MD hám PQJ / Qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq hám janrlıq ózgeshelikler

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

5220100-filologiya (Qaraqalpaq filologiyası) baǵdarınıń 4-kurs studenti Nurjanova P.

«Qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq hám janrlıq

ózgeshelikler» temasındaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI

Nókis–2014 jıl

1

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı: Qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyası ádebiyatımızda salmaqlı orındı iyeleydi. Óytkeni XX ásirdiń 80jıllardıń ayaǵına kelip pútkil milliy poeziyamızda boy kórsetken, ashıq sózlilik, jámiyetshilik-siyasiy, ruwxıymádeniy, ekonomikalıq salalardaǵı ózgerislerge tez juwap beriw, olardı operativ túrde sáwlelendiriw, xalıqtıń ótmishi, búgini, keleshegi, Aral probleması, ótiw dáwiriniń qıyınshılıqları tuwralı tuwrıdan-tuwrı pikir bildiriw haqıyqatgóy, talapshań, lirikalıq qaharman obrazın jasaw h.t.b. máseleler hayal-qızlar poeziyasınıń rawajlanıwına da óz tásirin tiygizbey qalmadı. Usı kózqarastan G.Matyakubova, N.Tóreshova, M.Jumanazarova, P.Mırzabaeva, G.Nurlepesova, G.Dáwletova, A.Óteniyazova h.t.b. basqalardıń lirikalıq shıǵarmaları áhmiyetli orındı iyeleydi. Olar bizdi qorshaǵan ortalıqtaǵı: jámiyettegi, tábiyattaǵı, adamlardıń is-háreketi menen minezqulqındaǵı, basqalarǵa degen qarımqatnasındaǵı erler abaylay almaǵan xarakterli belgilerdi, shtrixlardı, detallardı, temalardı, motivlerdi ańlay aladı hám olardı kórkem dóretiwshilikte paydalana alıw imkaniyatına iye. Usı sebepli olardıń dóretiwshiligi házirgi poeziyamızda salmaqlı orındı iyelep úlgerdi. Sonlıqtan da bul nárse ayırım ádebiyatshı alımlardıń miynetlerinde óz bahasın alıp úlgerdi. Máselen, belgili ádebiyatshı alım Q.Orazımbetovtıń jazǵanınday, «...qaraqalpaq lirikashılıǵı óziniń rawajlanıwında tómendegi belgilerge hám dástúrlerge iye bola basladı... Lirikalıq shıǵarmalarda kóbirek gumanistlik kózqaraslar ele de kúshlirek rawajlana basladı, shayırlarımızdıń kórkemlik izleniwshilikke dıqqatı kúsheydi. Xalıqtıń haqıyqıy tariyxına, turmısı menen mádeniyatına qızıǵıwshılıq arttı, sociallıq hám ulıwma adamzatlıq mashqalaların: jaqsılıq hám jamanlıq, ómir hám ólim, ádep-ikramlılıq hám ruwxıy mashqalalardı sóz etiw baslı orındı iyeledi... Jámiyette bolıp atıran sociallıq, ekonomikalıq hám siyasiy ózgerislerdi intellektuallıq, ádep-

3

ikramlılıq júzesinen analizlew nátiyjesinde jámiyetlik hám jekke sanaǵa tásir jasaytuǵın lirikalıq shıǵarmalar payda boldı»1.

Izertlew obyekti hám predmeti: Bakalavr-qániygelik jumısımızdıń tiykarǵı obyekti házirgi dáwirdegi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıqtematikalıq hám janrlıq ózgesheligin izertlew bolıp tabıladı. Biz bunda usı dáwirdegi poeziyamızdıń rawajlanıwında belgili ornı bar shayırlardan M.Jumanazarovanıń «Júregimde bir dárt bar» (1991), «Elim dep eńiremeseń» (1992), «Ele men…» (1994), «Álwidaǵ aytpayman, muhabbat» (1997),

G.Dáwletovanıń «Seniń dártiń menen jasayman, hayal!», G.Nurlepesovanıń «Haslı nashar demeń, bizdi, aǵalar» (1994), «Aq saǵımlar» (2011) toplamlarında, sondayaq P.Mırzabaevanıń «Íshqı tarları» (1986), «Dáwir nápesi» poetikalıq toplamlarında, «Ámiwdarya» jurnalında, gazetalarda shıqqan qosıqların kórkem dárek sıpatında tańlap aldıq.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları: Biz bakalavr-qániygelik jumısımızdıń tiykarǵı maqseti–házirgi qaraqalpaq hayal-qızlardıń poeziyalıq shıǵarmalarına analiz jasaw, onıń rawajlanıwınıń baslı tendentciyasın, ideya-tematikalıq baǵdarların anıqlaw, janrlıq túrlerin belgilewden ibarat. Bul ushın poeziyanıń rawajlanıwındaǵı geypara baslı tendenciyalarǵa itibar beriwge, yaǵnıy poeziyanı bir tutas alıp izertlewge umtılamız. Usı maqsette biz házirgi poeziyamızdaǵı hayalqızlardıń dóretiwshiligine dıqqat qaratıw arqalı tómendegi wazıypalardı sheshiwdi maqset ettik:

–házirgi ádebiy processte hayal-qızlar poeziyasınıń tutqan ornın anıqlaw;

–házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıq hám tematikalıq baǵdarların belgilew;

–hayal-qızlar poeziyasınıń ádebiy sında bahalanıwın úyreniw;

1 Оразымбетов Қ.Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик. Нӛкис: «Билим»,1992. 18-bб.

4

–házirgi hayal-qızlar poeziyasınıń janrlıq ózgesheliginiń ayırım ilimiy-

teoriyalıq máselelerin qarastırıw;

–házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń janrlıq túrlerin anıqlaw; Mine

usı sıyaqlı máseleler biziń jumısımızdıń tiykarǵı wazıypalarınan esaplanadı.

Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarları: Temanı úyreniw barısında prezidentimiz I.A.Karimovtıń jámiyettiń hám mámlekettiń rawajlanıw principlerin belgilep beretuǵın miynetlerin1 metodologiyalıq tiykar sıpatında

basshılıqqa aldıq.

Sonday-aq, jumısımızda belgili rus ádebiy sınshısı V.G.Belinskiydiń,

ádebiyatshı alımlarınan L.M.Timofeev, T.Bondarenko hám A.Kvyatkovskiylardıń,

ózbek hám qaraqalpaq ádebiyatshı alımlarınan A.Rasulov, T.Boboev, E.Xudaybergenov, H.Umurov, U.Tuychiev, D.Quronov, B.Sarimsoqov, S.Axmetov, Q.Sultanov, K.Xudaybergenov, T.Mámbetniyazov, S.Bahadırova, Q.Járimbetov, K.Qurambaev, Q.Orazımbetov, B.Genjemuratov, P.Nurjanov2 hám taǵı basqalardıń ilimiy miynetlerindegi teoriyalıq juwmaqlardan paydalandıq.

Jumıstıń izertleniw dárejesi: Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyası arnawlı izertlenbegeni menen de, olardıń ayırım poetikalıq toplamları jóninde bir

1Каримов И.А. Жоқары мәнаўият–жеңилмес күш. Тошкент: «Manaviyat» 2008.

2Тимофеев Л.M. Основы теории литературы. М: «Просвещение», 1971, Белинский В.Т. Танланган асарлар T.: Uz. Dav. Nashr, 1955, Расулов А. Бадиийлик–безавол янгилик. Тошкент, «Шарқ», 2007, Boboev T. Adabiyotshunoslik asoslari Toshkent, «Ózbekiston», 2006/ Umurov H. Adabiyot nazariyasi, Toshkent, «Sharq», 2002, Xudayberdiev I. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent, «Iqtisod-moliya» 2007, Туйчиев У. Ўзбек поэзиясида бармоқ системаси. Тошкент: «Фан», 1966, Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004. Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы. Нӛкис:

«Қарақалпақстан», 1988; Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери ҳәм раўажланыў тарийхы. Нӛкис: «Билим», 2004, Усы автор. Ádebiyattanıwdan sabaqlar. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2013. Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы, Нӛкис: «Билим», 2004, Усы автор. Оразымбетов Қ.Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик. Нӛкис: «Билим»,1992. Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поэтикасы. Нӛкис:, «Билим», 1997, Нуржанов П. Дәўир талабы ҳәм кӛркем әдебият, Нӛкис: «Билим», 1993.

3Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1988.

5

maqalalarında hayal-qızlar poeziyasınıń ózine tán ózgeshelikleri haqqında, T.Mámbetniyazovtıń «Erkin eldiń erkin qosıǵı»1 maqalasında M.Jumanazarovanıń «Elim dep eńiremeseń» toplamına bahalı pikirler bildirilgen. Sonday-aq prof. Q.Orazımbetovtıń «Házirgi qaraqalpaq lirikasındaǵı kórkemlik izleniwshilik», «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası hám tipologiyası» miynetlerinde házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ózgeshelikleri tuwralı bahalı pikirler alǵa súrilgen. Sonday-aq ol hayal-qızlar poeziyasınıń kórkem ádebiy dástúrlerge qatnası, jańalıǵı hám ózgeshelikleri haqqında óz pikirlerin ortaǵa taslaǵan. Q.Járimbetovtıń «Otlı júrekten otlı sóz»2 atamasındaǵı G.Matyakubova menen sáwbetinde házirgi hayal-qızlar lirikası boyınsha dıqqatqa ılayıq pikirler bar. Al K.Qurambaev «Óz sózi, óz hovoziga ega shoira»3 maqalasında P.Mırzabaeva dóretiwshiligine toqtaydı. Sonday-aq,

ádebiyatshı Q.Orazımbetov ózinshe«Sezimler qursawına oralǵan poeziya»4 atlı maqalasında G.Dawletovanıń «Seniń dártiń menen jasayman, hayal!» toplamına baylanıslı ulıwma qaraqalpaq hayal-qızlar dóretiwshiliginiń ózgesheligine arnalǵan dıqqatqa ılayıq pikirler aytadı. Sonday-aq P.Nurjanov5, B.Genjemuratov6, N.Tóreshova7 hám G.Ibragimovalardıń8 maqalalarında da qaraqalpaq hayal-qızlar lirikasındaǵı kórkem forma, pikirdi beriw usılların keń túrde analizleydi hám olardaǵı intellektuallıq pikirlewdi shayır shıǵarmasınıń ózgesheliklerinen biri sıpatında qaraydı. Ádebiyatshı Q.Turdıbaevtıń «Ǵárezsizlik dáwirindegi

1Мәмбетниязов. Еркин елдиң еркин қосығы//«Қарақалпақстан жаслары», 2007, 5-декабрь.

2Қурамбоев К. Отлы жүректен отлы сӛз. Г.Матякубова менен әдебий сәўбет//«Қарақалпақ әдебияты», 2011, №11-12.

3Қурамбоев К. Ўз сўзи, ўз овозига эга шоира//«Қарақалпақ әдебияты», ,2013, №1.

4Оразымбетов Қ. Сезимлер қурсаўына оралған поэзия–Г.Дәўлетова. Сениң дәртиң менен жасайман, ҳаял! (Қосықлар). Нӛкис: «Қарақалпақстан», 2011. Алғы сӛз, 3-5-бб.

5Нуржанов П. Бахыт қусындай қонғым келеди//«Еркин Қарақалпақстан», 1998, 9-август. Усы автор. Қалбимда ой, қуяшим кулди. М.Жумоназарова ижодига бир назар//«Жаҳон адабиѐти», 2010, №1.

6Генжемуратов Б. Ҳәзирги қарақалпақ ҳаял-қызлар поэзиясында суггестив лирика //«Қарақалпақстан жаслары», 2001, 24-март.

7Тӛрешова Н. Ҳәр кимниң айтар сӛзи бар//«Еркин Қарақалпақстан», 1993, 19-июнь,

8Ибрагимова Г. Ҳәзирги қарақалпақ поэзиясында қызлар лирикасы//«Устаз жолы», 2007, 17-февраль.

6

qaraqalpaq poeziyası»1 atlı kitabında bolsa N.Tóreshova, M.Jumanazarova, P.Mırzabaeva dóretiwshiligine arnalǵan ádebiy portretler dıqqatqa ılayıq.

Jumıstıń qurılısı: Bakalavr-qániygelik jumısı «Kirisiw», «Juwmaq» hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen tısqarı eki baptan turadı.

«Kirisiw» bóliminde temanıń aktuallıǵına, izertlew obyekti hám predmetine, maqset hám wazıypalarına, izertleniw dárejesine, teoriyalıq hám metodogiyalıq tiykarına, jumıstıń qurılısına baylanıslı máseleler sóz etiledi.

Birinshi bap «Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıqtematikalıq ózgeshelikleri» dep atalıp, ol óz gezeginde «Házirgi qaraqalpaq hayalqızlar poeziyasın izertlewdiń ayırım ilimiy-teoriyalıq máseleleri» hám «Qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarları» degen eki bólimnen turadı. Bul bapta qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ele tolıq úyrenilmegenligin esapqa alıp, olardıń dóretiwshiligine ulıwma sholıw jasadıq hám shıǵarmalarınıń ideyalıqtematikalıq ózgesheliklerin úyrendik.

Ekinshi bap «Qaraqalpaq hayal-qızlar lirikasınıń janrlıq ózgesheligi» dep atalıp, ol óz gezeginde «Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń janrlıq

ózgeshelikleri izertlewdiń ilimiy-teoriyalıq máseleleri» hám

«Házirgi hayal-qızlar poeziyasınıń janrlıq túrleri» dep atalǵan eki bólimnen turadı. Bul bapta shayırlardıń lirikalıq hám liro-epikalıq shıǵarmalarındaǵı janrlıq izlenisler úyrenildi.

«Juwmaq»ta biz jumıs barısında islegen ilimiy-teoriyalıq pikirler bántlerge bólinip, ıqshamlastırılıp berildi. Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi házirgi bibliografiya iliminiń qádelerine muwapıq jaylastırıldı.

1 Turdıbaev Q. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq poeziyası. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2011, 73-82-bb

7

I bap. Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıqtematikalıq ózgeshelikleri

I.1 Házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasın izertlewdiń ayırım ilimiy-teoriyalıq máseleleri

Házirgi qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwında hayal-qızlar poeziyası belgili orın tutadı. Sonlıqtan da bir qansha ádebiyatshı-alımlardıń hám sınshılardıń ilimiyteoriyalıq pikirleri bayanat, recenziya, yubileylik maqala, problemalıq maqala sholıw h.t.b. qusaǵan ádebiy-sınlıq janrlar túrinde jarıqqa shıqqan. Máselen

ádebiyatshı Q.Orazımbetov «Ómirdiń ózi hayal-qızlarsız gózzal emes. Ádebiyat ta olarsız ábiger halǵa túsetuǵını sózsiz. Óytkeni, olar erlerge salıstırǵanda dúnyaǵa,

ómirge, ádebiyatqa da basqasha kózqaras penen qaraydı. Erler bazda jaratılıs, kóbeyiw, dúnyaǵa keliw hám ketiw, ósip-óniw sıyaqlı iláhiy túsiniklerge ústirtin máni beriwi múmkin. Al hayal-qızlar bulardı ómirdiń tiykarı dep túsinedi. Sebebi, olar-analar. Bazda erlerdiń gózzallıq haqqında tuyǵıları, gózzallıqtı súwretlewi erbekey-serbekey bir nárse bolıp shıǵıwı múmkin. Al hayal-qızlardıń ádebiyattaǵı gózzallıqtı jaratıwı-bul shın mánisindegi gózzallıq. Sebebi olardıń ózleri gózzallar, olardıń tábiyatına, qanına gózzallıq qarısıp ázeliy sińip ketken»1,-dep joqarı baha beredi. Haqıyqatında da, hayal-qızlardıń poeziyası tematikası, ideyalıq baǵdarı, súwretlew principleri há taǵı basqa da kórkemlik qásiyetleri jaǵınan ózgeshelikke iye. Hayal-qızlar óz dóretpelerine bar mehri menen ishki jan dúnyasına tán barlıq aǵla paziyletlerdi sińdirip jiberedi. Sonlıqtan da házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyası ádebiy sınshılar tárepinen óziniń ılayıqlı bahasın alıp kelmekte. I.Yusupovtıń «Kóklam nafasiday hayotbaxsh sherlar (M.Jumanazarovanıń «Qalbingizda qolgim keladi» sherlar tóplamiga kirish sóz)», K.Mámbetovtıń «Jaslar hám ádebiyat», G.Esemuratovtıń

«Poeziyada hújdannıń jırlanıwı», T.Mámbetniyazovtıń «Qosıqları

Оразымбетов Қ. Сезимлер қурсаўына оралған поэзия–Г.Дәўлетова. Сениң дәртиң менен жасайман, ҳаял! (Қосықлар). Нӛкис: «Қарақалпақстан», 2011. Алғы сӛз, 3-5-бб..

8

kewillerdi terbeydi» (N.Tóreshova haqqında), «Erkin eldiń erkin qosıǵı»

(M.Jumanazarovanıń «Elim dep eńiremeseń» toplamı haqqında),

K.Allambergenovtıń «Shayıranıń epikalıq poeziyasınıń ózgesheligi», J.Esenovtıń «Haqıyqatshıl, ruwxı tereń sóz marjanları ushın (milliy ǵárezsizlik jıllarındaǵı poeziya haqqında oylar. 1991-1998-jıllar)», Q.Orazımbetovtıń «Tereń talǵamlı

«Shayırdıń ishki erkinligi haqqında oylar», «Baxt qushiday qwngim keladi»,

«Aq saǵımlardaǵı mártlik ruwxı», «Qalbimda oy, quyoshim kuldi (Shoira

M.Jumanazarova ijodiga bir nazar)», H.Ótemuratovanıń «Nabira Tóreshovanıń shayırlıq stili», Q.Turdıbaevtıń «Lirikadı ruhiy ifodaning wziga hosligi»,

G.Embergenovanıń «Ádebiyatımızdıń jarasıqlı gúlleri («Bes gúl» toplamı haqqında)», G.Ibragimovanıń «Házirgi qaraqalpaq poeziyasında qızlar lirikası» siyaqlı ilimiy hám ádebiy sın maqalalarında házirgi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarları, turmıs shınlıǵın súwretlewdegi ózine tán ózgeshelikleri, janrlıq kóp túrliligi, kórkemlik belgileri belgili dárejede sóz etilgen.

Qaraqalpaq xalqınıń súyikli shayırı, Ózbekstan Qaharmanı I.Yusupov hayalqızlar lirikasına úlken dıqqat bólip, olardıń kelesheginen úlken úmit kútken halda

óz pikirlerin bildirip bardı. Máselen ol M.Jumanazarovanıń ózbek tiline awdarılǵan

«Qalbingizda qolgim keladi» atamasındaǵı qosıqlar toplamına jazǵan alǵı sózinde

«M.Jumanazarovanıń qosıqları sizlerdi ushqır qıyal álemine sharlaydı, kewli mıń bir jamaw, sırtı pútin zamanlaslarımız dártine málhám bolıwǵa shaqıradı»1 dep jazadı.

Ádebiyatshı G.Esemuratov óz maqalasında lirikada hújdan máselesiniń jırlanıwı haqqında kóplegen mısallar, faktler, ádebiy tekstlik materiallardı tallawǵa tartadı. Haqıyqatında, hár qanday dáwirdiń lirikası, ulıwma adamzat ushın baslı nárse–bul hújdan. Bul hesh qanday siyasat hám

1 Юсупов И. Кўклам нафасидай ҳаѐтбаҳш шерлар–М.Жуманазарова. Қалбингизда қолгим келади (қўшиқлар). Тошкент: «Шўлпон» нашрѐти, 1999, Алғы сӛз, 3-5-бб.

9

ideologiyaǵa baǵınbaytuǵın tema bolıp esaplanadı. Usı másele, sınshınıń durıs kórsetkenindey, XX ásirdiń sońǵı jıllarındaǵı lirikada batıl túrde ortaǵa qoyıla basladı. Bunıń sebebi, jámiyettegi bir basqıshtan ekinshi basqıshqa ótiw dáwiriniń qıyınshılıqları, bazar ekonomikası dáwirindegi hár qıylı mashqalalar, quramalı sharayat, ruwxıy saladaǵı hár qıylı unamsız illetler menen baylanıslı bolıwı múmkin. Maqalada bul máseleniń sáwleleniw ózgesheligi N.Tóreshova hám M.Jumanazarova qosıqları mısalında hár tárepleme talqıǵa tartılǵan.

Sınshı N.Tóreshovanıń tómendegi qatarları tallaw arqalı házirgi dáwirde geyparalardıń hújdandı artqa ısırıp taslap háreket etip atırǵanlıǵın ashıqtan ashıq ortaǵa taslaydı.

Muz. Muz. Muz…

Maǵan tutqan gúlleri de muz,

Maǵan sozǵan qolları da muz.

Qattı tońdım,

Qaltırıwdaman.

Jıllılıq tappay átirapımnan… Kúlkilerim muz…

Dúnyanı qorshaǵan mına muzlıqtan, Men de muzǵa aylanbaqtaman1.

Bul qatarlarda lirik qaharman «Ómirden túygenlerin bólisiw ushın dártles, pikirles adamlardı izleydi, biraq taba almaydı»2, sebebi olardıń barlıq háreketleri de jalǵan, júzeki yamasa qosıq qatarlarındaǵı «muz» sıyaqlı. Ádette bunday qosıqlar burınǵı Awqam dáwirinde kommunistlik ideologiya kózqarasınan «pessimizm» sıpatında qaralanıp, qatań sınǵa ushırar edi. Demokratiya, ǵárezsizlik zamanı sebepli bunday illetlerden

1Тӛрешова Н. Әзийзим, Нӛкис: «Қарақалпақстан», 2009, 17-б

2Есемуратов Г. Поэзияда ҳүжданның жырланыўы//«Қарақалпақстан жаслары», 1995, 23-март

10