MD hám PQJ / Qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq hám janrlıq ózgeshelikler

jıllarda kelip kirgen shayırlardan Sh.Seyitov, T.Mátmuratov, T.Qabulov, K.Raxmanov tvorchestvosında muhabbat lirikası Ájiniyaz dástúrin rawajlandırmaqta»1-dep bildirgen bolsa, búgingi kúni shayır P.Mırzabaeva poeziyasında da usı ádebiy dástúr ılayıqlı turde dawam ettirilip, muhabbat teması sheberlik penen jırlanǵanbaqta. Onıń «Muhabbatımnan» qosıǵındaǵı:

Pák ıshqım, sap ıshqım kewlińe jetsin,

Kewlińdi jáne de ráwshan etsin.

Ótirik-ósekler órtenip pitsin, Saǵan degen otlı muhabbatımnan2.

–degen qatarlardan lirikalıq qaharmannıń óz muhabbatın hámme nárseden ústin qoyatuǵınlıǵı, onı dúnyadaǵı hámme jamanlıq atawlıdan joqarı tutatuǵınlıǵı bilinip turadı. Lirikalıq subekt yar kewlin ráwshan etiwdi eń baslı maqset dep oylaydı. P. Mırzabaevanıń lirikalıq shıǵarmalarınıń tiykarǵı teması-bul muhabbat. Shayıra

óziniń kórkemlik sheberligin usı muhabbat temasındaǵı qosıqlarında ayqın kórsete aldı dep aytıwǵa boladı.

P. Mırzabaevanıń qosıqlarında jırlanǵan muhabbat-bul mázi jalańash sezimlerdiń táriypi emes, al, ullı maqsetler hám ármanlar menen jasap atırǵan janlardıń júrek dúrsildisi. Máselen, biz onıń «Meniń jańsaq qádemimdi...» dep baslanatugın qosıǵın analizlep qarayıq.

Meniń jańsaq qádemimdi

Ápiw etsin bosaǵań. Sezimlerim qálbimdegi Arnaladı tek saǵan.

Qosıq eki adamnıń ózara pinhamı múnásibetiniń táriypinen baslanadı. Lirikalıq qaharman ashıǵınıń úyine biymáwrit barıp qoyǵan. Barmawı kerek edi. Sebebi ol bala-shaǵalı adam. Úyinde nekelesken hayalı

1Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988, 85-б

2Мырзабаева П. Бахыт урысы деп… Қосықлар//«Әмиўдәрья», 2000, №6, 66-б.

21

bar. Mine, bul lirikalıq qaharmannıń atlamawı kerek bosaǵadan atlawıonıń jańsaq qádemi.

Ulıwma, P.Mırzabaevanıń «Ámiwdárya» jurnalında (2000, №6) járiyalanǵan qosıǵınıń kópshiligi muhabbat temasına arnalǵan bolıp, olardıń barlıǵın derlik házirgi dáwirindegi qaraqalpaq muhabbat lirikasınıń jaqsı úlgileri dep bahalawǵa boladı.

Házirgi dáwir milliy lirikamızǵa salmaqlı úles qosqan shayır M.Jumanazarovanıń poeziyasında muhabbat temasındaǵı qosıqları kópshilikti quraytuǵınlıǵı onıń «Álwidaǵ aytpayman, muhabbat» atlı toplamınan da sezilip turadı. Ondaǵı qosıqlardıń basım kópshiligi muhabbat temasına qurılǵan. Shayırdıń muhabbat temasına arnap jazılǵan

«Álwidaǵ aytpayman, muhabbat», «Júregim hám seni izlep», «Muhabbat haqqında tolǵaw», «Umıtpa janım», «Seni saǵındım», «O, muhabbat»,

«Súygeniń biykar», «Súwretińde aylanıp suwǵa» h.t.b. qosıqları hár tárepleme dıqqatqa ılayıq. Mısalı:

Qanlı jasım aǵar kózimnen, Beze almadım ózim-ózimnen,

Órtenemen dártli sezimnen, O, muhabbat, muhabbat1.

Yamasa, «Súygeniń biykar» qosıǵında:

Muhabbatsız ómir misli zindanday, Kewil sarayıńa qulıp urǵanday.

Baǵda shámenlerdi qıraw shalǵanday,

Íshqısız, dúnyaǵa kelgeniń biykar2.

-degen ózine tán kórkem forma arqalı shayır lirikalıq qaharmannıń muhabbattaǵı qayǵılı sezimlerin jırlaydı. Muhabbat temasın súwretlewde shayır bir táreplemelikten qashadı. Ol lirikalıq qaharmannıń hár qıylı sharayattaǵı sezimin hár qıylı súwretlew quralları, hár qıylı usıllar menen

1Жуманазарова М. Әлўидағ айтпайман муҳаббат. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1997, 38-б.

2Жуманазарова М. Сонда 37-б.

22

beriwge umtıladı. Sonlıktan da bul temaǵa shayırdıń kóplegen qosıqları arnalsa da, ol oqıwshını zeriktirmeydi. M.Jumanazarova muhabbatqa sadıqlıq penen

«Túslerińe kiremen ele…» h.t.b. qosıqları poeziyamızda muhabbat temasınıń jırlanıwına úles qostı.

Ulıwma shayır M.Jumanazarovanıń muhabbat temasındaǵı qosıqlarında qurǵaq shawqım, kúydim jandım sıyaqlı qatarlar ushıraspaydı. Al, kerisinshe

ápiwayı muhabbat sezimi saǵınısh, ótkinshi jaslıq haqqındaǵı oyları menen ushlasıp ketedi.

Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasında ekologiya teması, ásirese Aral apatshılıǵı teması ayrıqsha orındı iyeleydi.

Aral mashqalası bul biziń jámiyetimiz tariyxında tubalawshılıq dáwiri dep atalǵan waqıtta payda bolǵan hám kópshilikti úlken tolǵanısqa salǵan másele bolıp tabıladı. Bul mashqala-jámiyet penen tábiyattıń rawajlanıw nızamlılıǵın túsinbewshiliktiń nátiyjesinen kelip shıqqanı bárshemizge málim.

Tubalawshılıq dáwirinde adamzattıń oylawında, psixologiyasında bir táreplemelik kelip shıqtı. Aral teńizi itibarsızlıqtıń saldarınan qurıy basladı, bunıń sebebi, Ámiwdárya hám Sırdáryanıń suwın hádden tısqarı ısırapkershilik penen paydalanıwdıń nátiyjesi ekenligi sır emes1. Bul nárse biziń shayırlarımız dóretiwshiliginde de belgili iz qaldırdı.

M.Jumanazarova belgili dárejede Aral táǵdirine baylanıslı qosıqları menen Aral mashqalasın, onıń awır aqıbetlerin kóterip shıqtı. Máselen, shayırdıń «Elim dep eńiremeseń» toplamında «Aralım» qosıǵı berilgen.

Onda lirikalıq qaharmannıń Aral taǵdirin oylap qayǵırǵan sezimleri berilgen. Aral teńiziniń qurıp baratırǵanlıǵı, usı sebepli shayırdıń hújdan azabında qıynalıwı h.t. basqa máseleler bolıp tabıladı. Aral teńiziniń bunday ayanıshlı jaǵdayına lirikalıq qaharman qattı qıynaladı, ayralıq sezimine beriledi. Mısalı:

1 Бул ҳаққында қараңыз: Әбдирахманов О. Аралым–дәрим мениң.–Таңламалы шығармалары. Тошкент: «Фан», 2010. 340-450-бб.

23

Qaytıw bolǵan dáryamday, Qum boldı meniń júregim. Jetim qalǵan baladay, Jaǵada biyhal tur edim.

Biz keleshek áwladqa, Shóldi inam etemiz be? Biz teńizdi qurıttıq dep, Erteń aytıp ketemiz be?1

Shayır Aral teńiziniń bunday awhalǵa túsiwindegi sebepshiler–bular sol dáwirdegi el basqarıwshılar ekenligin ashıq aydın aytadı. Shayır G.Dáwletovanıń «Hayal elegiyası» atlı qosıǵında filosofiyalıq tereńlik penen ashıp berilgen.

Qosıqtıń lirikalıq qaharmanınıń kóz aldında-ekologiyalıq daǵdarısqa ushıraǵan ata mákannıń ayanıshlı kórinisleri.

Aq tal shaqasınan úzildi japıraq, Saǵınısh malınǵan muńlı ármanım. Jılǵa-say, salalar qalǵan qańırap, SHor tábiyat - jetim, dártli sıńarım...

Bul jerde parallelizm usılı qollanılıp, adam menen tábiyattıń halatı bir kózqarastan alıp qaralıp berilip tur.

Lirikalıq qaharmannıń kewlindegi qapalıq tábiyattıń bılaǵaylı kórinisi menen

únlesip turadı. Lirikalıq qaharmannıń kewli-«boz duman perde»ge oranǵan bolsa, tábiyattıń halatı-aspannıń nayzaǵaylardan sótilip, nóserlep kóz jasın tógip atırǵanı.

Jáne bir kóriniste-aydında júzip júrgen jubı joq aq quwdı kóremiz.

Onnan sońǵı kórinis-sellerdi qomsap atırǵan shólistan...

1 Жуманазарова М. Елим деп еңиремесең (Қосықлар). Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1992, 38-б.

24

Bul obrazlar adamdaǵı hám tábiyattaǵı daǵdarıs halatın beriw ushın isletilgen. Negizinde, adam menen tábiyat - egiz túsinik, eger tábiyat zardap shegip atırsaadam jetimsireydi, adam qıynalıp atırsa-tábiyat qosılıp azap shegedi... Qosıqtan, mine, usınday filosofiyalıq oy jónelisleri ańǵarıladı.

Sel-sel jamǵır jawar tınbay nóserlep, Sarǵayar aq tallar, júrsem óser dep, Japıraǵın jollarıma tóser kóp, Úmit shashbawlarım sógilip ketti, Janardan merwert shıq tógilip ketti...

Araldıń ashshı shańların jutqan jawınnıń suwınan sarǵayıp atırǵan aq tal japıraqları lirikalıq qaharmannıń ayaǵınıń astına tóselip atır-bul metaforalıq dizbekte adam hám tábiyattıń etene baylanısı úlken shayırlıq sheberlik penen ashıp berilip tur. «Úmit shashbawlarım sógilip ketti...// Janardan merwert shıq tógilip ketti....» Bul qatarlardaǵı metaforalıq súwretlewler júdá tásirli hám mánili.

Gúlistan Dáwletovanıń poeziyasındaǵı metaforalardıń tásirliligin ádebiyatshı Q.Orazımbetov durıs kórsetip bergen edi. «Gúlistan Dáwletovanıń qosıqlarında quramalı metaforaǵa qursanǵan qatarlar da, sezimlerińdi jımbırlatıp, seniń sanańa

áste-aqırın sińip saǵan ház beretuǵın báytler de, uyqılı-oyaw otırǵan adamǵa muzday suw serpkendey tásir jasaytuǵın bántler de bar»,- dep jazadı alım.

«Aral arıwınıń monologı» Gúlistan Dáwletovanıń ayrıqsha shayırlıq dárt hám tolǵanıs penen jazılǵan shıǵarmalarınıń biri.

Nur taysalǵan duz jalaǵan júzimnen,

Qum jamılǵan mıs reńli gúzińmen,

Úskini quyılıp kósiler Aral,

Jan halatta muńlı baǵıp izimnen...

Mine, bul qatarlarda Aral tragediyası óziniń adamlardıń táǵdirine keltirgen apatı-aqıbetleri menen tolıq ashıp berilip tur.

25

Bul qosıqtıń derlik hár bir qatarı metaforalıq hám obrazlı súwretlewlerden ibarat.

Adamnıń hám tábiyattıń ǵárip halatın kóriwden taysalǵan quyash nurınıń obrazı.

Qanatı qayrılǵan qus obrazı.

Bosaǵada oralıp turǵan shól jılanınıń obrazı.

Qápestegi qus obrazı.

Shayıra bul ayanıshlı súwretlerdi kórip turıp, onı aytpay turıwǵa puqaralıq, shayırlıq hujdanı jol qoymaytuǵının bılay aytadı.

Bul sózimdi sońǵı demde aytpasam,

Ishte qalıp qumǵa saya bola maw

Xalıqtıń dárti aytılmasa-shayırdıń tiline shıqpasa, qumǵa saya bola ma, dep janıǵadı shayır. Qanday kúshli qatarlar. Qumǵa saya islewdiń zárúrligi joq - bul biyhuwda islengen istiń obrazı. Sonday-aq shayır xalıqtıń dártin sóylemese-ol biyhuwda is penen shuǵıllanıp atırǵanı. Xalqımızda

«awırıwın jasırǵan óledi» degen gáp bar. Shayıra, mine, usı naqıldı názerde tutıp, Araldıń xalıqtıń basına salǵan qulpeti, pútin bir xalıqtıń ekologiyalıq apattıń zardabın shegip atırǵanlıǵı-aytılıwı kerek haqıyqat, sonda ǵana adamlardı bul apattı jeńiw ushın háreketke baǵdarlawǵa boladı, degen úlken puqaralıq, watanshıllıq juwmaq jasaydı.

Ulıwma alǵanda, Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasında ekologiya teması hár tárepleme súwretlengenligin kóremiz. Qısqası, shayır shıǵarmalarındaǵı ekologiya temasın arnawlı izertlew bizge olardıń poeziyasınıń ashılmay atırǵan qırların ańlawǵa járdem beredi dep oylaymız.

Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasında ádep-ikramlılıq problemasın kótergen qosıqlar, yaǵnıy aqıl-násiyat temasındaǵı qosıqlarda belgili orındı iyeleydi.

26

Pátiyma Mırzabaevanıń «Qansha qarızım bar, bunı bilmeymen» dep baslanatuǵın qosıǵı mınaday bolıp juwmaqlanadı:

Xalıqtıń kóp nársege mútáj kókiregi Bos besikke megzeydi: oǵan

Pák náreste kibi qosıqlar kerek, Jalǵan jılamayıq, kúlmeyik jalǵan, Adam bolıp jasayıq dáslep.

Adamgershilik, haqıyqatshıllıq-Pátiyma Mırzabaevanıń kóp ǵana lirikalıq shıǵarmalarınıń tiykarǵı temaları bolıp tabıladı.

Hujdan teması-Minayxan Jumanazarovanıń shıǵarmaları ushın baslı temalardıń biri. Hujdanlılıq-bul insap penen,adamgershilik penen jasaw degen sóz. Yaǵnıy hujdanlı adam birewge bilqastan jamanlıq islemeydi. Eger bir jerde qáte is islep qoysa, hujdanlı adam keshirim soraydı. Bul qátesin dúzetiwge háreket etedi. Bulay etpese, hujdanlı adamnıń janı qıynaladı. Bul hujdan azabı dep aytıladı. Oǵan arsızlıq qusaǵan qásiyetler jat. Hujdanlı adam-júregi taza, qolı taza adam. Shayıra

óziniń hujdan temasındaǵı shıǵarmalarında, mine, usı túsiniklerdi beredi. Minayxan Jumanazarova usınday oqıwshınıń kewline oy salatuǵın qosıqları

arqalı hujdan temasın shayırlıq sheberlik penen ashıp beredi. Bul shıǵarmalardı oqıǵan, onnan tásirlengen oqıwshılar óz ómirin mazmunlı etip jasawǵa, hujdanlı bolıp is tutıwǵa umtıları sózsiz.

Minayxan Jumanazarova óziniń dóretiwshilik jolı, óz temaları hám shayırlıq stili menen ajıralıp turadı. Shayıra ásirese hujdan, adamgershilik, ar-namıs, insapiymanlılıq temalarına kóp qálem terbetedi. Bul shıǵarmalarda ol Berdaq, Ájiniyaz, Ayapbergen Muwsaev, Ibrayım Yusupov sıyaqlı klassik shayırlarımızdıń jolın dawam etip, jas áwladtıń tárbiyasına paydalı aqıl-násiyatlar beredi. Mine, usı jaǵınan Minayxan Jumanazarovanıń shıǵarmalarınıń tárbiyalıq áhmiyeti kúshli. Olar biziń

27

zamanǵa ılayıq tárbiyalanǵan áwlad bolıp jetilisiwimizge járdem e tedi, ruwxıy azıq boladı.

Shayır M.Jumanazarovanıń sociallıq-jámiyetlik kóz-qarastan úlken hám salmaqlı ideyalardı alǵa súriwshi «Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi» atlı qosıǵı arqalı ayrıqsha úndew jasap, xalqımızdı bir pútinlikke, awızbirshilikke shaqıradı. Ondaǵı mınaday qatarlar patiotlıq sıpatlarınıń basımlılıǵı nama menen sheber atqarılıw arqalı kópshilikke úlken tásir qaldırdı hám oqıwshısına mınaday násiyatlar beredi:

Dúnya-ótkinshidur, dúnya-aldamshı,

Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi.

Men, men!- dep kókirek kere bermeńler,

Ázázúl, shuǵıllıq sózge ermeńler, Hasla

abıraydı qoldan bermeńler...

Qásterlep saqlańlar bir-birińizdi. Ózińdi sher bilseń, basqanı zor bil, Hámme de

ózińdey, ózińe teń bil...

Bul naǵız búgingi kúnniń didaktikalıq ideyaları sińdirilgen qatarlar bolıp tabıladı. Shayır usılaysha burınǵı milliy kórkem poetikalıq dástúrlerimizdi jańa dáwirge say jańǵıtıp, olardı búgingi zamanǵa muwapıqlastırıp óz waqtında paydalanǵanı hár tárepleme áhmiyetli bolıp esaplanadı. Biz bul jerdegi shayıranıń násiyatlarına kewil bólsek, onıń menmenlikten, shuǵıllıqtan, ózimshillikten awlaq bolıwǵa shaqırıp turǵanlıǵın kóremiz. Bul illetler tek búgingi bizlerdiń emes, erteńgi áwladtıń da jolına kes boladı, dep jwmaq shıǵaradı shayıra. Sonıń ushın bir-birewge húrmet-izzet penen qatnas jasaw, múriwbetli, sıylasıqlı turmıs keshiriw, bir-birimizdiń qádirimizdi bilip jasawadamgershilik parızımız deydi ol. Mine, bul gáplerde jas bolsa da kópti kórgen, kóp nárseni túsingen, ómirdiń ashshı-dushshısın tatqan,

28

dúnyanıń barlıq táshwishlerin júreginen ótkerip jasap atırǵan insannıńshayıranıń jan tolǵanısların kóremiz.

M.Jumanazarovanıń lirikalıq shıǵarmalarında xalqımızdıń ótmishtegi hasıl ul-qızları adamgershiliktiń, hujdanlılıqtıń, insaplılıqtıń simvolları sıpatında súwretlenedi. Yaǵnıy biziń Tumaris, Gúlayım sıyaqlı mamalarımız, Alpamıs, Ernazar sıyaqlı babalarımız insan boyındaǵı aǵla qásiyetlerdiń, pazıyletlerdiń tımsalı bolıp qala beredi. Sonlıqtan shayıra usı ullı tulǵalarǵa murajat etedi. Búgin aramızda sonday ullı insanlardıń bolıwın árman etedi. Eldiń Alpamıstay, ernazarday aǵaları bolsa, elde ádalat, hujdan zamanı ornaydı, dep paraz etedi shayıra. Sonlıqtan da ol «Men Alakózdi kórdim túsimde» qosıǵıda

Qolında qılıshı, sawıt iyninde,

Ernazar alakóz keldi úyime.

–Minay, tur ornıńnan, ergil keynime, Dedi de tańsáhár tuttı qolımnan.

Bilemen, haqsızlıq-kewil qapań bar, Máńgúrler dástinen shekken japań bar, Erksiz bul jáhán saǵan innen tar,

Ótmishke zibanıń jetti, áziyzim1.–dep jazadı.

Ótmishtegi eldiń arın arlaǵan ullı batırımız búgingi dáwirdiń adamına el ushın pidayılıqta mennen úlgi al, mendey eldiń arına shap, dep eles beredi.

Kúndelikli turmıstıń ǵalmaǵalları, jetim-jesirlerdiń, joq-juqalardıń basındaǵı qıyınshılıqlar, ómirdegi ádalatsızlıqlarbarlıǵı shayıranı jansebil bolıp jaqsılıqqa shaqırıp jasawǵa umtıldıradı.

Shayıra eń bolmasa bir adamnıń bolsa da kewline jaqsılıq urıǵın sebealsam, men baxıtlı shayıra bolar edim deydi.

Men septim kewlińe jaqsılıq nurın,

Miyrim-shápááti ólmegey-dá, dep...

1 Жуманазарова М. Әлўидағ айтпайман, муҳаббат. (Қосықлар). Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1997, 10-11-бб.

29

«Qızları bar xalqımnıń», «Quwat ber sen, Tumarisa anajan», «Hayal elegiyası», «Hayallar», «Baxıttı kútiwden jalıqpań, hyalllar», «Estelik ornatıń hayalǵa», «Márdana hayal», «Muńlas qus qarlıǵash», «Áziyzim ana», «Mehirdiń baǵı óziń,

ájapa», «Ana ǵaz tuwralı ballada», «Aral arıwınıń monologı», «Qálbimdegi háykel», «Qızıńman» sıyaqlı qosıqlarında bul tema milliy mádeniyatımızdıń ruwxında kúshli detallar hám súwretlew quralları arqalı ashıp berilgen.

Juwmaqlastırıp aytqanda, házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasında ideyalıq-tematikalıq hárqıylılıq tán. Olarda ásirese, búgingi kún problemaları sheber túrde kóterilgen. Lirikalıq qosıqlarda publicistikalıq sıpat penen lirizm qarısıp ketken hám óziniń estetikalıq tásirin kúsheytken. Shayırlardıń pikirleri filosofiyalıq tereńligi, awıspalı mánisi, simvolikalıq obrazlarǵa baylıǵı ayırılıp turadı. Bulardıń barlıǵı shayırlardıń talantınıń, mashaqatlı izlenisleriniń jemisi bolıp tabıladı.

II Bap. Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń janrlıq

ózgesheligi

30