MD hám PQJ / Qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq hám janrlıq ózgeshelikler

Avtor Zıyadanın monologi arkalı oqıwshını qaharman nıń ruwxıy

daǵdarısları menen tanıstıradı, onıń qıyın, quramalı jaǵdayı menen ortaqlastıradı. Daniyar menen Ziyadanıń arasındaǵı dialoglar eslew formasında beriledi. Eki

balanıń anası bolıp úlgergen Zıyadanıń basqa bir erkekke bolǵan muhabbatı shańaraqtı shaypaldıradı, perzentlerdiń hámkiyewiniń júreginde óshpes iz

qaldıradı. Kiyewi Qabıl menen balaların oylap qanshelli kıynalsa da Ziyadanıń oysız háreketi oqıwshınıń oysız háreketi, shańaraq aldındaǵı juwapkershilik sezimlerin sezinbewi oqıwshıda qanday da bir narazılıqtı oyatatuǵınday. Onıń ishki ruwxıy dúnyasındaǵı perzentlerine degen analıq mehri menen jalǵan muhabbat sezimler arasındaǵı gúrestiń avtor tárepinen sheber beriliwi shıǵarmanıń konfliktin

keskinlesiwine xızmet etedi.

Aqılım lal bolıp, baylandım qaldım, Tiriley dozaqta órtendim jandım, Onıń sózlerine isenbedim hesh, Meni tamam etti ishki bir gúres, Kórmeymen desem de eriksiz kórsetti, Aqıldan ayırıp dárdeser etti.

dramanıń talabına juwap beredi. Óytkeni ondaǵı waqıyalar mazmunı hám bayanlaw usılı boyınsha usı janrdıń kórkem qásiyetlerine say keledi. SHıǵarmadaǵı dramalıq sıpatlar waqıyalardıq kompoziciyalıq jaqtan

41

saxnalık kartinalarǵa, kórinislerge tiykarlanıp jaylastırılıwı bizge usılay juwmaq jasawǵa tiykar boladı kórinedi. Bul haqqında ádebiyatshı Q.Turdıbaev:

«Shıǵarmaǵa ádebiy qaharmannıń belgili bir sheklengen ómir jolları alınsa da, onda úsh dáwir: sovetlik, járiyalılıq hám ǵárezsizlik jılları sheberlik penen qamtılǵan. Súwretlew usılları menen ádebiy qaharmannıń obarzın jaratıw principleri «dástan-drama»nıń janrlıq-stillik talabına juwap beredi. Dóretpenin usınday janrlıq stillik sıpatlarǵa iye bolıwında avtordıń diniy-filosofiyalıq hám psixologiyalıq oy-pikirlerge ayrıqsha áhmiyet berip súwretlewi de sebepshi bolǵan»1,–dep jazadı. Haqıykatında da shıǵarma kopoziciyasındagı barlıq komponentlerdiń ádebiy saxnaǵa maslastırılıp, avtordıń túsindiriwleri (remarkaları), qaharmanlardıń dialogları túrinde beriliwi oǵan dramalık sıpat berip tur. Bul jaǵınan «Yalǵanshı» shıǵarması I.Yusupovtıń

«Aktrisanıń ıǵbalı», «Máńgi bulaq», T.Mátmuratovtıń «Jaqsı adamnıń júregi», «Juldızım meniń» shıǵarmalarına jaqın keledi. Jáne de bul janrlıq túr avtor dóretiwshiliginde birinshi tájiriybe emes. Joqarıda biz tallap ótken

«Tutqın» shıǵarması da usı janrlıq talaplar tiykarında júzege kelgen. Sol shıǵarma sıyaqlı «Yalǵanshı» shıǵarmasında da avtor dáslep waqıya qatnasıwshıları haqqında maǵlıwmat beredi. Sonday-aq dástan-dramada saxnalıq shıǵarmadaǵı sıyaqlı syujetlik waqıyalar, epizodlar, kirisiw, bólimler, kórinis, juwmaqqa ajıratılıp berilgen. Kirisiw hám juwmaq tikkeley avtordıń oylarınan ibarat bolıp, al kórinislerde avtordıń waqıyalarǵa, personajlarǵa qatnası, kózqarası lirikalık sheginisler túrinde «avtor» tilinen berilip otırıladı. Mısalı, avtor Ahmed haqqında

Anaw óspirim de solardıń biri, Shayırlıq xızmeti shegine túsken, Kewlin jarıq etip Allanıń nurı, Pernishte kewilli ortada

ósken, Sumlıq ne, aldaw ne, túsinbeydi ol.

1 Turdıbaev Q. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq poeziyası. –Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2011, 28-b.

42

Bul shıǵarma usınday janrlıq belgileri menen gárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq poeziyasında jańasha túr sıpatında orın iyeleydi.

G.Ibragimovanıń «Jaqsılıq et –dáryaǵa tasla» poeması da balalar poemasına qosılǵan jańalıq boldı. Poema hind xalık ańızı tiykarında jazıladı. Shomılıwǵa barǵan shaxzada suwǵa ıǵıp ketedi. Órden kiyatırgan bóreneni qarmap alıp, dawıldan qashkan torǵay, dawınnan qashqan tıshqan úshewi pana tabadı. Bunı dárya boyında shopan sırtqa shıǵaradı. Keterinde tıshqan bir tal murtın, torǵay bir párin julıp beredi. Al, shaxzada til ushınan wáde etip ketedi. Shopan bir kúnleri olardı sınaǵısı keledi. Sonda tıshqan da, torǵay da óz wádesinde turadı. Al, shaxzada aldına barǵan shopandı mise tutpay, jaqsılıqqa jamanlıq etedi. Dar astında turǵan shopan haqıykatlıqtı xalıqqa ashkara etedi hám barlık xalıqtı baslap xandı taxtan awdaradı. Ornına shopan patsha bolıp elde ádillik húkim súredi.

Jaqsılıq et–dáryaǵa tasla, Quday isińdi ońǵarsa, Dáwlet qusı baska qonar, Degen naqıl qalǵan eken.

-dep juwmaq shıǵaradı.

Shayır poemanı balalar talǵamına say, olardıń tilinde jazadı. Poema karaqalpak balalar poeziyasına qosılǵan jańalıqlardan esaplanadı.

N.Tileovanıń «Qaraqalpaqstan» baspasında 1996-jılı jarıq kórgen

«Aytarım bar» qosıqlar toplamına kirgizilgen «Júrek jarası» nasırıy poeması da dıqqatqa ılayıq. Poemada tariyxımızdıń awır demlerinde elden ketip, Watan gedayına aynalǵan liriklıq qaharmannıń tragediyası jańa, ózgeshe bir ruwxta beriledi. Avtordıń liriklıq qaharmannıń basınan keshirgenlerin, onıń ishki ruwxıy dúnyasın keshken oy keshirmelerin tereń psixologiyalıq súwretlewler arqalı sáwlelendiriwde avtor poetik anafora menen ritmikalıq, sintaksislik, leksikalıq parallelizmlerden sheber paydalanadı:

«Ol aytınıp jılap otırıp óz elinen, tuwǵan tuwısqanınan juda etip, til bilmegen, kóz kórmegen bir jurtqa qańbaqtay qańǵalatıp aydap

43

aparǵan taǵdirine nálet ayttı. Ol jılap otırıp ómiriniń kóbi ketip, az qalǵanda, «bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde» turǵan bendelik shaǵında ózge jurtta emes, óz eliniń, tuwılǵan jerdiń topıraǵın nesip ettirgen táǵdirine ırza boldı, raxmet ayttı». (69-b)

Kórip turǵanımızday sintaksislik tákirarlawlar arqalı qaharmannıń ruwxıy keshirmelerindegi bir-birine qarama-karsı sezim tuyǵılardı júzege shıǵarıw maqsetinde avtor sheberlik kórsetken.

Ózbek ádebiyatshısı A.Rustamovtıń aytqanınday, «Nasırıy asarlarda saj asosiy rol wynaydi. Sebebi usı saj sabapli ólshemlik anıq dawıslılıq júzege shıǵıp, derlik barmaq sistmasındaǵı qosıqlarǵa teńlesip qaladı. Belgili bolǵanınday saj–

«sóylewge túrli muǵdar hám dárejede húsn baǵıshlaytuǵın»1–ishki uyqaslıq bolıp, ol Shıǵıs xalıqları klassik nasırınan bekkem orın alǵan súwretlew quralı bolıp esaplanadı. Ol sóylemniń ayrıqsha tásirli bolıwına xızmet etedi. Qosıqta uyqas,

ólshem hám basqa da poetikalıq elementler birgelikte keledi. Al dástúriy prozada bolsa ólshem joq. Onda tek uyqasıqlar bar.Saj nasırıy tilden poeziya tiline ótiw aralıǵında bir basqısh2,–bolıp tabıladı.

N.Tileovanıń házirgi oqıwshı talǵamına maslastırılıp qollanılǵan nasırıy shıǵarmadaǵı saj usılları poemaǵa ayrıqsha mazmun, ritm muzıkalılıq berip tur.

«Qasına jakınlap kelmegen adam onıń egitilip jılap otırǵanın, yaki júzlerin báhár jawınına juwıp atırǵanlıǵın bilmes edi. Al, kelgende de, jası jetpisti alkımlap qalǵan, júzlerin ájin basqan aqsaqallı ǵarrınıń jer menen teń bolgan góne dúmpeshik qábirdiń topıraǵın qısımlap,

«Anajanım dep jılap otırǵanın kórse, beter hayranı shıǵar edi» (68-b).

Bul Watan gedayılıǵınan qutılıp, «Anajan» dep qábir basında otırǵan lirik qaharmannıń portreti. On jasında táǵdir aydawında ǵayrı ellerge jol algan Nuratdin ol waqıtta tuwǵan jer saǵınıshı, watan sezimi

1Рустамов А. Сўз ҳусусида сўз. Тошкент: 1987, 14-б.

2Камилов Н. Бу қадимий санъат. Тошкент: 1988, 123-б.

44

degendi bilmes edi. Úlken bir kárwan bolıp, el shetine kelgende Shıraz ǵarrı bir qısım topıraq alıp eli menen xoshlasadı. Sol topıraqtı onı jerlew máresiminde tabıtınıń ústine shashadı. Sol waqıtta Nuratdin bul áziyz tuyǵını sezinedi:

«Sol-sol eken aqshamları qıyal qúsım sen taman qanat qaqtı. Ármanlarım saǵan ulastı. Saǵınısh jasları kópshigimdi hól etti…» (71bet).

Sh.Payzullaevanıń «Quyash atawı» shıǵarması da proza tilinde bayanlanǵan.

Poemada «Júrek jarası» shıǵarmasındaǵı sıyaqlı proza hám poeziya aralas keledi. Bayanlaw stili prozalıq shıǵarmalarǵa jaqın keledi. Onda qaharmanlardıń ishki sezimleri, kewil tolǵanısları, tebirenisleri, poeziya tili menen súwretlenedi. Qarańız:

Awa, dástan deydi «Alpamıs»tı jurt, Bálki bir qıyalıy dóregen deser, Meniń qıyalımda átirap jım-jırt, Bolǵan waqta birden nóser baslanar, Qosıla almayman qıyalıy dewge,

Yaq, onda namıs bar, hújdan bar, ar bar,

Onda sap ıshqını qoyǵan girewge,

Batır bar, el de bar, súyikli yar bar1.

Poemadaǵı prozalıq bayanlawlar, súwretlewler stillik jaqtan novellanıń stiline jakın. Onda ritorikalıq oborotlardıń, poetikalıq elementlerdiń az isletiliwi, sezimnen góre epikalıq waqıyanıń basımlılıǵın kórsetedi. Bul bolsa óz gezeginde shıǵarmanıń waqıyalıq tiykarlarınıń lirikalıq qásiyetlerden góre ústin ekenligin ańlatadı. Bul nárse belgili dárejede shıǵarmanıń janrlıq ózgesheliginen dárek berip turǵanday.

«Men adamlardıń arasında bolıw, hátte olardıń názerinde turıw ushın umtıldım. Olarǵa barlıǵım menen de kóringim keledi. Ol bolsa

1 Пайзуллаева Ш. Қуяш атаўы. Насырый поэма//«Қарақалпақстан жаслары», 2000, 8-март, №10.

45

edi. Men pútkil barlıǵımdı oǵan sarıplar edim. Durıs mende kóp nárse bar. Jumıs, abıroy, mártebe… leykin, kúndelikli tirishilik… Bálki kimdur mendey bolmaqqa háwes eter. Biraq sırtqı kózge solay–dá! Al ózim… Tek alǵa eńterilip háreket etemen. Pútkil aqıl-huwshım, barlıǵım sonıń menen ketti».

Bunday prozalıq bayanlawlar ondaǵı qosıqlardı bir-biri menen baylanıstırıw xızmetin atqarıp turǵanday seziledi. Haqıyqatında da solay. Sońǵı sheshim de qosıq qatarlarında beriledi.

«Quyash atawı» poemasın tallay otırıp, ondaǵı tiykarǵı ózgeshelik poeziya menen prozanıń aralasıp keliwi, súwretlewge qaraǵanda bayanlawshılıqtıń basımlılıǵı, tolıq ishki ritmliliktiń bolmawı,–bulardıń barlıǵı shıǵarmanıń poema janrınıń talabına mas túrde jazılǵanlıǵınan dárek beredi.

Qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń búgingi rawajlanıw barısında belgili orınǵa iye M.Jumanazarovanıń «Súyinbiyke», G.Nurlepesovanıń

«Qumar ana» shıǵarmaları olardıń ǵárezsizlik dáwirindegi liro-epikalıq baǵdarda dóretken dáslepki tájiriybeleri bolıp tabıladı. Usıǵan qaramastan olardıń bul kórkemlik turmıs shınlıǵın jańa janrdıń imkaniyatlarına ılayıq súwretlewge umtılıp atırǵanlıǵın ańlatadı. Bul eki shıǵarma tariyxıy ótmish waqıyaların janlandırıwı hám xalqımızdıń márt hám aqıllı hayal-qızlar obrazların jaratıwı menen bir-birine tematikalıq jaqtan jaqın keledi. G.Nurlepesovanıń «Qumar ana» janrı boyınshatariyxıy dástan. Haqıyqatında da, shıǵarmanıń baslanıwı, ondaǵı waqıyalardıń bayanlanıwı, syujetlik qurılısı, qaharmanlar obrazlarınıń jaratılıwı jaǵınan dástan janrınıń talaplarına sáykes keledi. Mısalı, shıǵarmanıń tiykarǵı qaharmanı Qumar analıqtıń dúnyaǵa keliwi tómendegishe bayanlanadı:

Mıń jeti júz sekseninde, Tariyxtıń óshpes kúninde, Bir qız dúnyaǵa kelipti,

46

Esengeldi máhremniń úyinde. Qumar ana qoydı onıń atın, Dúzetip bar saltanatın,

Betin qaqpay ósiripti, Biyik tutıp inabatın.

Ózi sonday aqıl boldı, Sóz sóylese naqıl boldı, Qumar ana kelgende kamalǵa,

Kórgen janǵa maqul boldı. (73-74-betler)

Shıǵarma kompoziciyalıq qurılısı jaǵınan on bólimnen ibarat. Ol waqıyalardı

bayanlanıw usılı hám qosıq qurılısı jaǵınan Berdaqtıń

«Aqmaq patsha» dástanın eske túsiredi. Yaǵnıy qosıq qatarları 7-8 buwınnan quralıp, ondaǵı waqıyalar segizinshi bólimge deyin ótken máhál feyili formasında bayanlanadı. Al, keyingi bólimlerde bolsa Qumar analıqtıń hám batır tuwǵan ernazardıń búgingi jaslarǵa hám keleshek áwladqa úlgi etetuǵın mártlik isleri táriyplenedi.

M.Jumanazarovanıń «Súyinbiyke» shıǵarmasına avtordıń ózi tárepinen tariyxıy tolǵaw dep janrlıq atama beriledi. Degen menen, bul shıǵarma bizge erte dáwir ádebiyatınan tanıs bolǵan tolǵaw janrınan pútkilley parıq qıladı. Sebebi kompoziciyalıq jaktan shıǵarmanıń qosıq qatarları 10-11 buwınnan quralıp, eki

bayanlanǵan. Bul shıǵarma mazmunı jaǵınan «Ormanbet biy» tolǵawı hám xalıq

47

qaldırǵan bul hayal qaraqalpaqtıń márt, batır qızı sıpatında kóterińkilik

penen suwretlenedi:

Qazanda atıńa salınǵan minar, Súyinbiyke atıńdı ulıǵlap turar,

«Súyinbiyke» atlı jurnal shıǵarǵan, Hár bir shańaraqqa ziya taralǵan. Qaraqalpaq tariyxıńda atıń bar, Shejirede jazıp ketken xatıń bar. 1

Juwmaqlap aytqanda, hayal-qızlar poeziyasında forması dástúriy tórt qatarlı qosıqlar tiykarǵı orındı iyeledi. Olar mazmunı boyınsha publicistikalıq lirika, muhabbat lirikasınıń hár qıylı úlgileri, nalısh qosıqları, táriyip qosıqları h.t.b. Al forması boyınsha ekilik, tórtlik, beslikler, ǵázzeller, muashshaqlar terma formasındaǵı qosıqlar ushırasadı. Qosıq qurılısı boyınsha 7-8 buwınlı yamasa 1011 buwınlı bolıp, qosıq qatarlarınıń uyqası hár qıylı. Shayırlardıń liro-epikalıq shıǵarmaları hár qıylı tematikada jazılıp, olardıń poema, dástan, tolǵaw, qıssa sıyaqlı janrlıq túrlerinde ǵárezsizlik dáwiri poeziyamızdıń janrlıq ráńbe-ráń túrde rawajlanıwıga xızmet etpekte.

1 Жуманазарова М. Кетпек ушын келгенмен (Қосықлар ҳәм поэма). Нӛкис: «Қарақалпақстан», 2012, 14-б.

48

Juwmaq

Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyası ádebiyatımızda óziniń belgili ornına iye. Ol ásirese 1980-jıllardıń II yarımına kelip óziniń anıq ideyalıq-tematikalıq baǵdarına, janrlıq-stillik ózgesheligine, qaharman obrazın jasaw boyınsha biytákirar jolına iye bolıp úlgerdi. Bul ńárse ásirese ǵárezsizlik dáwirine kelip jáne de anıǵıraq, jáne de kúshlirek kózge taslana basladı. Usı kózqarastan N.Tóreshova, M.Jumanazarova, Sh.Payzullaeva, P.Mırzabaeva, G.Nurlepesova, G.Dáwletova, A.Óteniyazova h.t.basqalardıń dóretiwshiligi házirgi qaraqalpaq poeziyasında jańasha bir baǵdar qálipleskenliginen dárek berip turadı. Bunıń ústine keyingi dáwirde Qaraqalpaqstanda jasap, ózbek tilinde dóretiwshilik penen shuǵıllanıwshı G.Matyakubova, G.Raximova, N.Matyakubova h.t.basqa da shayırlar usı jerdiń xalqı, tákirarlanbas tábiyatı, dańqlı ótmishi, ana jurt, hár túrli millet hám xalıqlar arasındaǵı doslıq hám birge islesiw hám t.b. máseleler jóninde dıqqatqa ılayıq poeziyalıq shıǵarmalar jazbaqta. Demek olardıń poeziyalıq shıǵarmaların de qaraqalpaq ádebiyatınıń múlki sıpatında qarawǵa tolıq tiykar bar degen sóz. Demek, qaraqalpaq hám ózbek tilinde dóretiwshilik penen shuǵıllanıwshı qızlar milliy poeziyamızda jańasha ideyalıq-tematikalıq, janrlıq-stillik baǵdarlardıń rawajlanıwına xızmet etpekte.

–Házirgi poeziyada ásirese, lirikalıq shıǵarmalarda publicistikalıq ruwx ayrıqsha kózge taslanbaqta. Bul nárse hayal-qızlar poeziyasında da ayrıqsha kózge taslanbaqta. Óytkeni jámiyettegi keskin siyasiy ózgerisler, ruwxıymádeniy, sociallıq turmıs salalarındaǵı adam menen tábiyattıń óz-ara qatnasındaǵı mashqalalar shayırlardıń lirikalıq shaǵarmalarınıń ótkirligin táminlemekte. Sonlıqtan da publicistikalıq lirika házirgi dáwir poeziyasınıń aldıńǵı sheginde júrmekte.

–Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasında da áyyemnen kiyatırǵan iyman-insap, hújdan, qánáát, ádillik siyaqlı ólmes temalar didaktikalıq

49

ideyalardı jırlaw dástúri házir de dawam ettirilmekte. Bul baǵdarda házirgi hayalqızlar poeziyasında Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám óteshlerdiń poetikalıq dástúrleri zaman talabına say rawajlanıw boyınsha ibratlı kórkemlik izlenisler alıp barılmaqta.

Házirgi hayal-qızlar poeziyasında muhabbat teması baslı orın iyeledi. Insannıń pák muhabbatın, muhabbatqa sadıqlıqtı ulıǵlawshı joqarı kórkemliktegi shıǵarmaları menen hayal-qızlar dóretiwshiligi qaraqalpaq ádebiyatında salmaqlı orın iyeleydi.

–hayal-qızlar poeziyasında xalıqtın ótmishtegi qaharmanlıqların, mártliklerin súwretlewshi tariyxıy temadaǵı shıǵarmaları arqalı búgingi ósip kiyatırǵan áwladtı watanparwarlıq ruwxta tárbiyalawshı ideyalar sáwlelendiriledi. Shayırlarımız óz shıǵarmalarında xalqımızdıń márt analarınıń, batır qızlarınıń, batır ullarınıń qaharmanlıq islerin jırlawdan hasla sharshamaydı. G.Nurlepesovanıń «Qumar ana» tariyxıy dástanın, M.Jumanazarovanıń «Súyinbiyke» tariyxıy tolǵawın, usı shayırlardıń ernazar alakóz haqqındaǵı, Sh.Payzullaevanıń, G.Dáwletovanıń

Tumaris, Súyinbiyke, Qumar analıq haqqında jazılǵan bir qatar qosıqların atap

ótsek boladı.

Hayal-qızlardıń muhabbat temasındaǵı qosıqları bir-birinen ózgeshelenedi. Sh.Payzullaeva insandaǵı muhabbat sezimleriniń pinhamılıǵın, N.Tóreshova muhabbatqa sadıqlıqtı, M.Jumanazarova muhabbattı insan ómiriniń mazmunı ekenligin, P.Mırzabaeva insan muhabbatı ushın gúresiwdi, G.Dáwletova insan óz muhabbatı menen jasawdı lirikalıq qaharman obrazları arqalı sáwlelendiredi.

Házirgi hayal-qızlar poeziyasınıń tematikası, ideyalıq baǵdarı súwretlew principleri hám taǵı basqa bir qatar kórkemlik qásiyetleri ádebiy sınshılar hám izertlewshiler K.Mámbetov, G.Esemuratov, S.Bahadırova, T.Mámbetniyazov, Q.Járimbetov, K.Allambergenov, Q.Orazımbetov, B.Genjemuratov, P.Nurjanov, H.Ótemuratova h.t.b. tárepinen ayırım ilimiyteoriyalıq pikirler bildirilgen.

50