MD hám PQJ / A.Muwsaevtıń dóretiwshiliginiń izertleniwi

Kórkem shıǵarma adamlarǵa tásir etiwi ushın, adamlardıń estetikalıq talabın qanaatlandırıp súysinip oqıwı ushın, oqıǵan adamdı ózine eriksiz tartıwı ushın tereń mazmunlı, joqarı ideyalı, obrazlı bolıwı menen birge túr jaǵınan, sóz jaǵınan hám basqa da jaqtan sulıw bolıw kerek. Bunısız shıǵarmanıń kórkem bolıwı qıyın. Shayırdıń «Beri kel» degen qosıǵı Shıǵıs ádebiyatınıń tásiri astında jazılǵan eń sulıw shıǵarmalarınıń biri. Sonday-aq shayırdıń «Qırmızı», «Megzer» degen lirikalıq qosıqları da eń sulıw jazılǵan shıǵarmalarınan esaplanadı. Biz joqarıda kórsetken qosıqlar óziniń geypara kórkemlik ózgesheliklerine iye. Eń úlken

ózgeshelik-xalıq turmısın tereń bilip, óz kózi menen kórgenin, basınan keshirgenin ulıwmalıq etip Bere biliwi. Sonday-aq eń baslı ózgeshelik-shayır shıǵarmaları sol dáwirlerdegi xalıq talabına, xalıqlıq ideyaǵa muwapıq bolıp, shayırdıń júregi xalıq júregi menen soǵıp, ósip shıǵıp kiyatırǵan jańanı seze baslaǵanı, óz dáwiriniń talabına kórkem ádebiyatta óz shıǵarmasınan onıń kórkemligi menen juwap Bere biliwinde. Shayırdıń tereń mazmunlı, joqarı ideyalı, dáwirdiń talabına ılayıq shıǵarmalar dóretiwdegi tiykarǵı metodı – realizm metodı bolıp esaplanadı. Sebebi turmıstıń talabı boyınsha tikkeley real tariyxıy jaǵdaylardan kelip shıqqan ádebiy shıǵarma turmıstı obraz arqalı sáwlelendiriw kerek. Buǵan shayırdıń «Suwshı júrmeńler», «Suwshı bala»,

«Ógiz» shıǵarmaların aytıp ótiwimizge boladı.

Sonıń menen birge shıǵarmanıń kórkemligi jazıwshınıń stiline de baylanıslı. A.Muwsaevtıń qaraqalpaq ádebiyatında ózine tán stili bar.

«Shayırdıń jekke stili xalıq massasınıń milliy-azatlıq gúreslerisiz tásirinde qáliplesti hám jetilisip bardı».1

Bunı biz shayır shıǵarmalarınıń ideyalarınan kóriwge boladı. Shayır stiliniń

ózine tán ayrıqshalıǵı tek shıǵarmalardıń ideyasına ǵana

1 Байниязов Қ. «Аяпберген Муўсаевтың шайырлық стилиниң ўӛзгешеликлери». Нӛкис, 1972 ж. 89-бет.

20

emes, sonıń menen onıń sóz qurılısı, tematikası, tili, syujeti, kompoziciyasına da baylanıslı.

Shayır shıǵarmaların bastan-ayaq kózden ótkerip qaraǵanımızda onıń bir neshe túrge bólinetuǵını seziledi. Forma jaǵınan da ádewir ózine tán ózgeshelik bar.

A.Muwsaev qaraqalpaq ádebiyatın janrlar menen bayıtıwda óz úlesin qosqan shayır. Onıń poetikalıq shıǵarmalarında tómendegi túrler bar:

1.Lirikalıq shıǵarmalar.

2.Epikalıq shıǵarmalar.

3.Didaktikalıq shıǵarmalar (násiyat beriwshi).

4.Yumor hám satira.

5.Táriplew (oda).

Ádebiyattıń tiykarǵı shaqaplarınıń biri sıpatında lirika shayırdıń subektivlik oy-sezimlerin, dúnyaǵa kóz-qarasın sáwlelendiredi. A.Muwsaev kúshli lirik shayır. Onıń lirikasınan oy-sezimleri, ishki sırı, tilekármanları, basınan keshirgen isleri kórinip turadı. Shayır lirikasınıń kúshi sonda, shayır óziniń jeke oy-sezimlerin, tilek-ármanların, maqset-úmitleri menen baylanıstırıp bere bilgen. A.Muwsaev shıǵıs ádebiyatınıń eń jaqsı úlgilerin úyrene otırıp, esitkennin yadınan shıqpastay oǵada sulıw lirikalıq qosıqlar dóretken. Onıń «Beri kel», «Megzer», «Qırmızı», «Kelin», «Bir gózzal» lirikası usınday shıǵarmalar qatarına kiredi. Sonday-aq shayır epikalıq shıgarmalar da dóretken. Onıń úzindi bolıp biziń qolımızǵa tiygen

«Eliwbayǵa», «Qudaybergen dástanı», «Begdiń kók atı» dástanları bar. Bulardıń barlıǵı shayırdıń epikalıq shıǵarmalar jazǵanınan derek beredi. Biraq bul epikalıq shıǵarmalar tolıq bolmaǵanlıǵı sebepli ilimpaz miynetinde bul tuwralı maǵlıwmatlar berilmegen.

Shayır didaktikalıq (násiyat, aqıl beriwshi) shıǵarmalar jazıw menen de shuǵıllanǵan. Didaktikalıq shıǵarmaları qatarına shayırdıń «Mambetnazar», «Aman bol», «Dostımnıń dilbarınan», «Násiyat»,

21

«Qazaqbay», «Tuwrı jolda tura kórsin», «Dosan bala» hám taǵı basqa da bir qatar shıǵarmaları kiredi.

A.Muwsaev didaktikalıq shıǵarmalar jazıw menen burınǵı klassik shayırlardıń tradiciyaların dawam etiwshi sıpatında kózge túsedi.

A.Muwsaev ádebiyatımızda yumor hám satiranı rawajlandırǵan shayırlardıń biri. Onıń kúshli satirik shayır bolganın «Dáwir ulı», «Qız qıdırǵan jigit», «Kamalǵa», «Ishqıpaz», «Bere kórmeń» degen hám basqa da shıǵarmaları tolıq kórsetedi. Sonday-aq shayırdıń ádebiy miyrasında tereń mazmunǵa iye kóp ǵana táripleri bar. Onıń «Mazlım janan», «Mástana»,

«Amanqul», «Xalmurat», «Shul qızdıń», «Tárip», «Kók at» shıǵarmaları tárip janrında jazılǵan.

Sonıń menen birge A.Muwsaevtıń qosıq qurılısı tradiciyalıq sillabika sisteması yaǵnıy, barmak ólsheminde jazılǵan bolıp tabıladı. Bul sistema kosıq qatarlarındaǵı buwın sanlarınıń teńdey bolıwı tiykarında dúziledi. Bunday qosıq qurılısınıń belgisi – uyqas rifma hám qosıq ırǵaqlarınıń buwnaqlarǵa bóliniwi bolıp sanaladı. Buwın pátleri, dawıs tolqınları teń, birdey bolıp keledi, al, úlken pát eń aqırında boladı.

A.Muwsaevtıń poeziyasın ólshewi jaǵınan da tradiciyalıq poeziyanıń dawamı dewge boladı. Onda ólshewde ayrıqsha ózgeshelik joq. Shayırdıń tiykarǵı qosıqlarınıń barlıǵı 11 buwınlı 4 qatardan, 8 buwınlı 4 qatardan hám 8 buwınlı terme túrinde bolıp kelgen.

Shayır qosıqlarınıń uyqaslıq jaqları da qaraqalpaq xalqınıń awız ádebiyatınıń hám qaraqalpaq klassik shayırlarınıń qollanǵan uyqaslıq úlgileriniń dawamı bolıp, olarda ayrıqsha bir ózgeshelik sezilmeydi. Mısalı abab túrleri:

«Arjaq-berjaq bolıp eki san bolǵan, Bólim-

bólim eller qaraqalpaqtadı, Uyrek ushıp,

ǵańqıldasıp ǵaz qonǵan,

22

Aydın-aydın kóller qaraqalpaqtadı.»

Qosıqtıń qurılısında ólshem, buwın, uyqas – úlken orın tutıw menen birge, pát, ırǵaq ta úlken áhmiyetke iye. Irǵaq – bul qosıqtıń tiykarǵı kúshi. Irǵaq bar jerde qosıq bar. Shayırdıń oy-sezimi tek qosıqtıń buwında ǵana emes, sózde de seziledi. Qosıktıń hár bir qatarı tolıq mánini ańlatıwı kerek, hár bir qatar, hár bir qosıq adamǵa jańa sezim tuwdırıwı tiyis. Bul ushın qosıqtıń ırǵaǵı da, páti de kúshli bolıwı kerek. A.Muwsaev óz qosıqlarında ırǵaqtıń usı qádelerin sheberlik penen iske asırǵan. Bunı óz qosıqlarında ırǵaqtıń usı qádelerin sheberlik penen iske asırǵan. Bunı biz shayırdıń «Táriyp», «Bola basladı»,

«Yańlıdı», «Megzer», «Qayda» qosıqlarınan koriwimizge boladı. Kórkem obraz dúziwde de ırǵaqtıń tutqan ornı úlken. Irǵaqtıń kúshi kúshli bolıwı poetikalıq oysezimniń kúshi hám durıslıǵı, jetiskenligi menen baylanıslı.

Ilimpaz N.Japaqov: «Shayır shıǵarmasınıń obrazlı hám oqıwshıǵa túsinikli etip beriw ushın, súwretlemekshi bolǵan waqıyasın yamasa obrazın aykın janlı túrde kórsetiw ushın kórkem ádebiyattıń talabına muwapıq bolǵan hár qıylı súwretlew quralların (epitet, teńew, metafora, giperbola) sheberlik penen qollanǵan. Biz shayırdıń shıǵarmalarında eń kóp gezlesetuǵın eń kóp súwretlew qurallarına toqtap ótpekshimiz»,-deydi.

Epitet shıǵarmada qollanılatuǵın súwretlew qurallarınıń biri. Bul sózdiń mánisin belgilew, ayırım nárselerdiń atın, xarakterin anıq kórsetiw hám onı súwretleytuǵınına qosımsha mánili de bolıp esaplanadı. Shayır shıǵarmasınan mısallar keltireyik:

…Jas kúninde boldıń ash hám jalańash, Kózlerińnen tógip júrdiń qanlı jas.

yamasa:

…Palwaniyazdan basqa shıqtıń,

23

Ala tuyaq qasqa shıqtıń.

Bul jerde «qanlı jas», «ala tuyaq qasqa» sózleri epitet. Shayır xalkımızdıń bay awızeki ádebiyatın jaqsı bilgen.

Shayır shıǵarmalarında giperbolanı da jaqsı qollanǵan. Giperbolasúwretlewlerdiń tásirli hám kúshli bolıwı ushın ornın tawıp asıra súwretlew yamasa táriyplew mánisin beretuǵın ádebiy qural.

…Bir buwdaydan shórek qılar, Jalǵız qıldan elek qılar.

yamasa:

…Jan aladı qaraǵanda kózleri, Dártine dawadur shiyrin sózleri.

degen qatarlardaǵı «Bir buwday shórek», «jalǵız qıldan elek», «Jan aladı qaraǵanda kózleri» degen sózler giperbola.

Teńewler ádebiy shıǵarmada kútá úlken orın tutadı. A.Muwsaevtıń shıǵarmaları teńewlerge oǵada bay. Shayır teńewlerdi sheber, shıǵarmanıń mazmunına, ideyasına qaray orınlı qollanıladı. Máselen

«Moynaq» qosıǵında jańa turmıstı, Moynaq rayonı miynetkeshleriniń gúllenip baratırǵan baxıtlı ómirin jırlaydı. Usıǵan sáykes teńewler beredi:

…Xalqınıń turmısın biz táriyp qılsaq, Jasarǵan gúllerdey ósip baradı.

Bundaǵı «gúllerdey» sózi «day, Dey» jalǵawı qosılıp teńew jasalgan.

Shayır hár bir teńewdi turmıstıń hár qıylı tarawlarına, soǵan sáykes kórinislerge, zattıń túr-túsine, súwretlengen adamnıń minez-qulqına qaray paydalanǵan.

«Saqalıń aǵarıp tisiń túsken soń, Taza nawjawanday qáddi dal qayda.»

24

Shayır teńewlerinde itibar qaratatuǵın taǵı bir nárse, ol teńewlerdiń hár bir dáwirdiń ózine ılayıq turmıstaǵı baslı-baslı waqıyalardıń ózine sáykes bolıp keliwine kewil bóledi.

Metafora – degenimiz almastırıw mánisinde qollanılatuǵın sózler. Shayır metaforanı shıǵarmanıń mazmunına, ideyasına qaray sheberlik penen qollanadı.

«Urısta bir ózi mıńǵa derekli, Góruǵlı aybatlı, Rústem júrekli»…

Bul jerde shayır óziniń jigitlerin táriyplegende Shıǵıs ádebiyatında belgili bolgan qaharmanlarǵa teńgerip, metafora jolı menen obrazlı etip kórsetedi.

Ádebiy til - kórkem shıǵarmanıń janı. Ádebiy tilsiz kórkem shıǵarma dóretiw menen emes, ásirese, ádebiy til qosıqtıń tili – bul ayrıqsha sóz dúzilisi.

Hár dáwirde, turmıstıń hár bir tarawında, hár dáwirde jasaǵan adamlardıń minez-qulqına, xarakterine, kásibine baylanıslı sózlerdi orınlı qollana biliw shayırdıń til baylıǵınan derek beredi. Hár bir shıǵarmanıń mazmunına, ideyasına qaray sóz dúzilisi, tili bolıwı lazım. «Syujeti joq shıǵarmalar da bolıwı múmkin. Kompoziciyası kewildegidey bolıp shıqpaǵan shıǵarmalar da tabıladı. Biraq tili tómen shıǵarma bolmaydı. Sebebi tili tómen shıǵarmanı adam oqıy almaydı. Sonıń ushın da til kórkem shıǵarmanı sıpatlawdıń negizi».1 A.Muwsaev tili bay. Ol xalıq tilin, ásirese ádebiy tildi meylinshe ózlestirgen, tildi shıǵarmasınıń mazmunı, ideyasına karay, kórkemlik súwretley biliwine qaray erkishe jetekley alatuǵın shayır. Shayırdıń «Qırmızı» degen qosıǵında:

…Jerler lárzem berer jolga shıqqanda, Tawlar da jol berer kúlip baqqanda.

1 Мамбетов К. «Әдебият теориясы». Нӛкис, 1995 ж., 107-бет.

25

degen qatarlar bar. Bunıń mánisi kızdıń awırlıǵınan jer mayısıp turǵan emes, al qızdıń sulıwlıǵınan jer mayısadı, bawırı qattı qara tas ta, taw da qız kúlgende erip jol beredi demekshi. Bunday kóp mánili, orınlı jazıp qollanǵan sózlerdi shayırdıń shıǵarmasınıń ishinen kóplep tabıwǵa boladı.

Shayırdıń tili xalıqlıq til bolıwı lazım. Usınday bolǵanda onıń tiliniń sulıwlıǵın, tazalıǵın túsinikliligin, shıǵarmanıń kópshilikke tez tarap tásir etiwin támiyn ete aladı. Shayırdıń eki dáwirde shıǵarma jazıwına qaramastan, qaraqalpaq xalqınıń házirgi ádebiy tilinen kóp ózgeris joq. Biraq, shayırdıń 1917-jıllardan burınǵı shıgarmalarında arab, parsı tillerindegi sózler ushırasadı. Bunıń sebebi shayır eski mektepte oqıp hám shıǵıs ádebiyatın kóp oqıǵan, óz waqtınıń bilimli adamı bolǵan. Jáne de shayır arab, parsı sózlerin qalay bolsa solay ala bermey, onı xalıqqa túsinikli qollana bergen.

…Kórgen adam shiyrin jannan kesherler, Súmbil shashı ash beline túserler,

«Biyopadan yarı bolsa, Zulperiniń tarı bolsa…»

Bul jerde «súmbil», «biyopa», «zúlip» sózleri qaraqalpaq tiline basqa tillerden kirgen bolsa da, kópshilikke tusinikli.

Shayır qaraqalpaq tiline basqa tillerden túsinikli etip sóz qosa otırıp, sol zaman ushın til baylıǵın joqarı kóteriwge umtılsa, ekinshi jaǵınan sol waqıttaǵı kitabıy tildi halıq tiline jaqınlastırıw ushın xızmet etken.

Jáne de shayır shıǵarmalarınıń ishinde naqıl-maqallar kóp ushırasadı. Naqıl bar: «Mıń qoydı bir serke baslar»,

«Júzden júyrik, mıńnan tulpar», «Qusın túspesin qalıńǵa»,

«Biy akılǵa ergen azadı», «Nar kóterer awır júkti»,

26

«Qartaysa da dańqı jatpas tulpardıń»

degen xalıq naqıl-maqalları gezlesedi. Joqarıdaǵı aytqanlardan A.Muwsaevtıń ana tilimizdi jaqsı bilgeni, onı durıs paydalanǵanı, qaraqalpaq ádebiy tilin bayıtıw ushın ılayıqlı miynet etkeni ayqın kórinedi.

Ulıwma alǵanda bapta biz ilimpaz N.Japaqovtıń, A.Muwsaevtıń dóretiwshiligi haqkında sóz etken izertlewlerine toqtap óttik. Demek, bunnan biz A.Muwsaev dóretiwshiligin keń baǵdarda sóz etip qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwına óz úlesin qosqanın kóremiz. Hátteki, bul monografiya qaraqalpaq

ádebiyatınıń ilimdegi eń dáslepki (60-jılları) izertlewler bolıwına qaramastan, shayır dóretiwshiligin hár tárepleme qarastırıp onıń portretin anıq kóz aldımızǵa keltiredi. Shayır dóretpeleri haqqında keńnen maǵlıwmatqa iye bolamız.

27

II BAP. A.MUWSAEVTÍŃ SHAYÍRLÍQ STILINIŃ

ÓZGESHELIKLERI

2.1.A. MUWSAEVTIŃ ÁDEBIY ORTALÍǴÍ HAQQÍNDA

A. Muwsaev dóretiwshiliginiń izertleniwi boyınsha ekinshi miynet ilimpaz (ádebiyatshı) Q.Bayniyazovtıń qálemine tiyisli.

Q.Bayniyazov óziniń «A.Muwsaevtıń shayırlıq stiliniń ózgeshelikleri» (1972jıl) degen miynetin jazdı. Miynette shayırdıń jeke stili, sheberligi máselesi hár tárepleme ilimiy jaqtan izertlengen. Bul miynet úlken eki bólimnen ibarat bolıp, onıń birinshi bólimi «Ayapbergen Muwsaevtıń ádebiy ortalıǵı» dep ataladı. Bunda tiykarınan shayırdıń ustazları, zamanlasları hám shákirtleri haqkında, onıń ádebiy ortalıǵı haqqında aytıladı.

Ádebiyatshı Q.Bayniyazov «Ullı jazıwshılar hám shayırlar tosınnan payda bolmaydı, olardıń hár biri ózleriniń ustazlarına, zamanlaslarına, shákirtlerine hám isin dawam ettiriwshilerine iye boladı. A.Muwsaevtıń dóretiwshiligine názer awdarǵanımızda, onıń ustazları – qaraqalpaq awızeki ádebiyatınıń úlgilerin dóretiwshiler, ótkendegi qaraqalpaq shayırları, shıǵıs xalqı ádebiyatınıń klassikleri bolǵanın, zamanlasları Iskender, Qutlımurat, Seyfulǵabit hám basqalar ekenin, shayırdıń óz kásiplesleri menen tikkeley dóretiwshilik baylanıs jasaǵanın bayqaymız. Al, onıń shákirtleri, isin dawam ettiriwshileri qaraqalpaq ádebiyatınıń wákilleri esaplanadı»1-deydi.

Ayapbergen Muwsaev qaraqalpaq awızeki ádebiyatı shıǵarmalarınan miynetkesh xalıqtıń sarqılmas kúsh hám uqıbına tereń súyiwshilikti, ústem klass wákillerine sheksiz jek kóriwshilikti hám olardıń sózsiz joq

1 Байниязов Қ. А.Муўсаевтың шайырлық стилиниң ўӛзгешеликлери. Нӛкис, 1972 ж. 11-бет.

28

etiletuǵınlıǵına bekkem isenimdi úyrendi. Shayır qaraqalpaq xalıq dastanlarınan qaharmanlıqtı ájayıp kórinislerin sezdi, tuwǵan elge sadıqlıq, xalıq baxtı ushın

ólimge de bas tigiw, yarǵa shın bergenlik, ómirlik joldas ushın qanday qıyınshılıq bolsa da kóniw, isleriniń xaqlıǵına bekkem iseniw hám aqırında maqset-muradına jetiw sıyaqlı xalkımızdıń iygilikli arzıw-ármanların durıs kóre aldı. Sonday-aq shayır folklorlıq shıǵarmalarda xalqımızdıń neshe mıńlaǵan jıllar dawamında toplanǵan turmıslıq hám kórkemlik tájiriybesiniń bar ekenin bildi. Ol kóp sanlı folklorlıq úlgilerdi jıynaǵan hám qayta islegen.

A.Muwsaev qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalların kútá kóp bilgen. Ádebiyatshı Q.Ayımbetov 1929-jılı shayırdıń óz awzınan bir qansha original naqıl-maqallardı jazıp alǵan hám bulardıń birazı A.Muwsaev dóretiwshiliginde qollanılǵan: «Mıń qoydı bir serke baslaydı», «Awıl alıs Sarkólde, jetip keldim bir kúnde», «Adamnıń jamanın xalıq dúzetedi»,

«Aytıwshı aqıl bolsa, tıńlawshı dana bolar», «Aytılmaǵan sóz joq, esitilmegen gáp kóp», «Az oylaǵan alısqa joldas bolmas, sayası joq aǵashqa búlbil qonbas», «Qalǵan kóńil shıqqan jan menen barabar», «Jaqsı jigit ózi ushın tuwılıp, e li ushın óledi», «Esap bilmegen-esek»,

«Ushsań qanatıń menen, adassań awılıń menen», «Qońsı bolsań, qorǵan bol», «Aman quldıń otına aqılsız janadı». Joqarıdaǵı keltirilgen naqıllardıń geyparaları burınǵı óziniń formasın saqlap qalǵan, al ayırımların shayır islep ózgerisler kirgizgen, úshinshi birewleri avtordıń ózi dóretken naqıl-maqalları bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq awızeki ádebiyatınıń gúllán ideyalıq kórkemlik baylıqları A.Muwsaevtıń ózindegi tábiyiy shayırlıq talanttıń oyanıwına, durıs baǵdarǵa túsiwine hám alǵa rawajlanıwına tásir etken tiykarǵı faktorlardıń biri boldı.

XIX ásir qaraqalpaq klassik shayırları: Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh h.t.b. dóretiwshiligi – A.Muwsaevtıń shayır bolıp jetilisiwinde úlken

29