MD hám PQJ / T.Jumamuratov poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıw sheberligi
.pdf
Qural etip hamaldı, Belgileme shamańdı. Xalıq – tárezi, ólshep tur, Jaqsı menen jamandı.1
«Sarkazm – turmıstaǵı unamsız nárselerdi ótkir túrde mısqıllap, túyrep súwretlewshi satiralıq usıl. Bunday súwretlew usılında qaharmannıń boyındaǵı unamsız háreketler, sırtqı pishimge tiyisli kórinisler bile-góre mısqıl túrinde bórttirilip, ulǵaytıp ta kórsetiledi hám onda sınaw, minew
úlken áhmiyetke iye.»2 T.Jumamuratov poeziyasında sarkazmnıń ájayıp
úlgisi ushırasadı. Onıń «Ósekshiler» dep atalǵan satiralıq qosıǵında: Tek ózleri – «Márdana»,
Tek ózleri – jurttan asqan «zor dana».
Eldiń «basqa batırı joq»,
Hesh biriniń «maqulı joq».
Qulaq salıp – Bul ne? – desek,
Sıpsıń-sıpsıń, ılǵıy ósek.3
Bunda joq jerden gáp shıǵarıp, ósek tabıwshılar qattı sınǵa alınadı.
Tek ózleriniń háreketlerin durıs dep |
e saplawshı |
«batırlar»dıń kúlkili halatı sarkazm quralı menen áshkaralanadı.
Ulıwma aytqanda, T.Jumamuratovtıń yumor-satiralıq qosıqlarında
qollanılǵan ironiya hám sarkazmlar ózine tán sheberlik penen qurılǵan.
Olarda folklorlıq stil sezilip turadı.
1Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 273-б.
2Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. -Нӛкис: Билим, 1994, 186-бет.
3 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 278-б.
41
III.2. Shayırdıń |
aytıs janrındaǵı |
qosıqlarında |
xalıq |
awızeki ádebiyatı dástúrleri
Aytıslar – «aytısıw» sózinen alınǵanlıǵı ushın da «sóz arqalı bellesiw» maǵanasın bildiredi. Sonıń ushın da kórkem sóz óneriniń ayrıqsha túrleriniń biri qaraqalpaq ádebiyatında erte dáwirlerden baslap ushıraydı. «Sóz jarısı», «dilwarlar» jarısı sıpatında qabıl etiledi. «Juwap aytıs» qaraqalpaq saltdástúr qosıqlarınıń bir túri bolǵanı menen de aytıs janrınıń negizin quraydı. Bundaǵı eń baslı tema qız hám jigitlerdiń aqıl-parasatlılıǵın sınaw. Erte dáwirlerde teatr, kino hám basqa da jaslardıń kewil asharlıq orayları joq waqıtlarda jaslar ózlerinshe geshtek, bázimler qurıp, birin-biri sınaǵan. Bunda qız-jigitlerdiń otırıp-turısı, ádepliligi, aqıllılıǵı hár tárepleme kózden
ótkerilgen. Bul jaǵdaylardıń hámmesi de olardıń sózleri arqalı sınalatuǵın bolǵan. Juwap aytısları sol tiykarda payda bolǵan.
T.Jumamuratov poeziyasında aytıs janrınıń awızeki hám jazba túrindegi formaların kóremiz. Shayır kóbirek qazaq shayırları menen, jergilikli xalıqtan shıqqan tókpe shayırlar menen aytısqan. Ol hátteki, aytıslarında da xalıq mápin jırlaǵan, xalıqtıń ústinen kúlmekshi bolǵan shayırsımaq wákillerdi jazba formadaǵı aytıs arqalı sınǵa aladı. «1935-jılları Moynaq rayonınıń «Mádeli» awılına Kárimbay Muwsaev degen jigit muǵállim bolıp baradı. Ol hámmege ózin shayır dep tanıtqısı keledi, házil jazadı. Ásirese, qız-jigitlerge sın taǵa beredi. Sonıń bir qosıǵın awıl keńesiniń xatkeri Márpet Námenov degen jigit awılda awırıp jatırǵan jas shayır Tilewbergen balaǵa (ol kúnde solay ataǵan) alıp baradı. Ol Kárimbaydıń sózine qosıq jazadı.»1 Kárimbaydıń sózinen mısal keltireyik:
3 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 278-б.
42
Moynaqtıń eline keldim, Mádeli jerine keldim.
Teńizin, kóllerin kórdim, Eginleri de bar eken.
Jasları otırıspa qurar, Qız-jigitler soǵan barar. Úlkenler tórde otırar, Bizlerdi sıylamas eken.
Qızları sulıw bolsa da,
Bergen keseni alsa da,
Bir ózi awlaq qalsa da,
Aytqan tildi almas eken.
Qız jeńgesi tanımadı,
Aynaxanı mazaqladı,
Sóytip maǵan qaramadı,
Shayırdı ańlamas eken.
Túsiremen abırayın, Hámme jurtqa tanıtayın, Qosıq jazıp qatırayın, Kimniń zorın bilmes eken.
Shayır bolıp atın jayǵan, Muwsa ulı Kárimbayman, Qosıq jazıp qorqıtaman, Shayırlıqtı bilmes eken.1
Bunda qosıq dástúriy kirisiw, yaǵnıy, bayan etilejaq orındı tanıstırıw
menen baslanadı da, mısqıl, ájiwalı shuwmaqlardan soń qosıqtıń aqırında
avtor ózin tanıstıradı. Kárimbaydıń aytıwınsha, Moynaq eliniń qız-jigitleri
nadan, qonaqtı húrmet etpeytuǵın, heshkimdi mise tutpaytuǵın aqılsızlar, al,
jası úlkenleri otırıspa, jıyınlarda Kárimbaydı sıylap tórden orın bermeydi,
onı «shayır» eken dep ulıǵlamaydı. Bolıp atırǵan waqıyahádiyselerdi
durıs bahalay almaǵanlıǵı onıń aqılı kelteligin
1 Сонда
43
bildiredi. Usı kelte oylılıq penen jazılǵan qosıqqa T.Jumamuratov
tómendegishe juwap qaytaradı:
Men bilmeymen haslı zatıń, Joqarıdan kelgen jigit, Kárimbay ma ıras atıń, Biziń jurtqa kúlgen jigit.
Shayır bolsań aytısayıq,
Bir-birewge qatısayıq,
Sózdiń oǵın atısayıq,
Bolsań eger mergen jigit.
Anda shawıp, mında shawıp, Hár kimge bir jala jawıp, «Qoyasań» dep bir qız tawıp, Haqıń barma bergen, jigit?!
Saǵan payda oylaǵanda, Túsinbeyseń oynaǵanǵa, Ókpelepseń Aynaxanǵa, Hesh pámiń joq, menmen jigit.
Ádepizlik□elge kúlgen, Qoqańlamas halın bilgen. Bolǵanlıqtan jasıń úlken, Qattı aytpay júrmen, jigit.
Gápiń awır ǵarrı, jasqa, Ólemata hádden aspa! – Biziń elge awız ashpa, Degen Tilewbergen jigit.1
Kórip otırǵanımızday, T.Jumamuratov Kárimbaydıń hár bir qosıq
qatarına talantlılıq penen juwap qaytarǵan. Shayırdıń basqa da aytıslarında
usınday sheberlikti bayqaymız. Mısalı, qazaq shayırı Úmbetalı menen
aytısında
Úmbetalı:
Túrkistanǵa barǵanda kórip júrmiz,
1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 287-б
44
Xoja Axmet Yassawiydiń maqbarasın Sonda qarǵıs alıptı qarekeń dep, Dushpanları shıǵarǵan masqarasın. Sonnan keyin azayıp qalǵan eken, Dep sırtıńnan aytadı jurt ırasın.
Aqın bolsań osıǵan juwap qaytar, Sheber sóz esken jeldey burqırasın. Shımıldıqtı urlaǵan urılardıń, Urpaqtarı bolǵan soń saqtalasıń!
Qaraqalpaq ulımın dew de uyat, Onı aytıp nesine maqtanasıń?
Xalıq aytsa qalıp aytpaydı, degen sóz bar, Dálilde qárekeńniń aq qarasın?!2
Úmbetalınıń «qaraqalpaqlar Xoja Axmet Yassawiydiń shımıldıǵın
urlaptı» degen gápi T.Jumamuratovqa awır tiyedi de, qazaq shayırına qarata
tómendegishe juwap qaytaradı:
Túrkstanda shımıldıq urlaǵan dep, Sın taǵıpsız bizlerdiń babamızǵa?! Urlawına sizlerdey gúwa tursa, Babamızdıń ayıbın jabamız ba?
Shımıldıqtı urlasa alǵan shıǵar, Bul gápler ıras, ya jalǵan shıǵar?!
Bir shımıldıq bir xalıqqa múlk bolmaydı, Kóp bolsa tórt-bes urı bolǵan shıǵar.
Hár elde onday urı bolmaymeken, Qazaqta da urılar bolǵan shıǵar?!.. Áwelden arqan-tusaw urlaytuǵın, Ózińniń arqadaǵı sharwań shıǵar! Naǵashılıjiyenler urlap bolıp,
Jalası qaraqalpaqqa qalǵan shıǵar?! Gúmbezinde bar deydi, altın alqap, Qazaqlar satıp jegen júrek jalǵap, Hesh azamat óz elin ǵarǵamaydı, Yassawiy qazaq emes, qaraqalpaq!1
Úmbetalınıń aytıs formasındaǵı sorawına improvizaciyalıq usıl menen
juwap qaytarıwı T.Jumamuratovtıń júdá qábiletli shayır bolǵanlıǵın dáliylleydi. Bunda aytısıwshı táreptiń sınǵa alǵan
2 Сонда, 289-б.
1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 290-б.
45
máselesine qarama-qarsı túrde sóz tabıw hám eń qıyını, usı sózlerdi uyqasqa túsiriw talap etiledi. T.Jumamuratovtıń aytısları bull talaplarǵa tolıq juwap beredi.
Juwmaqlastırıp aytqanda, T.Jumamuratovtıń aytıs janrındaǵı shıǵarmaları xalıq awızeki dóretiwshiligindegi aytıslar menen únles bolıp, bunda folklorlıq dástúrler menen birge shayırdıń individuallıq ózgesheligin bildiretuǵın stil de sezilip turadı.
46
Juwmaq
T.Jumamuratov hár túrli tematikadaǵı, hár túrli janrdaǵı poeziyalıq shıǵarmalar menen qaraqalpaq ádebiyatın bayıtqan shayır. Onıń dóretiwshiligine názer salsaq, qanday temada ya janrda bolmasın, ol xalıq awızeki dúrdanalarına tán stil menen suwǵarılǵan. Biz usı jumısmızda shayır poeziyasındaǵı folklorlıq dástúrlerdi úyreniw barısında tómendegi juwmaqlarǵa keldik:
–T.Jumamuratovtıń Watan hám doslıq temasındaǵı qosıqlarında folklorlıq súwretlewlerdiń ájayıp úlgileri berilgen. Shayır Watan, tuwılǵan jer hám onıń milliy ózinsheliklerin sáwlelendiriwde folklordaǵı terme, aytım hám ertek janrlarına tiyisli bayanlaw usıllarına únles shıǵarmalar dóretiw arqalı bul janrlardıń bir neshe ózinshellik táreplerin ashtı;
–Xalıqlar doslıǵı temasındaǵı qosıqlarda avtor kóbirek tuwısqan xalıqlar mentaliteti kózqarasınan kelip shıǵıp, tek qaraqalpaq folklorı
dástúrleri menen sheklenip qoymastan, tájik, túrkmen, qazaq xalıqlarınıń awızeki ádebiyatı dúrdanalarınan da sheber paydalanǵan;
– Shayırdıń arnaw hám didaktikalıq qosıqları xalıq awızeki dástúrleri menen tereń suwǵarılǵan. Onıń bir qansha tórtliklerinde naqıl-maqallardıń sheber qollanılǵanlıǵın kóremiz;
– Arnaw hám didaktikalıq qosıqlardı dóretiwde terme, ápsana, ertek, ráwayat janrları múmkinshiliklerinen paydalanıwı avtor ideyasınıń jetkeriliwinde keń xalıqshıllıq pikirlerdiń sáwleleniwine xızmet etken;
– Yumor-satiralıq qosıqlarında qollanılǵan ironiya hám sarkazmlar
ózine tán sheberlik penen qurılǵan. Olarda folklorlıq stil sezilip turadı;
47
– Aytıs janrındaǵı shıǵarmaları xalıq awızeki dóretiwshiligindegi aytıslar menen únles bolıp, bunda folklorlıq dástúrler menen birge shayırdıń individuallıq ózgesheligin belgileytuǵın jeke stildi de kóriwimizge boladı.
48
Paydalanılǵan ádebiyatlar
Ilimiy kitaplar
1.Айымбетов Қ. Халық даналығы. Нӛкис, «Қарақалпақстан»,
1988.
2.Ахметов С. Қаракалпақ совет поэзиясы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988.
3.Белинский В.Г. Избранное произведение. Том 2. Госиздат.
Москва, 1947.
4.Қарақалпақ фольклоры. Қарақалпақ халық ертеклери. Нӛкис, «Қарақалпақстан», Нӛкис, «Қарақалпақстан», I, II том. 1977.
5.Қарақалпақ фольклоры. Қарақалпақ халық нақыл-мақаллары.
Нӛкис, «Қарақалпақстан», IV том. 1978.
6.Қарақалпақ фольклоры. «Қырық қыз» дәстаны. Нӛкис, «Қарақалпақстан», VI том. 1980.
7.Қарақалпақ фольклоры. Нӛкис, «Алпамыс» дәстаны. «Қарақалпақстан», VII том. 1981.
8.Қарақалпақ фольклоры. «Мәспатша» дәстаны. Нӛкис, «Қарақалпақстан», X том. 1982.
9.Қарақалпақ аўызеки халық дӛретпелери. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1990.
10.Мақсетов Қ. Қарақалпақ әдебиятының туўысқан халықлар әдебиятлары менен байланысы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1987.
11.Мақсетов Қ. Фольклор ҳәм әдебият. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1975.
12.Мәмбетниязов Т. Жаңа қарақалпақ поэзиясы ҳәм дәўир талабы. Нӛкис, «Билим», 1994.
13.Мәмбетов К. Ӛзбек ҳәм қарақалпақ әдебий байланыслары.
Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1992.
49
14.Мәмбетов К. Фольклор ҳәм жазба әдебият. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1978.
15.Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1993.
16.Сағыйтов И. Әдебият ҳәм фольклор. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1983.
17.Султанов Қ. Заманлас жаным мениң. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1972.
Dissertaciyalar
1. Бекбергенова З. Ҳәзирги заман қарақалпақ поэзиясында
халық аўызеки поэтикасының дәстүрлери «70-80-жыллар). Канд. дисс.
Нӛкис. 1995.
Sózlikler
1.Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1994.
2.Салаев Ф., Қурбониѐзов Г. Адабиѐтшунослик атамаларининг изоҳли сўзлиги. Тошкент, «Янги аср авлоди», 2010.
Ilimiy jurnallar
1.Ахметов С. Күтә орынлы кӛтерилген мәселе. «Әмиўдәрья» журналы. 1959. №10.
2.Мәмбетназаров Қ. Ертеклерде кӛшпели сюжетлер. «Әмиўдәрья» журналы. 1981. №8.
50