MD hám PQJ / A.Muwsaevtıń dóretiwshiliginiń izertleniwi
.pdf
ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI
QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI
|
|
|
|
Fakultet dekanı: |
|
|
|
|
|
doc.Q.Turdıbaev |
|
« |
|
» |
|
|
2014 j. |
5220100-filologiya (qaraqalpaq filologiyası) baǵdarınıń 4-kurs
studenti Qurbanbaeva G. «A.Muwsaevtıń dóretiwshiliginiń
izertleniwi» temasındaǵı
PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ
Jaqlawǵa ruqsat berildi |
Ilimiy basshi: |
||
Kafedra baslıǵi:’ doc. J.Nızamatdinov |
f.i.k.,doc. P.Allambergenova |
||
|
|
|
|
« |
|
» |
|
2014 j. |
Nókis – 2014
0
Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń QARARÍ :
5220100-filologiya (qaraqalpaq filologiyası) baǵdarın pitkeriwshi
Qurbanbaeva G. «A.Muwsaevtıń dóretiwshiliginiń izertleniwi»
atamasindaǵi pitkeriw |
qánigelik |
jumısına |
||
“ |
|
|
” bahası |
qoyılsın |
MAK baslıǵı : |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|||
MAK aǵzaları: |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|||
1
MAZMUNÍ |
|
I.Kirisiw...................................................................................................................... |
3 |
II. 1 bap. N.Japaqov –A.Muwsaev dóretiwshiligin izertlewshi ............................. |
7 |
II.1. A.Muwsaevtıń ómiri hám dóretiwshiligi, dáslepki qosıqları haqqında............ |
7 |
II.2. Shayır shıǵarmalarınıń ideya-tematikası, janrı, kórkemligi haqqında ........ |
16 |
III. 2 bap. A.Muwsaevtıń shayırlıq stiliniń ózgeshelikleri ................................... |
28 |
III.1. A.Muwsaevtıń ádebiy ortalıǵı haqqında ........................................................... |
28 |
III.2. Shayırdıń stillik ózgesheligi máselesi ............................................................... |
41 |
IV. Juwmaq .............................................................................................................. |
49 |
V. Paydalanılǵan ádebiyatlar ................................................................................. |
52 |
2
KIRISIW
XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında hár
tárepleme qálem terbetken kórkem sóz sheberleriniń biri – A.Muwsaev. Onıń tereń mazmunlı, kewilge qonımlı joqarı kórkemlikke iye qosıqları xalıq arasına keńnen taralıp ruwxıy dúnyasına ilham baǵıshlaǵan ádebiy miyraslardıń biri bolıp esaplanadı.
«Ayapbergen Muwsaev – ataqlı xalıq shayırı. XX ásirdegi qaraqalpaq
ádebiyatınıń baslawshılarınıń biri. A.Muwsaev 1880-jılı Moynaq rayonındaǵı
Sorkól awılında tuwılǵan. Xalıq shayırı 1921-jıldan baslap jańa húkimet tárepinde isledi. Sorkól volostınıń xatkeri (1925-27) boldı, mayda xojalıqlardı artelge
birlestiriwde ayrıqsha kózge túskenlerdiń biri boldı. Xalıq shayırı belgili qıssaxanlardıń biri edi, ol kóplegen dástanlardı yadqa bildi, shıǵıs klassik
shayırlarınıń shıǵarmalarınıń kópshilikke jetkeriwde ayrıqsha orın tuttı. Eki túrli zamandı kórgen shayırdıń óziniń shıǵarmaları da kópshilikke keńnen málim boldı, onıń dóretpeleri sol waqıttıń ideyalıq talaplarınan kelip shıqtı hám olarǵa durıs juwap berip otırdı»1 - dep sıpatlaǵanınday shayır shıǵarmalarında óz dáwiriniń ruwxın joqarı sezimleri menen sáwlelendirgenin kóremiz.
Sonlıqtan shayır shıǵarmaları erterekte-aq basıp shıǵarıldı. Mısalı, onıń «Kólge qash» qosıǵı 1930-jılı qol jazba «Qızıl muǵallim» jurnalınıń 1(№10)
sanınan orın |
aldı. Usı waqıtlardan baslap onıń qosıqları |
baspa |
sózde |
qaraqalpaq, |
rus tillerinde járiyalana basladı. |
|
|
«Qosıqlarınıń awızsha taralıwın Jumamurat – zuwlabiy usaǵan onıń qosıqların jaqsı biletuǵın hám e lge jaya bilgen adamlardıń xızmeti
1 Ахметов С., Есенов Ж. Қарақалпақстан Республикасының жазыўшылары. Билим баспасы, 1995 ж. 64-бет.
3
ayrıqsha bolǵan. Al, qol jazba túrinde taralıwına kelgende shayır qosıqların xat túrinde jazǵan..»1
A.Muwsaev shıǵarmaların jıynaw 30-jıllardıń ekinshi yarımında shıntlap qolǵa alına basladı. Nátiyjede shayır qosıqları gazeta, jurnallarda hám toplamlarda jiyi-jiyi basılıp shıǵıp turdı, al 1941-56-jılları óz aldına ayırım toplam bolıp basılıp shıqtı. Sońǵı 1954-55, ásirese 1956-60-jılları shayırdıń kóp qosıqları ómiri hám shayırshılıǵı jóninde biraz materiallar jazıp alındı. «…shayır shıǵarmaların jazıp alıw hám baspaǵa tayarlawda N.A.Baskaokv, T.Bekimbetov, X.Axmetov, T.Safiev, O.Kojurov, Q.Ayımbetov, N.Japaqov, M.Nurmuhammedov h.t.b. kóp jumıs isledi.»2
Jıynalǵan materiallar tiykarında 1960-jılı Qaraqalpaq mámleket baspasında onıń tolıqtırılǵan hám bir qansha tekstologiyalıq jumıs júrgizilgen qosıqlarınıń toplamı shıǵarıldı.
Sonıń menen birgelikte shayır qosıqları jıynalıw hám basıp shıǵarılıw menen birge, onıń dóretiwshiligi tuwralı ayırım pikirler aytıla basladı. Shayırdıń ádebiy xızmeti jóninde sabaqlıqlarda ulıwma qaraqalpaq ádebiyatınıń belgili bir máselelerine baylanıslı maqalalar da sóz boldı.
Biziń bul pitkeriw – qánigelik jumısımızdıń teması da «A.Muwsaev dóretiwshiliginiń izertleniwi» máselesine qaratılıp tiykarǵı maqsetimiz shayır dóretiwshiligi boyınsha izertlengen miynetler, maqalalar hár tárepleme sholıw jasaw, ózgesheligin, áhmiyetin kórsetiwden ibarat.
Shayır dóretiwshiligi tuwralı K.Sundeevtiń «Qaraqalpaq kórkem ádebiyatı» 3; Q.Ayımbetovtıń «Bunnan on jeti jıl burın»4 maqalasında shayırdıń sheshenlik uqıbı talantı joqarı bahalanıladı. T.Bekimbetovtıń maqalasında5 bolsa shayırdıń ortalıǵı,
ádebiy hám mádeniy bilim dárejesi e ń dáslepki ret sóz boladı. Al, ádebiy ekspediciyalardıń
1Қарақалпақ әдебияты тарийхының очерклери. Ташкент – 1968 – Самарканда, 43-б. (Коллектив)
2Ахметов С., Есенов Ж. Қарақалпақстан Республикасының жазыўшылары. Билим баспасы, 1995 ж. 64-бет.
3Журнал «Советское кроеведение», №1, 1936 г, стр 51.
4Қызыл Қарақалпақстан, 6.IХ. 1946 ж.
5Әмиўдәрья журналы, 1961 ж. №8
4
materialları tiykarında M.Nurmuxamedov, G.Esemuratovlardıń da birlikte kólemli maqalaları 1959-60-jılları jarıq kórdi.
S.Axmetovtıń makalasında1 shayır poeziyası qaraqalpaq klassikalıq poeziyası
úlgileri menen salıstırılıp, shayırdıń jeke ózgesheliklerin ashıwǵa baǵdarlanǵan. Al, shayır dóretiwshiligi boyınsha arnawlı kandidatlıq dissertaciya jaqlap, onıń dóretiwshiligin keń planda ashqan ilimpaz N.Japaqov2 boldı. Sonday-aq, Q.Bayniyazovtıń miynetinde A.Muwsaevtıń shayırlıq stiline keńnen toqtap ilimiy talqılap beredi. Jáne de, shayır dóretiwshiliginiń anaw yaki mınaw tárepi haqqında N.Dáwqaraev, A.Karimov, Q.Maqsetov, Á.Nasrullaev ht.b. maqalalarında da sóz etiledi. Sonlıqtan, biz jumıstıń tiykarǵı bólimlerinde bul máselege arnawlı toqtaymız..
Tiykarınan pitkeriw - qánigelik jumısımız teması búgingi kúnimiz ushın
áhmiyetli máselege baǵdarlanǵan. Sebebi, A.Muwsaev sıyaqlı XX ásir qaraqalpaq
ádebiyatınıń eń dáslepki wákilleri dóretiwshiligi búgingi ǵárezsizlik dáwiri ushın da áxmiyetli bolıp jańasha túsindiriw, izertlewlerdi talap etedi. Usı baǵdarda jumısımız qurılısı kirisiw, juwmaqtan tısqarı eki bapqa ajıratıldı. Birinshi bap N.Japaqov – A.Muwsaevtıń dóretiwshiligin izertlewshi, ekinshi bap, A.Muwsaevtıń shayırlıq stiliniń ózgeshelikleri, - dep ataladı.
Sonday-aq pitkeriw qánigelik jumısımızda shayır dóretiwshiligi boyınsha sońǵı dáwirdegi gazeta-jurnallarda járiyalanǵan maqalalarǵa da toqtap basshılıqqa alıwǵa háreket ettik. Máselen M.Sultamuratovtıń3 maqalasında shayırdıń ele de baspa sózde járiyalanbaǵan qoljazba túrinde saqlanǵan qosıqları, «Qaraqalpaqta», «Biradarlar», «Ne payda», «Jigitseń»,
«Ustazım» h.t.b. qosıqları haqqında maǵlıwmat beriledi.
1Ахметов С. Қарақалпақ поэзиясы тарийхының очерклери. Нӛкис, 1961-жыл, 157-58 бетлер.
2Жапақов Н. А.Муўсаевтың творчествосы. Нӛкис, 1964 ж.
3Султамуратов М. А.Муўса улының жәрияланбаған қосықлары. «Еркин Қарақалпақстан», 20.09.2000 ж. №115
5
Nátiyjede shayır dóretiwshiligi boyınsha izertlewler búgingi kúnimizde de
hár tárepleme dawam etip atırǵanın kóremiz.
6
Ibap, N.Japaqov – A.Muwsaev dóretiwshiligin izertlewshi
1.1.A. Muwsaevtıń ómiri hám dóretiwshiligi, dáslepki qosıqları
haqqında
A.Muwsaevtıń dóretiwshiligi tuwralı 30-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap sholıw xarakterindegi maqalalarda geypara pikirler aytıla basladı. Máselen, Sundeevtiń «Qaraqalpaq kórkem ádebiyatı» atlı maqalasında Ayapbergen Muwsaevtıń dóretiwshiligi joqarı bahalanadı. K.Sundeev shayırdıń geypara qosıqlarına analiz jasaydı, jáne onıń jas qaraqalpaq jazıwshıları ushın ustazlıq ornın da atap kórsetedi.1 Shayır shıǵarmaları mekteplerde, joqarı oqıw orınlarında
úyrenile basladı.
A.Muwsaevtıń dóretiwshiligin hár tárepleme izertlew jumısları sońǵı waqıtlarda shıntlap qolǵa alındı. Qaraqalpaq ádebiyatshıları ekinshi jer júzlik urıstan keyingi dáwirde shayır tuwralı kóz-qarasların, ilimiy baqlawların, jańa maǵlıwmatlardı baspa sózde daǵazaladı.
Sonıń menen birge A.Muwsaev dóretiwshiligi boyınsha arnawlı izertlew jumısın alıp barǵan ádebiyatshı N.Japaqov bolıp esaplanadı. Ol ózinin A.Muwsaevtıń tvorchestvosı»2 (1964-jıl) degen miynetinde avtor shayırdıń dóretiwshiligin keń baǵdarda izertlewdi óz aldına miynet etip qoydı.
Ilimpaz A.Muwsaevtıń kóplegen qosıqlarınıń ideyalıq-kórkemlik
ózgeshelikleri haqqında baqlawlar júrgizedi, shayırdıń súwretlew quralların, tilin hám taǵı basqalardı analiz jasadı.
Miynet tiykarınan úsh baptan ibarat bolıp, onıń birinshi babı, Ayapbergen Muwsaevtıń 1917-jıllardan burınǵı shıǵarmaları haqqında» dep ataladı. Bul bapta negizinen shayırdıń ómiri tuwralı maǵlıwmatlar berilip, onıń ózi jasaǵan zamanǵa kóz-qarası bildirilip 1917-jıllardan burınǵı shıǵarmalarına tallaw jasalǵan.
1Журнал «Советское кроеведение», №1, 1936 г, стр 51.
2Жапақов Н. А.Муўсаевтың творчествосы. Нӛкис, 1964 ж.
7
Ayapbergen Muwsa ulı 1880-jılı házirgi Moynaq rayonınıń aymaǵında
«Molla Pirim» degen jerge jaqın jerge «Kók Aral»da gedey shańaraǵında tuwılǵan.
Ósken jerleri sol Moynaq rayonınıń aymaǵındaǵı «Keshiw jap», «Qıyat jap», «Mádeli», «Shaqataydıń sholanı»,
«Qartabay ózek», «Sor kól» hám «Ráwshan» sovxozınıń aymaǵında bolǵan. Ayapbergenniń ákesi Muwsa, Muwsanıń ákesi Kóbey, Kóbeydiń ákesi
Tilewbay, Tilewbaydıń ákesi Shaǵırbay, bulardıń bári de atadan jekke bolǵan. Ortasha diyxan bolıp, diyxanshılıq penen shuǵıllanǵan. Muwsanıń xat jazıp, xat oqıǵanday eskishe sawatı bolıp, sonlıqtan onı xalıq «Molla Muwsa» dep ataǵan. Kásibi diyxanshılıq hám balıqshılıq bolǵan.
Ayapbergenniń milleti qaraqalpaq, qıyat degen urıwdıń qarjawbaras degen tiyresi. Shayırdıń ákesi 1915-jılı qaytıs boladı.
Ayapbergen awıllıq e ski mektepte oqıp sawatın ashqan. E ń dáslep
«Keshiw japtıń» boyında Yusup maqsım, soń «Qıyat japtıń» boyında Abdiraman molla degende oqıydı Xat jazıp, xat oqıytuǵın dárejege jetken soń, úlken medresege barıp oqıw ushın turmıs jaǵdayı kótermey oqıy almaydı. Adamlar menen sherik bolıp diyxanshılıq etiw menen shuǵıllanadı. Sol dáwirde ol qıssa oqıwdı kásip etedi. Turmıstıń usınday awır qıyınshılıqların basınan keshirgen Ayapbergen 1936-jılı 3- martta awırıp qaytıs boladı.
Ilimpaz N.Japaqov revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq xalqınıń arzıw-
ármanları, úmitleri qalay súwretlenedi, olardı shayır kórkem ádebiyatta qalay bere aldı, qaraqalpaq xalqınıń bólim-bólim bolıp, xalıq awır turmısta jasap turǵan waqıtta, ekonomikalıq jaqtan eń artta qalǵan el jaǵdayında payda bolǵanın hám shıǵarmalarǵa bul jaǵdaylardıń ózi tásir etkenin kóriwimizge boladı.
8
Hár bir jazıwshı, hár bir shayır tek sulıw shıǵarma jazǵanı ushın ǵana jazıwshı, shayır bolıp tanılmay, al ózi xalqı ushın xızmet etiw menen tanıladı. Sonıń ushın biz A.Muwsaev óz shıǵarması arqalı xalıqqa xızmet etken, xalıq tárepinde bolıp xalıqlıq ideyalardı qalay kórsetti, mine usılardı anıqlasaq, shayırdıń kimge, qaysı xalıqqa xızmet etkeni málim boladı.
Ilimpaz M.Nurmuhammedov: «A.Muwsaev ádebiyatımızdıń ele buwını qatıp rawajlanbaǵan dáwirinde tereń ideyalı shıǵarmalar dóretti. Shayır dóretiwshiligine jańa ómir, turmıs haqıyqatlıǵı, Qaraqalpaqstanda Sovet húkimetiniń ornawı onıń dóretiwshiligine jańasha baǵdar belgiledi, jańa ideyalıq mazmun berdi. Qaraqalpaq xalqınıń ótkendegi turmısın da, jańa turmısın da óz kózi menen kórgen shayır xalıqtıń eń jaqsı ulları árman etken baxıtlı turmıstı kóterińki ruwx penen idiraldı sezimler menen jırladı»1 dep óz dáwirinde joqarı bahalaydı. Sonıń menen birge A.Muwsaev shıǵarmaları xalıq arasında keń taraldı. Ol bul jańa turmıstıń jırshısı bolıp, birinshilerdiń qatarında qosıqlar dórete basladı. Birinshilerden bolıp jańa turmıs haqqında jańasha jırlap Ayapbergen XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń baslawshılarınıń hám tırnaǵın salıwshılardıń biri boldı.
Shayır óziniń «Qayda» hám «Ógiz» degen qosıqlarında ádilsizlikti, qattı eziliw xalıq turmısı qanday awhalǵa kelip jetkenin kórsetken. «Qayda» degen qosıqtaǵı «Suw tabılmas, endi bizge pal qayda» dewi miynetkesh xalıqtıń awır turmısın obrazlı sózler menen ańlatadı.
Al, «Ógiz» degen qosıǵında:
Háptede bir maslıǵımnan óteseń, Izińnen aydasam, keyin keteseń, Awzıńdı ırjıytıp mazaq eteseń,
1 Нурмуҳаммедов М. «Аяпберген Муўса улы» Нӛкис, 1981 ж. 3-бет.
9