MD hám PQJ / Áskerbay Ájiniyazov poeziyası. Ideyalıq-tematikalıq, janrlıq ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

5220100-filologiya (Qaraqalpaq filologiyası) baǵdarınıń 4-kurs studenti

Allamuratova J. «Á. Ájiniyazov poeziyası: ideyalıqtematikalıq, janrlıq ózgeshelikleri» degen temadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis – 2014-jıl

1

Áskerbay Ájiniyazov poeziyası: ideyalıq-tematıkalıq, janrlıq

ózgeshelikleri

MAZMUNÍ:

2

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde izertleniwi tiyis bolǵan aktual problemalar bir qansha. Solardıń ishinde bir neshe jıllardan beri izertleniwden shette qalıp kiyatırǵan jazıwshı-shayırlar dóretiwshiligi de joq emes. Olardan X.Turımbetov, Á.Ájiniyazov, Á.Tájibaev, M.Berdiev, P.Mırzabaeva h.t.b shayırlardı atap ótsek boladı. Olardıń dóretiwshiligi haqqında ayırım maqala hám monografiyalarda qısqasha aytılǵanı menen, arnawlı túrde izertlenip, ilimiy juwmaqlar jasalmadı.

Ádebiyatshı alımlar shayırdıń ruwxıy dúnyası onıń shıǵarmalarında sáwlelenetuǵınlıǵın atap kórsetedi. Biraq sonı da aytıw kerek, hár qanday shayır emes, tek talantlı shayır ǵana ózi haqqında aytqanda pútkil xalıq yaki adamzat atınan sóz ayta aladı. Al úlken talantqa iye bolmaǵan shayırlar tek ózleriniń jekke qayǵı-quwanıshları menen sheklenip qaladı. Oqıwshını kim bolsa sonıń ishki dúnyası, ózligi qızıqtırmaydı, tek ǵana ruwxıy dúnyası bay shaxstıń oy-sezimleri

ǵana onıń kewline qozǵaw sala aladı. Biz pitkeriw qániygyelik jumısımızdıń izertlew obektine alǵan shayır Á.Ájiniyazovtıń shıǵarmalarında kórkem

ádebiyattıń ullılıǵın belgileytuǵın paziyletlerdi kóremiz.

Poeziya maydanında qálem terbetip ótken shayır Á.Ájiniyazovtı qaraqalpaq oqıwshıları aǵla shayırimiz dep tán aladı, onıń gazetajurnallarda járiyalanǵan qosıqların, basılip shiqqan kitapların izlep júrip tawıp alıp oqıydı, kóp adamlar onıń birtalay qosıq qatarların yadtan biledi. Bul, birinshiden, xalqımızdıń kórkem sózdiń qádir-qımbatın joqarı bahalaytuǵınınan dárek berse, ekinshi jaǵınan,

Á.Ájiniyazovtıń shayırlıq talantınıń xalqımızdıń óz aldına bir ruwxıy múlkine aynalǵanliǵin kórsetedi.

Qaraqalpaq poeziyasında usınday kórkem sózdi joqarı shıńǵa shıǵarıpwǵa óz

úlesin shayır Á.Ájiniyazov poeziyasınıń ózine tán ózgesheliklerin jańa ilimiy hám teoriyalıq jetiskenlikler kóz qarasınan alıp

3

úyreniw qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıw dárejesin úyreniwde de úlken

áhmiyetke iye. Sonlıqtan Á.Ájiniyazov poeziyaın úyreniw, onı ózine tán

ózgesheliklerin ashıp beriw jumısımızdıń aktuallıǵın belgileydi.

Temanıń’ izertleniw tarıyxı. Á.Ájiniyazov dóretiwshiligi boyınsha

ádebiyatshı alımlar hám sınshılar tek ǵana ústirtin pikir aytqanı bolmasa, onıń poeziyası qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde arnawlı túrde izertlew obyektine aylanbadı. Shayır lirikası ashılmaǵan tıń qırları menen sırǵa tolı ǵáziynege megzes. Z.Bekbergenova hám K.Qudaybergenovlardıń shayır dóretpeleriniń ideyalıq, kórkemlik hám stillik ózgeshelikleri boyınsha pikirleri shayırdıń “Amanat” qosıqlar toplamına jazǵan alǵı sózinde qısqasha aytıp ótiledi.

Izertlew obyekti hám predmeti. Pitkeriw qániygyelik jumısımiz ushın tańlanǵan temamızdiń obyekti Á.Ájiniyazov poeziyasınıń ideya-tematıkası, shayır poezyasında qollanılǵan janrlar ózgesheligi, izertlew predmeti sıpatında

Á.Ájiniyazovtıń “Amanat” qosıqlar toplamındagı poeziyalıq shıǵarmaları tańlandı.

Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarları. Temanı úyreniw barısında jumısımızda prezidentimiz I.A.Kárimovtıń jámiyet hám mámlekettiń rawajlanıw principlerin belgilep beretuǵın miynetlerin1, rawajlanıwdıń filosofiyalıq negizlerine arnalǵan miynetlerdi2 metodologiyalıq tiykar sıpatında basshılıqqa aldıq.

Sonday-aq, jumısımızda bir qansha ádebiyatshı alımlar L.M.Timofeev, V.G.Beliniskiy, A.Kvyatkovskiy, M.Yu.Lotman, T.Baboev, E.Xudaybergenov, H.Umurov, D.Quronov, U.Tuychiev, S.Axmetov, Q.Járimbetov, B.Genjemuratov,

Q.Orazımbetov1 h.t.b alımlardıń ilimiy juwmaqlarınan paydalandıq.

1 Каримов И. А. Жоқары мәнаўият – жеңилмес күш. Т.: «Маънавият» 2008, Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократиялаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдур – Т: «Ўзбекистон» 2005.

4

Jumıstıstıń maqseti hám wazıypaları. Á.Ájiniyazov qaraqalpaq poeziyasında ózine tán ornına iye shayır bolıp esaplanadı. Onıń dóretiwshiliginiń

áhmiyetin ańlaǵan halda shayırdıń poeziyasındaǵı kórkem izlenislerin úyreniw, qosıqlarınıń ideyalıq, tematıkalıq, janrlıq ózgesheliklerin analızley otırıp shayır poeziyasınıń ózine tánligin anıqlaw hám onıń poeziyamızǵa qosqan úlesin kórsetip beriw jumısımızdıń tiykarǵı maqseti bolıp esaplanadı. Bul maqsetke tómendegi wazıypalardı orınlaw arqalı erisemiz:

-Á.Ájiniyazovtıń ómir jolın, dóretiwshiligin úyreniw;

-Á.Ájiniyazov poeziyasındaǵı eń baslı ideyalıq baǵdarlarınúyreniw;

-Shayır poezyasında temalar kóp túrliligin úyreniw arqalı ideyalıq

ózgeshelikti anıqlaw hám shayırdıń individual kóz qarasların úyreniw; - Shayır poeziyasındaǵı janrlıq izlenislerin úyreniw;

-Shayır lirikalarındaǵı oy pikirdi jetkerip beriw usılların úyreniw

h.t.b;

Jumıstıń ilimiy jańalıǵı. Á.Ájiniyazov oy -pikirdi jetkerip beriwde

jańa kórkem izlenisleri menen belgili bolǵan shayır. Soǵan qaramastan shayır dóretiwshiligi derlik izertlenbedi. Biziń bul jumısımız Á.Ájiniyazov poeziyası hám onıń tán ózgesheliklerin keń túrde úyreniwge arnalǵan dáslepki jumıslardan bolıp esaplanadı. Sonday-aq, jumısımızda Á.Ájiniyazov poeziyasında qollanǵan bir qansha jańa janrlıq hám formalıq

1 Тимофеев Л. М. Основы теории литературы. М.: «Просвещение», 1971 год, Белинский В.Г Танланган асарлар Т.: Уз. Дав. Нашр, 1955, Лотман М. Ю. О поэтах и поэзии. Санкт-Петербург, «Искусство-С.П», 2001, Расулов А. Бадиийлик – безавол янгилик. Илмийадабий мақолалалар, талкинлар, этюдлар. «Шарқ» Тошкент, 2007, Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари Тошкент, «Ўзбекистон», Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси Тошкент, «Шарқ» , 2002, Худайбердиев И. Адабиѐтшуносликка кириш. Тошкент, «Иқтисодмолия» 2007, Туўчиев У . Ўзбек поэзиясида бармоқ системасы. Т.: «Фан», 1966, Ахметов. С. Талантқа талап. Нөкис «Қарақалпақстан», 1986, Қарақалпақ совет поэзиясы Нөкис «Қарақалпақстан», 1988, Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсйетлери ҳәм раўажланыўы тарийхы. Нөкис «Билим» 2004, Қ.Оразымбетовтың «Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында көркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы» Нөкис. , «Билим», 2004, Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поэтикасы Нөкис «Билим» 1997, Қуронов Д. Адабиѐтшуносликка кириш. Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти, 2004.

5

ózgesheliklerdiń qásiyetlerine de teoriyalıq pikirler alǵa súrildi. Bular jumısımızdıń ilimiylik dárejesin kórsetedi.

Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Pitkeriw qániygyelik jumısımızdıń juwmaqlarına hám ilimiy izertlew barısında alınǵan analız nátiyjyelerinen ádebiyatqa qızıǵıwshılar, ádebiyat ilimi menen shuǵıllanıwshılar, filologiya fakulteti studentleri, izleniwshiler paydalanıwı múmkin.

Jumıstıń qurılısı. Jumıs kirisiw hám juwmaqtan tısqarı eki baptan turadı. Kirisiw bóliminde temanıń aktuallıǵı, izertleniw tarıyxı, ilimiyámyeliy

áhmiyeti, ilmiy jańalıǵı,teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarları, jumıstıń qurılısı haqqındaǵı máseleler sóz etildi.

Birinshi bap «Áskerbay Ájiniyazovtıń ómiri hám dóretiwshiligi» dep atalıp, ol tómendegi eki bólimnen turadı. «Shayırdıń ómiri hám miynet jolı», «Á.Ájiniyazov poeziyasına ulıwma sıpatlama». Bul bapta shayır dóretiwshiligi

ádebiyatımızda ele tolıq úyrenilmegenligi sebepli onıń dóretiwshiligine ulıwma sholıw jasadıq.

Ekinshi bap «Áskerbay Ájiniyazov poeziyasınıń ideyalıqtematıkalıq, janrlıq ózgeshelikleri» dep atalıp, «Á.Ájiniyazov poeziyasınıń ideyalıqtematıkalıq baǵdarı», «Shayır poeziyasınıń janrlıq ózgeshelikleri» dep atalǵan eki bólimnen turadı. Bul bapta shayır dóretiwshiliginiń, poeziyasınıń eń tiykarǵı ózgeshelikleri, stillikkórkemlik izlenisleri úyrenildi.

Jumıs sońında paydalanǵan ádebiyatlar dizimi berildi.

6

I bap. Áskerbay Ájiniyazovtıń ómiri hám dóretiwshiligi

I.1. Shayırdıń ómiri hám miynet jolı

Áskerbay Ájiniyazov 1937-jıli 20-dekabrde hazirgi Qaraózek rayonına qaraslı (1935-jıldan baslap Moynaq rayonına qaraydı) 9-«Aqqala» awıllıq keńesindegi

«Gedey» degen jerde tuwiladi. Ol usi jerde orta mektepti tamamlap, soń Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutiniń tábiyattaniw fakultetiniń ximiya-biologiya qánigyeligin pitkerip, óz qánigeligi boyınsha azǵana waqıt muǵallim bolıp isleydi. Shayırdıń balalıǵi urıs jıllarıniń qiyinshilıqli jıllarında ótedi. Urıstan burınǵi jılları tuwilǵan óz zamanlasları sıyaqlı, otızınshı jıllardiń ekinshi yarıminda japatarmaqay júz bergen qorqınıshlar «in» salǵan áwladtıń tipik perzenti bolǵan shayır ómiri dawamında sol dáwirge sadıq bolıp jasaydı. On eki jaslarınan baslap-aq toylarda betashardı ózi shıǵarıp, kelinsheklerdiń betin ashıp júrgen.

Dáslep «Qaraqalpaqstan» baspasında, sońınan «Bilim» baspasında redaktor wazıypasında xızmet etti. Avtordiń «Jaslar hawazı» (1987) hám

«Toǵız toplam» (1988) jámáátlik toplamlarda bir neshe qosıqları járiyalanǵan.

Shayırdıń «Aǵalar» (Nókis.1992), «Amanat» (Nókis. «Bilim». 2009) qosıqlar toplamları menen «Shaxamannıń shınjırlı sharwaları» (Nókis. 1996) dep atalǵan publitsistikalıq kitabı basılıp shıqtı.

Shayır Á.Ájiniyazov 2001-jıli 10-mayda qaytıs boldı.Ol ólgennen soń

«Bilim» baspasınıń jámááti onıń baspa sóz betlerinde jarıq kórgen hám úy arxivinde saqlawlı turǵan járiyalanbaǵan qosıqların jıynap, 2009jılı «Amanat» dep atalǵan qosıqlar toplamın shıǵardı. Shayırdıń qosıqların jıynap, baspaǵa járiyalawda filologiya ilimleriniń kandidatıZ.Bekbergenova úlken járdem berdi.

7

Shayır Á.Ájiniyazov ádebiyat maydanına XX ásirdiń 60-jıllarında kirip keldi. Onıń tuńǵısh qosıqları dáslep gazeta-jurnallarda járiyalandı.

Ol óz dóretiwshiligi dawamında basqa shayırlardan ajıralıp turatuǵın ózine tán stillik jolın tańlaǵan, individuallıq ózgeshelikke iye shayırlardan esaplanadı.

Á.Ájiniyazovtıń «Shayırlıq qaydan shıǵadı...» degen qol jazbasında óziniń shayırlıq dóretiwshilikke qádem qoyıwınıń sebepleri haqqında mınalardi aytadı:

«…Endi, (eger meni xalıq rastandashayır sıpatında tán alar bolsa) shayırlıq degen shataq talapqa qalay tap bolǵanımdı aytıp beriwge tırısaman. Biraq, aldın ala sonı aytıwım kerek, heshkim oqıp ya basqalardan úyrenip shayır bolmaydı. Shayırlıqbul tuwma qásiyet. Ol árwaqtay bir nárse, qalay degende de shayırlıq joldan qosılatuǵın «toqal» e mes, áytewir. Óz qaraqan basım solay oylayman. Bul aytılǵanlardan shayırlıq degende bilimniń, sawatlılıqtıń,mádeniyatlılıqtıń parqı joq degen máni kelip shıq’paydı. Kerisinshe, kitabıy sawatlılıq tábiyǵıy shayırlıq talanttıń ushqır qanatı. Onıń órisin keńeytetuǵın bulaq. Biraq alpıs akademiyanıń aǵzası bolǵan alım,jazıwshılar awqamına aǵza bola almawı múmkin. Óytkeni, oqıp shayır bolıw múmkin emes. Al, qosıq oqıwǵa hám jazıwıma járdemshi dárejede tásir etken jaytlar haqqında azı-kem aytıp bersem. Olar tómendegishe bayanlanıwı múmkin:

Men júdá tásirsheń, esitken sózdiń usaǵın túsirmey qaǵıp alatuǵın, vundirkind zeyinli bala bolǵanımdı házir bilip júrmen, biraq ol meniń paydama rawajlanıwı ushın izin ala sharayatlar bolmaǵan. Óy degenim men eńbeklep júrgen kúnlerimdegi ayrım waqıyalardi tap házirgidey tolıq yadımda saqlap qalǵanman.

Oǵan bir mıs’al. Men sol eńbeklep, ǵaz-ǵaz basıp táy-táy júriwge talpınǵan waqlarımda «jeytuǵın kómir» izlep (oshaqtıń kúli alınǵan eken, sebebi anam da,

ákem de júdá duwpıyaz? taza adamlar edi) awızı ashıq, sol jıllarǵi qádimgi ot oshaqtıń aylanba jolına kirip ketkenmen. Dayı kempir apam Gúlzábiyra kempir ot oshaqqa jıńǵıl otındı toltırıp salıp, alıstırıp jiberedi. Usı waqıtta meni joytıp

8

izlep júrgen ekinshi kempir apam Nábiyra kempir (ákemniń anası) kelip alısıp baratırǵan otındı tartıp alıp esik betke ılaqtıradı. Tútinge buwlıǵıp atırǵan meni eki kempir qatara tartıp sırtqa shıǵarǵanı hám ekewiniń sóz alısıp qalǵanı ele esimde. (Nábiyra kempir meniń kómir jeytuǵinimdi biledi-dá, men jurttıń ballarınday saz

ılay jeytuǵınlardan emespen-dá axırı).

Bizler otırǵan sol jay kóship ketken mekteptiń jayı eken. Ol waqıtları ákem

Ájiniyaz Palwanov 9 «Aqqala» awıl keńesınıń, soń «Bilim tuwı» kolxozınıń baslıǵı hám basqa da hákimshilik xızmetlerde islegen. Házirgidey esimde, qarlı

úrgin úrip ısqırǵan suwıq samal sırnay shertip tur. Mennen úlken eki ájaǵam qolları beldemesinde sırtqı esikke barıpqaytıp, keń dálizde ne qıların bilmey arman-berman zır juwırıp júr. Al, biziń úyde bolsa tártip oǵırı qatań. (Olar ekewi de jańaǵı eki kempirge asırawǵa berilgen «ǵayrı ballar» edi). Sonda men olarǵa:

«Onnan daishlerińizdi ishke bosatıp, soń bel menen sırtqa atıp taslamaysızlarma»- degen edim. Olar solay islyedi de. (Barlıq ójıryelerdiń edeni qara jer edi). Ol ekewi sonıń parqına barmay júrgen bolsa, meniń neshe jasta ekenligimdi ózlerińiz-aq shamalap esap ete beriń. Birewler,- bunı masqarashılıq,-dewi múmkin, jaq bul naǵız haqıyqatlıq edi…

Bulardi aytıp atırǵanımnıń sebebi ózim birinshi klassqa barǵanda latınshanı júritip oqıy alatuǵınımdı ádiwli kitap oqıwshılarına bildiriwden ibarat. Vundirkind qábileti joq bala arnawlı úyretilmegen alfavitti ózlestirip, 1-klasında ádebiy kitap (dástan) lardi oqıy ala ma… Buǵan taǵı da óz gezeginde meniń qosıqqa degen qatań kushtarlıǵım sebepshi bolıwi kerek dep oylayman. Biraq ol waqta bular tuwralı, shayırlıq degen nárse tuwralı heshqanday oylanıp ta kórmegenbiz. Bulardıń bárin maydalap aytıp atırǵanım, júdá jas hám balalıq jıllarımda zeyinli bala edim dep maqtanıw ushın emes, al, mendegi «bul qásiyetler» -mende

«shayırlıqtıń iyisi» bolǵanlıqtan shıǵar dep oylayman.

9

Endigi sóz esim enip mektep jasına kelgenimde qosıqqa qalay qızıqqanı m tuwralı. Baǵana aytıp ótkenimdey, 1-klassqa barǵan jıli men latınsha oqıy alatuǵın edim. Onı úyreniwime «shayırlıq balalıq keseli» sebep bolǵan-aw sirá. Bunıń da sebebi bar. Óytkeni onı maǵan birew úyretiwi kerek emes pe. Mende sonday ustaz boldı. Ol ákemniń tuwısqan bólesi etikshi Tóreniyaz aǵa edi. Bul kisi qay jaǵınanda oń qolı oyılǵan sheber usta, násheli jigit. Ol urıstan keyingi 1945-48- jılları biziń úyde boldı. Burın onı tanıytuǵınım esimde joq. Latınsha sawat ashqan, soldat kiyiminde júretuǵın bul adam dástan kitaplardı bizlerge hár kúni keshte oqıp beretuǵın edi. Men oǵan oǵada bawır basıp qaldım. (Onıń úyleniw toyı da biziń úyde ótti). Dáslepki tıńlaǵanım «Edige» edi. Sonda men Tóreniyaz aǵaǵa maǵan kitap oqıwdı úyret dep turıp aldım. Ol úyrete basladı. Kóp uzamay taza alfavit penen qatar latınshanı da erkin oqıytuǵın boldım. Sóytip tuńǵısh iret

«latınsha Edigeni» 1- klassta-aq óz kózim menen oqıdım. Soń «Qoblan», «Alpamıs»,

«Máspatsha» nı oqıp shıqtım. Bul 1947-48-jıllar edi. Ol waqta biziń úyler «Málim

Ata», «Óstemir terek», «Úsh xoja» degen jerlerde «Túrkmen qırılǵan qumı» nıń átiraplarında boldı. 1949-jıli «Taza Qaraózekke» kóshtik. Usı rayonnıń házirgi

«Qaraózek sovxozında» balalıqtıń qızıqlı bazarın ótkerdim. Usı jerde 1950-jılı

«Qırıq qız» benen tanıstım. Onda kolxoz basliǵı bolǵan ákem qaydan alsa da alıp kelgen edi. E skishe (arabsha) nádáwir jetik sawatlı ol kitaplardi birewge oqıtıp hám tıńlap hám dodalap otıratuǵın edi. Kóbinese qońsımız Jubatır degen qazaq jigiti dawıslap oqıp otıradı. (Bul da sol «Qaraózek» sovxozında boldı). Sol jıli

ákemnen birinshi ret Asan Begimov degen attı esittim. Ol ákemniń

«Zayır, Qaraózek», Moynaq boyınsha jasınan tanıs jorası eken. Ákem bul tuwralı jańaǵı «qıssaxanǵa» túsinik berip Asan aǵa tuwralı, Tórtkúlde tanısıp,

«Sovpartshkolda» birge oqıǵan jorası Jolmırza (Aymurzaev) aǵalardı da aytıp otıratuǵın edi. 1954-jıli shıǵar deymen. Meńlibek aǵa Ábdireymov penen úyge kelgen Asan aǵanı birinshi ret kórdim.

10