MD hám PQJ / Áskerbay Ájiniyazov poeziyası. Ideyalıq-tematikalıq, janrlıq ózgeshelikleri

«Arpa kól», «Opa kól» jerdiń zorı ediń,Aral dárwazası-gúzar jol ediń,

Ata jurtım, aydın kólim Qaraózek.

Ol waq «Kók suw» máwij urıp ortańda,

«Terbenbes» terbelip turdi arqańda,

«Qır qala», «Izim jol»- júrseń bir tańǵa,Ada bolmas jolım edi Qaraózek.

Arqada sıyqırlı «Seren qalası», Oǵan tutas «Quwsırıqtıń» dalası,Taxta, Shımbay, Bozatawdıń arası, Sıbaylas, etekli eliń Qaraózek1.

Geografiyalıq súwretlewler shayırdıń «Xojeli», «Qanlikól»,

«Dawıtkól», «Nókis», «Shaxaman» hám t.b. qosıqlarınan orın alǵan.

Eldiń belgili tulǵaları haqqında, olardıń aǵla paziyletlerin sózetetuǵın qosıqları shayır poeziyasında seksennen aslam. Mısalı:

Akademik Charjaw Ábdirov shıqqan,

Qaraqum házireti-haq tilin uqqan,

Qaraqalpaqtı jer-jáhánge tanıtqan,

«Ógiz jıraw»-óktem úniń Qaraózek.At dúbiri tındıradı qulaqtı,

Qudaybergen bergen emes ılaqtı, Atızatı ańız bolǵan «ılaqshı», Álimbet

«dáw» alp eriń Qaraózek.Jaqsım bolis, Oraz atalıqlarıń,

Kósem Orımbetov Turdımuratlarıń,

Pazılbek, Temirbek yuzıńde qalıń,

1 Әжиниязов Ә. Аманат. Нөкис, «Билим», 2009, 42-бет

22

Túwesilmestey táriypleriń Qaraózek.

Sen-ataqlı Kamalovlar diyarı,

Bári bir qosıqqa qalay sıyadi?! Mashhur Dosnazardıń Allahiyarı, Áskerbay der sóyler tiliń, Qaraózek!1

Shayırdıń bul janrdaǵı qosıqları óz aldına úyreniwdi talap etedi. XX ásirdiń aqırı yaǵniy 90-jıllar pútkil Orta Aziya xalıqları

tarıyxında úlken burılıslarǵa bet alǵan dáwir boldı. Bul aymaqta bir neshe ǵárezsiz milliy respublikalar payda boldı. Olardıń hár biri óziniń milliy ózgeshelikleri menen rawajlanıw jolın tańlap aldı. Solardıń qatarında Ózbekstan Respublikası da

óziniń milliy pul birligine, mámleketlik nishanlarına iye boldı. Onıń quramında Qaraqalpaqstan suveren respublika dep belgilendi. Jámiyettegi bunday siyasıy, ekonomikalıq, tarıyxıy ózgerisler jámiyetlik sananıń bir bólegi sanalǵan kórkem

ádebiyatqa da óz tásirin tiygizbey qalmadı. Kórkem sóz sheberleri sanalǵan jazıwshıshayırlar jámiyetlik turmıstıń rawajlanıw baǵıtı menen dóretiwshilik etti.

Ásirese, bunda kórkem ádebiyattıń poeziya túri tez juwaplılıq penen usınday

ózgerislerdi ózinde sáwlyelendire aldı. Milliy maqtanısh sezimi, ǵárezsizlik táriypi, Watanǵa muhabbat sezimi lirikada óziniń keń sáwlesin taptı. Shayır Á.Ájiniyazov dáwirdiń kelbetin sáwlelyendiretuǵın usınday publitsistikalıq (mapazlıq) qosıqlarında basqa shayırlar sıyaqlı qurǵaq bayanlawdan barınsha jıraqlasıp, olarǵa

óziniń júrek sezimlerin de qosıp súwretleydi. Bul haqqında shayırdıń ózi bılayınsha pikir bildiedi:

«... Bir awız pikir bildirmekshimen. Bizde mapazlıq qosıq, «máńgilik qosıq» degen gápler aytılıp júr. Birinshisin urberige alıńqıraydı. Negizinde mapazlıq qosıq joq. Ómirdiń ózi-qosıq. Sonlıqtan qosıq nege arnalsa da ol qosıq. Bunı aytqanda birewlerdi ya ózimdi aqlaw ushın emes, mapazlıq

1 Әжиниязов Ә. Аманат. Нөкис, «Билим», 2009, 42-45-бетлер

23

dep tańba basılǵan qosıq eger ol shayırlıq jedel-jelis penen jazılıp adamda jıllı sezim payda etse, onı jazǵırmaw kerek. Sovxozǵa arnap qosıqjaz, biraq ol poeziya tilinde aytılǵan iskusstvo múlki bolsın. Eger ol adamǵa unasa, onda ol xalıq ushın xızmet etkeni. Sebebi, «Iskusstvo-tek iskusstvo ushın emes» bolǵanınday, qosıqta tek qızıq ushın jazılmaydı, qosıq - adamlar ushın, el, xalıq ushın jazıladı. Sózin elxalıq yadlaǵan adamdı shayır dese bolatuǵın shıǵar.1»

Hár qashan shayırdıń oyın, ideyasın, baǵıtın onıń ózinen artıq hesh kim túsindirip bere almasa kerek. Áskerbay Ájiniyazov ótken ásirdiń ekinshi yarımınan beri xalqımızdıń sóyler tili bolıp kiyatır desek asıra aytqan bolmaymız.

Shayırımızdıń zaman problemaların ózinde sáwlyelendirgen, xalqımızdıń ruwxıy dúnyasınan nárlengen tereń filosofiyalıq mánige, názik lirizmge tolı shıǵarmaları xalqımızdıń tarıyxı hám búginin ózinde túyistiredi, zamanlaslarımızdıń boyında joqarı adamgershilik pazıyletlerin qáliplestiriwge xızmet etedi.

1 Ә.Әжиниязовтың «Шайырлық қайдан шығады...» деген қол жазбасынан алынды.

24

IIbap. Áskerbay Ájiniyazov poeziyasınıń ideyalıq-tematıkalıq, janrlıqózgeshelikleri II. 1. Á.Ájiniyazov poeziyasınıń ideyalıq-tematıkalıq baǵdarı

Oqıwshı hám jazıwshını baylanıstırıwshı kórkem tekst óziniń jetkerejaq ideyası menen, ideyaǵa alıp barıwshı temaları menen, kórkemligi menen áhmiyetli.

Shayır yaki jazıwshınıń shıǵarması arqalı aytajaq oypikiri oqıwshıda qanday tásirleniw qaldıradı, onı qabıl etiw dárejesi qanday boladı: awır yaki jeńil, durıs yaki burmalanǵan, unamlı yaki unamsız.Al bul basqıshlarǵa jetiwde shıǵarmadaǵı oy-pikir, yaǵnıy ideya hám tema kórkem bezewler menen bezyendiriledi, oqıwshı yaki sınshı dıqqatınausınıladı.

«Ideya–shıǵarmada qoyılǵan hám jaratıǵan máselelerdiń mazmunınan, xarakterler analızinen logikalıq tárizde kelip shıǵatuǵın juwmaq.»2 Tema ham ideya bir-biri menen tıǵız baylanısta boladı. Yaǵnıy, ekewi de turmıstıń anaw yaki mınaw tárepi haqqındaǵı shayır yaki jazıwshınıń pikirlerin oqıwshıǵa jetkerip beriwshi qural.

Kórkem shıgarmadaǵı ideyalıq-tematıkalıq kóp qırlılıq onıń toqımasındaǵı bir pútinlikke zıyan jetkizbewi kerek. Sebebi turmıstıń ózinde belgili bir hádeiyse basqa bir hádiyse menen óz ara baylanısqa kirisip, quramalı, jana hádiysyelerdi payda etedi. Sonlıqtan olarǵa belgili bir kóz qarastan baha beriw múmkin.

«Tematıka – kórkem shıǵarmanıń tiykargı hám jetekshi teması menen birge.

Oǵan baǵınıshlı bolǵan basqa kishi temalardı da óz ishine qamtıp, shıǵarmada ideyalıq – kórkemlik bir pútinlikti shólkemlestiryedi.»2 Kórkem shıǵarmada súwretlenetuǵın hár bir obraz hár bir turmıslıq jaǵday ózine tán temaǵa hám oǵan berilgen bahaǵa iye boladı. Usı mániste ádebiy shıǵarma kóp máseleli, yaǵnıy kóp temalı hám ideyalı.

2 Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари Тошкент, «Ўзбекистон», 2002, 102-бет. 2 Сонда, 107

25

Kópshilik sınshılar belgili bir shıǵarmanı analız kılganda bir birin takirarlamaydı – olardıń hár bir sol shıǵarmada qoyılgan hám jarıtılgan máselelerden ózi ushın qızıǵarlı bolǵanların ajıratıp alıp úyrenedi,basqaların shetlep ótedi.

Kórkem shıǵarmanıń ideyası temadaǵıday, shıǵarma mazmunın sáwlelendiredi. Haqıqıy kórkem shıǵarmadaǵı hár bir epizod, hár bir obraz hám hátte, bólek detallar da tiykarǵı ideyanı ashıwǵa xızmet qıldırıladı. Shıǵarma ideyasın tolıq túsiniw ushın onda súwretlengen waqıya – hádiysyeler, obrazlar, detallar haqqında tereń pikir etip kóriw, hár tárepleme analızden ótkeriw kerek. Kórkem ideya – shıgarmanıń negizinde jatqan ulıwmalastırılǵan, emocional hám obrazlı pikir. Sonlıqtan kórkem shıǵarma ideyası haqqında sóz etilgende oń’ń usı

ózgesheligi dıqqat orayında bolıwı kerek.

Á.Ájiniyazov turmıstı úyreniwi, ómirge hám jasagan olrtalıqqa bergen bahası, adamlar menen qarım-qatnasıq tiykarları, ádep - ikramlılıq, joqarı adamgershilik sıpatların ózlestire alıwı hám olardı óziniń intyellektual– aǵartıwshılıq kóz qarasların, estetikalıq-subiektivlik oy pikirleri menen sintezlep bere alıw nátiyjesinde óziniń aytajaq ideyasın shıǵarmasında sáwlelendiredi.

Kórkem shıgarmanıń ideyalıq tematıkalıq ózgesheligin úyrengende onıń eki túrli usılda talqılaw múmkin: birinshiden, kórkem shıǵarmada berilgen ideya arqalı shayırdıń niyetiniń, maqsetiniń sáwlyeleniwi; ekinshiden shıǵarmada berilgen ideyalıq ózgeshelik. Shıǵarmanıń ideya – tematıkalıq ózgesheligin úyrengende usı eki baǵdarǵa itibar qaratıw kerek.

Biz shayır Á.Ájiniyazovtıń lirikaların úyreniw arqalı shayırdıń aytajaq oy pikirin jetkeriwde hár bir sóz, hár bir detal, hár bir obraz onıń názerinen shette qalmaǵanın kóremiz. Shayır shıgarmalarındaǵı tábiyat- jámiyet-insan máselesin sóz etiliw ózgesheliklerine qaray klassifıkaciyalawǵa háreket qıldıq. Degen menen bunı tolıq tárizde ámelge

26

asırıw múmkinshiligi joq. Sebebi shayır qosıqlarında kóp ideyalıq, kóp temalılıq orın alǵan. Sonlıqtan onıń shıǵarmaların ideya-tematıkalıq jaqtan ajıratıwda dóretiwshiligindegi tiykarǵı mazmunlıq jónelislerdi belgilewshi, shayırlıq álemin ashıwshı, oqıwshı hám kórkem ádebiyat ushın baylanıstırıwshı kópir wazıypasın atqaratuǵın ideya hám temalardıń eń baslılılarına dıqqatımızdı qarattıq.

Á.Ájiniyazovtıń poeziyasında: a) watan teması; b) ádebiyat máseleleri; v) doslıq teması; g) urıs hám paraxatshılıq teması; d) tuwǵan jer saǵınıshı; e) ıshqımuhabbat teması; j) tábiyat gózallıǵı; z) filosofiyalıq máseleler; i) haqıyqatlıq teması; k) zıyanlı ádetler; l) xalıqlar doslıǵı; m) jaslıq teması;

n) siyasıy tema h.t.b sıyaqlı tematıkalıq ózgeshelikler onıń shıgarmalarındaǵı: a) tınısh hám abadan turmıstı saqlaw; b) gózallıqtı qádirlew; v) watandı súyiw; g) insandı qádirlew; d) milletler ara tatıwlıq; e) milliy qadiriyatlardı qásterlew sıyaqlı ideyalardı jetkeriw ushın qollanılǵan.

Á.Ájiniyazov shayır jolınıń oǵada awır ekenligin ádebiyat máselelerine baylanıslı jazılǵan «Sáwbet», «Aq qosıq degen usı ma?»,

«Qosıǵım», «Qosıǵıma», «Qosıq haqqında qosıqlar» «Ayırmań» h.t.b qosıqlarında sáwlelendiredi. «Sáwbet» dóretpesinde shayırlıqqa, ádebiy sınǵa úlken talap qoyadı.

Orazbaydıń «Gúldirsin»i sóz boldı, (Nashar qatal sınshıllarǵa gez boldı,) Pikir ayttı Hikmetulla, Áshirbay, Ekewiniń tartısıwı tez boldı.

Hikmetulla «Gúldirsin» di maqtadı,

Sıypalamay maqtaw maǵan jaqpadı.

Sáwbet sebep shıǵar qattı ketpedim,

Múmkin usı sapar «alla saqladı».

Qosıq jazbasa da mına Áshirbay,

Shayır janlı jigit eken yapırmay,

«-Qosıq- janlı sezimlerdiń aynası»,

27

Pikir aytarmeken búkpey-jasırmay.1

Poeziya –ullı dárya, poeziya – sahra, poeziya gózzallıq, poeziya sheksizlik ekenligin shayır durıs ańlaydı.

Ómir-Óner jaǵısi,Qosıqkewil naǵısi,

Sóz gáwharı, sóz bánti, Sóz qaymaǵı, sóz kánti, Qosıqqıyal perzenti.

Qıyaldıń shoq juldızı,

Aqıldıń zer qundızı,

Máńgi joytpas mazasın,

Bulaqtıń balzam tazası,

Qosıq-ómir muzası,2

Shayır talanttı qádirleydi, ol álem insannıń ruxıy birligi hám ilahiylik sıpatqa iye bolǵan dóretiwshilikti joqarı bahalaydı.

Jaqsı qosıq – marapattı súymeydi, Jaqsını jurt jasırınsa da tabadı., Shalshıq suwda –

úlken keme júrmeydi,Tereń dárya iyretilip aǵadı!3

Biziń ádebiyatımizda da shayırlarımızdiń baslı teması watan temasın jırlaw bolıp tabıladı. Ana watan qádiri, onıń bir qısım topıraǵı, oǵan degen mehirmuhabbat XIX ásir klassik shayıri Ájiniyazdiń «Ellerim bardı»,

«Ayrılsa», «Bozataw» dóretpelerinde, Berdaqtıń bir qatar lirikaları menen tarıyxıy dástanlarında ayrıqsha sheberlik penen jırlanǵanı málim. XX ásir

28

qaraqalpaq poeziyasında da bul tema A.Dabılov, S.Nurımbetov, A.Musaev,

I.Yusupov, K.Raxmanov, T.Matmuratov h.t.b. poeziyalarında hár tárepleme tilge

alınadi. Á.Ájiniyazov lirikalarında tuwgan jer tábiyatı, insanıy qatnaslar da hár qıylı ideyalıq mazmundı jetkeriwge qatnasadı. Shayır watandı súwretlew ushın geyde tolıp-tasqan Araldı, geyde tolqınları oyın qurǵan Ámiwdarya, geyde ol oqıǵan mektep, geyde ol súygen qız, birde ilhamshı tábiyat, geyde tuwǵan jerdiń

pák kewilli insanları, geyde milliy qádiriyatlarǵa tiykar bolǵan bayramlar,

dástúrler, geyde jas júrektiń arzıw - maqsetleri tiykarında sáwlelenedi. Shayırdıń qaysı qosıǵın alıp qarasaq ta, meyli ol qanday temada jazılmasın olardıń derlik barlıǵında watansúyiwshilik ideyası sáwlelengenligin kóremiz. «Amanat»

qosıqlarında watan temasın shayır ayrıqsha yosh penen jırlaydı. Nesi ayıp qaraqalpaq jar salsa,

Aral – ata-mákanım dep maqtanıp, Nalımayman dem tawsılıp, hal taysa,

Ólsem Watan topıraǵın dastanıp.1

Shayır Á.Ájiniyazov qurı maqtaw sózlerdi qollanıw arqalı watan tımsalın

jırlamaydı, kerek jerinde oǵan ılayıq perzent bolıw kerekligin de ashshı haqıyqatlıq penen túsindiriwge háreket etedi. Mısalı, Ernazar alakózdiń esteligine baǵıshlanǵan «Qazaqdárya» qosıǵına dıqqat awdarayıq:

…Ózge jurttıń bunday adamı, Ornaǵalı «keńes zamanı»,

Granitten gúmbez búrkenip,

Gúl jamılıp jatar mudamı,

…Al bizler-she, usı zamanda,

1 Әжиниязов Ә. Аманат. Нөкис, «Билим», 2009. 102-бет

29

Xalqın súygen ullı adamǵa,

Qulpı taslar saldırmaq túwe,

«Taba almadıq ońlı baǵan da…»

Qazaqdárya,

Qazaqdárya1

Álbette, tuwǵan jerdiń tábiyatı hámmeniń de sezimin qozǵaydı. Lirik qaharmandı balalıq jılları menen jaqınlastıradı. Shayırdıń («Qaraqalpaqstan», «Gúz», «Topıraq», «Qaraózek», «Nókis» hám t.b.) qosıqları shayırlıq súwretlewlerdiń tábıyǵıylıǵı menen bahalı. Mısalı:

Kashtan reń, kofe misli, Asaw aǵıs, lirik yoshlı, Dúnyadaǵı eń bir kúshli,Arteriyadur

Ámiwdárya

…Qara talıń, Qara tawıń, Kózlerimniń aldı jawın, Ah,

«Xan qızı» uya basqan,Qızıl jıńǵıl aralasqan, Shıpalı shóp

ádiraspan,

Kóz monshaqtay jawdırasqan,

Kebirli shól, duzlı aspan,

Kindik qanı m tamǵan bostan,

Qaraqalpaqstan, Qaraqalpaqstan.2 («Qaraqalpaqstan» 1-

qosıq)

Usı sıyaqlı qatarlarında shayır hár kimge óz tuwǵan mákanı tábiyatınıń is’ıq, mudamı jasarıp turatuǵınday jaqınlıǵın sıpatlaydı. Yaǵnıy, ata-baba mákanı hár birewge ısıq, ol jerdiń hámiyshe muqaddes ekenligin, onıń qushaǵına kelseń qıymaslıq sezimi payda bolatuǵının

1Сонда, 329-330-б.б.

2Әжиниязов Ә. Аманат. Нөкис, «Билим», 2009. 26, 29-б.б.

30

sheber keltiredi. Á.Ájiniyazov watan túsinigin beriwde ápiwayı detallar menen-aq, ruwxıy maqtanısh sezimi menen, keń baǵdarda tereń mazmun menen jırlaydı.

Shayırdıń «Topıraq», «Qaraqalpaǵım» qosıqlarında tuwǵan jer obrazi simvolikalıq tárizde súwretlenedi. Mısalı:

Atıń altı kontinentke taraǵan,

Sen arqalı ózge xalıqtan daraman,

Xalıq bolıp qalıwıma jaraǵan, Milliy maqtanıshım qaraqalpaǵım.

«Dos-basqa, dushpan-ayaqqa»,

Bul gáptiń tórkini jatır qayaqta?

Men juwap izlesem ushbu soraqqa,

Parolim ekenseń qaraqalpaǵım.1

Shayırdıń kindik qanı tamǵan jeri haqqındaǵı perzentlik oylarına ullı watan túsinigi menen ushlasıp ketkenin kóremiz. «Shaxaman», «Watan» qosıqları shayırdıń watan temasındaǵı eń ájayıp tuwındilarınan esaplanadı.

Xalıqlar doslıǵi kópshilik shayırlar shıǵarmalarınan orın alǵan, biraq

Á.Ájiniyazovtıń qatarlarınday tereń lirizmge bay emestey dep oylap qalasań. Sebebi, onıń shıǵarmalarınıń til ózgesheligi, onıń kórkemliligi, tásirsheńligi oqıwshıǵa basqasha tásir etedi.

Qayta japıraq jaygan baxıt baǵında, Demokratıya dúrlep turǵan waǵında, Járiyalılıq-bárrikada jaǵında, Siyasıy sáwir bul, -xalıqlar doslıǵi.

Doslıq pútin bolsa bári boladı,

Dáryalar máwij urıp, teńiz toladı,El

aman, talantıń «egiz» boladı,

1 Әжиниязов Ә. Аманат. Нөкис, «Билим», 2009. 80-81-б.б.

31