiyattanıw iliminde proza

máselesi boyınsha bir qatar ilimiy miynetleri kólemli maqalaları bar ekeni málim, sonlıqtan olardı úyrenip hár tárepleme tallaw, analizlew biziń

wazıypamızdıń biri. Lekin, ilimpazdıń bul baǵdardaǵı miynetleri boyınsha usı

kúnge shekem arnawlı sóz e tilmegen. Sonlıqtan biz bul pitkeriw qániygelik

jumısımızda tıń máseleni úyreniwge háreket ettik. Bizin tiykarǵı basshılıqqa alǵan jumıslarımızdın biri «Ilim hám ádebiyattıń mashaqatlı jollarında», Nókis, 2012. (Q.Sultanovtıń 80 jıllıq yubileyine arnalǵan ilimiy-ádebiy ocherk hám

prozasınıń rawajlanıw baǵdarları haqqında

Q.2.Ilimpazdıń Sh.Aytmatov prozasına sın pikirleri

Ekinshi bap. Q.Sultanov-T.Qayıpbergenov prozasın izertlewshi

rawajlandırıwdaǵı áhmiyeti

2.2. «Q.Sultanovtıń T.Qayıpbergenov povestleri hám «Qaraqalpaq qızı»

romanına sın kózqarasları» dep eki bap hám bólimlerge ajratıp úyrendik.

Sońında paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi berilgen.

6

Birinshi bap. Q.Sultanov-proza sınshısı.

1.1.Q.Sultanov miynetlerinde qaraqalpaq prozasınıń rawajlanıw

baǵdarları haqqında.

Belgili ilimpaz Qalımbet Sultanov «Prozanıń rawajlanıw jolları»

miynetinde qaraqalpaq prozasının rawajlanıw jollarına keń túrde toqtap ótedi.

Ilimpazdıń bul miynetinde ádebiyattıń iri tarawınıń biri bolǵan prozanıń qıyın hám juwapkerli jolların, ásirese sońǵı 70-80 jıllar ishinde tez pát penen

rawajlanıw sebeplerin, ilimiy tiykarda dálillep bergen.

Miynet tiykarının jeti bólimnen ibarat bolıp, onıń birinshi bóliminde

«Prozanıń rawajlanıw jolları» sóz etiledi. Qaraqalpaq prozasınıń úlken

buwınları retinde A.Begimov penen J.Aymurzaev, Dáribaev penen Shamuratov,

Ó.Aytjanov penen Q.Sultanovlardı atap ótedi. Jánede qaraqalpaq prozasınıń bólinbes, ajıralmas bólegine aynalǵan

T.Qayıpbergenov, U,Pirjanov, Á.Atajanov, S.Bahadırova hám taǵı basqalardıń dóretiwshiligin sóz etedi. Usılar menen bir qatarda qaraqalpaq prozasının rawajlanıwında belgili ornı bar kóp ǵana tvorchestvolıq kadrlardı

jetilistirip shıǵarıwǵa úles qosqan T.Nájimov, X.Seytov, A.Aliev,

Á.Tájimuratov, O.Xojaniyazov, O.Bekbauliev, Q.Jumaniyazov, Sh.Seytov, S.Salievlardı tilge aladı. Olar ózleriniń romanları, povestletleri, gúrriń hám ocherkleri menen qaraqalpaq prozasın rawajlandırıwǵa úlken kúsh-jigerli miynetin sarp etip atırǵanın kórsetedi. Keyingi bólim «Kóz qaras-jazıwshı

tvorchestvosınıń quyashı…» dep atalıp bunda jumıstaǵı waqıyalardıń sırtqı kórinisleri menen birge, olardıń ishki rawajlanıwın, rawajlanıwga sebepshi

bolǵan qaramaqarsılıqlardıń onıń pátli aǵımların qaynawıtlarında jalıqpastan bilip baratuǵın adamlar tuwralı toqtap ótedi. Solay e tip,

7

jazıwshının dúnyaǵa kózqarası ádebiyattanıw iliminiń baslı máseleleriniń biri bolıp tabıladı.

Jazıwshınıń dúnyaǵa kózqarası jámiyetlik turmıslardıń ósiwi menen rawajlanıp otıradı1, deydi ilimpaz.

Birak bunda bilmegen nárseni biliwge, túsinbegendi túsiniwge, sezbegendi seziwge, ańlamaǵandı ańlawǵa shekemgi aralıqtı alıp jatadı. Ásirese házirgi ilimiy texnikanıń sonday pát penen rawajlanıp baratırǵan belgili maqsetke qaratılǵan hár bir istiń, hádiyseniń keleshegi durıs anıqlanıp berilgen bir dáwirde jazıwshınıń kózqarası tuwralı gápte, sóz de bolıwı múmkin e mes. Hámmesi óziniń jayında, hámmesiniń ideyalıq-siyasiy baǵdarı durıs hámme jazıwshı jámiyetlik siyasiy turmısımızdıń rawajlanıwı xaqqında shıǵarmalar dóretip, jańa qaharmanlıq gúreslerdi quwatlap atırǵan, jańa baslamalardı dóretiwge negiz tayarlaǵan materiallıq baylıqlardı tez pát penen óndiriw ushın gúres alıp baratırǵan, xalıqtıń abadan turmısınıń paraxat ómir quwanıshınıń kókirekke sıymay atırǵan tolqınların kórsetip beriwge umtılıp atırǵan dáwirde jasamaqta.

Sonday-aq ótkendegi xalqımızdıń tariyxıy turmısın úreniwge, onıń tutas kartinaların ádebiy obrazlar menen dóretiwge jazıwshılar tikkeley baǵdar aladı. Bul tarawdaǵı iri-iri romanlarımızda, poemadástanlarımızda hámmesi quwandıradı. Keyingi bólimi «Qaharmanturmıs haqıyqatlıǵınıń ashılıwı» dep ataladı. Bunda sońǵı jıllardaǵı ádebiyattanıw iliminde burınnan bar bolıwına qaramastan hár bir dáwirdiń ózine tán bolǵan belgilerin, minez-qulıq normaların dáwiriniń alǵa qoyıp atırǵan máselelerin ózine jámlestiretuǵın keleshek haqqında keń-keń pikir júritetuǵın adam bolıp e saplanadı.

Sonlıqtan ádebiy qaharman jámiyetlik turmıstaǵı waqıyalardan baslansa da, jámiyetlik turmısta jasap atırǵan adamlardıń oyları,

1 Султанов Қ. Прозаның раўажланыў жоллары, Қарақалпақстан баспасы, Нӛкис, 1977, 9-бет.

8

tilekleri, maqsetleri, kúndelikli isi menen sherik boladı, onı qáliplestiriwge adamgershiliktiń eń joqarǵı normaların jámlestiriwge ámelge alıp keledi. Sonday-aq ilimpaz qaraqalpaq prozasında ádebiy qaharman máselesin de pikirler bildiredi.

Sońǵı jıllarda dóretilip atırǵan kórkem shıǵarmalardaǵı qaharmanlar qanday? Olardıń qanday belgileri bar? Xalıq ushın áhmiyetli bolǵan máselelerdi qalay e tip ortaǵa qoya alǵan jámiyetlik turmıstaǵı qanday waqıyalar ulıwmalastırılǵan degen bir neshe sorawlar kelip shıǵadı. Bul sońǵı jılları dóretilgen povest hám romanlarda qalay jasalǵan? Bulardı anıqlawdıń úlken áhmiyeti bar. Bir jaǵınan ádebiy shıǵarmalardı kitap oqıwshılardıń qalay túsiniwin ámelge asırsa, ekinshi jaǵınan erisilgen tabıslardı ulıwmalastırıw arqalı ádebiyatımızdıń keleshek rawajlanıwınıń perspektivasın kórsetip beriwge járdemlesedi.

Sonlıqtan házirgi dáwirdegi prozada qaharman obrazınıń jasalıwı óziniń ishine jańa jámiyetlik dáwirge baylanıslı jańa qaharmanlardıń júzege keliwi, xalıq ushın áhmiyetli bolǵan máselelerdiń ortaǵa qoyılıwı, turmıs haqıyqatlıǵın ulıwmalastırıwdıń principleri, qaharman xarakteriniń ózgeshelikleri, turmıs haqıyqatlıǵın súwretlewdegi jazıwshınıń ózine tán usılları hám tájriybeleri sıyaqlı kóp ǵana máselelerdi óz ishine aladı. Kórkem shıǵarmanıń e ń tiykarǵı sıpatlı belgileriniń biri sonda, hár qanday turmıs haqıyqatlıǵı, qaharmannıń ómiri, jasaǵan sharayatı, turmısı, kórgen-keshirgenleri, xalıq ushın áhmiyetke iye bolǵan máselelerdi tartısıwları arqalı ashıladı.

Sońǵı jıllardaǵı prozada qaraqalpaq xalqınıń táǵdirindegi áhmiyetli kishkene qosıqlardan baslap iri-iri shıǵarmalarǵa shekem tiykarǵı tema bolıp kiyatır. Ol haqqında ele de kóp shıǵarmalar dóreledi.

9