MD hám PQJ / T.Jumamuratov poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıw sheberligi
.pdf
– degen qatarlar «Sayatxan-Hamire» dástanındaǵı:
Men saǵan ashıq boldım, |
|
Bir jup onbes jasıńda |
|
– qatarların eske saladı. |
|
Xalıq terme-tolǵawlarındaǵı |
qaytalawlar qosıq uyqasınıń |
sulıwlıǵın, muzıkalılıǵın támiynleydi. Mısalı: Bir degende ne jaman,
Bilimsiz ósken ul jaman,
Ekilenshi ne jaman,
Erkelep ósken kız jaman.
Úshilenshi ne jaman,
Úshkilsiz pishken ton jaman.
Tórtilenshi ne jaman, Tórde otırǵan Tórebiy, Tóresin buzsa sol jaman.1
Bul qatarlarda xalıq didaktikası jırlanǵan. Sózlerdiń tákirarlanıwı yadlap alıwǵa júdá qolaylı. Usınday tákirarlawlar T.Jumamuratovtıń arnaw qosıqlarında da ushırasadı. Mısalı:
Naq Ernazar palwansań,
Geyde kórsem, arıqtay,
Geyde kórsem, Berdansań,
Geyde kórsem – Záripbay.
Birde kórsem, tarbaqsań, Birde kórsem, árwaqsań. Birde kórsem, Kóshkinbay, Birde kórsem, Berdaqsań.1
2 Сонда, 201-б.
1 Қарақалпақ фольклоры. Қарақалпақ халық қосықлары ҳәм салт жырлары. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1980. V том, 377-б.
31
Xalıq artisti R.Seyitovqa arnalǵan bul qosıqta avtor aktyordıń saxnada oynaǵan rollerin birme-bir sanap kórsetedi de, sońınan onıń aktyorlıq sheberliklerin táriypleydi. Bul shayırǵa hár bir rolge óz aldına toqtalıp, túsindirme berip otırmastan, birgelkili qaytalawlar arqalı aktyordıń bir neshe rollerdi sheberlik penen atqarǵanlıǵın qısqa hám tujırımlı qatarlar menen jetkeriwine imkaniyat beredi.
T.Jumamuratovtıń didaktikalıq shıǵarmaları da folklorlıq dástúrler menen suwǵarılǵan. Ol filosofiyalıq-didaktikalıq mazmunǵa iye kóplegen tórtliklerdiń avtorı. Ómir zańlılıqları, insaniyat turmısı, jámiyettegi hám shańaraqtaǵı morallıq qatnasıqlardı sáwlelendiriwde shayır xalıq awızeki dóretpelerinen, ásirese, naqıl-maqallardan sheber paydalanadı. Mısalı:
Bir xalıqtı urıwlarǵa bólgeniń,
Dúńyadaǵı jeti jinim sol meniń.
«Bólingendi bóri jeydi» degen bar, Sen
ózińdi bólekletseń–ólgeniń.2
Qaraqalpaq tariyxında ayırım kelispewshiliklerge baylanıslı biylerdiń ala awızlıǵınıń sebebinen puqara xalıqtıń jawlardan kóp jábir kórgenligi sır e mes. Bull hádiyseniń awır aqıbetleri xalıqta
«Bólingendi bóri jer» naqılınıń payda bolıwına sebep bolǵan. Búgingi kún ushın da áhmiyetli bolǵan bul qaǵıyda shayır tórtliginde keń pikirdi
ıqshamlap jetkerip beriwde úlken xızmet atqarǵan. Avtor urıwlarǵa bóliniwdiń unamsız qásiyet ekenligin aytıp, usı qubılısqa óz qatnasın poetikalıq qatarlar menen bildirgen.
Naqıldıń uyqaslı qosıqta júyi bilinbesten tolıǵı menen qatnastırılıwı
álbette folklorlıq dóretpelerden paydalanıwdıń sheber úlgisi. Biraq, shayırda sonday qatarlar bar, bunda avtor naqıl-maqaldı sol turısında qollanbastan, al onı ózgertip, óz pikiri arqalı naqıl-
1Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 207-б.
2Жумамуратов Т. Дослық ҳаққында қосықлар. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988., 5-б.
32
maqal beretuǵın ideyanı qısqa qatarlar menen jetkere aladı. Bul qubılıstı joqarı talantqa iye shayır poeziyasında ǵana ushıratamız. Mısalı:
Sabırlılıq–jaqsılıqtıń nıshanı, Ashıw– dushpan – aqmaqlıqtıń pıshaǵı. Óz erkińdi ashıwıńa jeńdirseń, Aqıl sennen tapıraqlap qashadı.1
Bul tórtlikte «Ashıw – dushpan, aqıl – dos» naqılı keńeytilgen qatarlar menen berilgen. Sabırlılıq jaqsılıqtıń belgisi. Yaǵnıy, aqıllı adam sabırlı boladı. Hár bir isti sabırlılıq penen isleydi, qıyınshılıqlardı da sabırlılıq penen jeńedi. Al aqmaq bolsa tek ashıwına kúsh berip, sabırsızlıq qılıp qayta hámme nárseniń waswayranın shıǵaradı. Sonıń ushın da «ashıw» – adamnıń dushpanı. Ashıwıń kelgende ózińdi basqaralmay qalıwıń da múmkin. Sonıń ushın da aqmaqlıqtıń eń jaqsı quralı bolǵan ashıw – keskir pıshaqqa teńelgen. «Aqıl sennen tapıraqlap qashadı» degen qatarda avtor janlandırıwdan paydalanǵan. Janlandırıw – jansız zatlardı janlıday etip sáwlelendiriwshi kórkem súwretlew quralı. Abstrakt atlıq
«aqıl» dı janı barday etip súwretlewi pikirge bir qansha yumorlıq keyip bergen.
Ata-ana hám perzent arasındaǵı morallıq qatnasıqlar, tárbiya hám onnan
ónip kámalǵa kelgen ul-qızlar sıyaqlı máseleler shayırdıń didaktikalıq qosıqlarınıń tiykarǵı temalarınan boldı. Mısalı:
Ul perzentiń – quwanıshlı toyxanań, Qız perzentiń –barıp keler bay qalań. Jaqsı perzent – ómirińniń qanatı, Qartayǵanda jasartadı qaytadan.1 Yamasa:
1 Жумамуратов Т. Дослық ҳаққында қосыклар. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988., 5-б.
1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 100-б.
33
Egin tárbiyası bastan boladı, Adamǵa tárbiya jastan boladı. Qarawsız eginnen hesh hasıl kútpe, Tárbiyasız bala dushpan boladı.2
Qaraqalpaq xalqında perzent tárbiyası haqqında «Jaqsı perzent jan azıǵı», «Balanı jastan», «Bolar bala bes jastan», «Ataǵa qarap ul óser, anaǵa qarap qız óser» sıyaqlı naqıllar bar. Birinshi tórtlikte tárbiyalı perzent hár dayım ata-anasına jaqsı at keltiredi, ılayıq miyrasxor boladı. Sonıń ushın da shayır jaqsı perzentti ata-ananıń ómiriniń jalǵawshısı, qanatına teńeydi. Ekinshi tórtlikte bolsa hár bir ata-ana perzentin jas waqtınan baslap tárbiyalawı zárúr ekenligin uqtıradı. Sebebi, tárbiyasız qalǵan perzent tap qarawsız qalǵan egindey jemisli miywe bere almaydı.
Sonday-aq, T.Jumamuratov didaktikalıq shıǵarmalar dóretiwde erteklik syujetlerden, terme hám ápsana janrlarına tán bayanlaw usıllarınan keń paydalanadı. Mısalı, onıń «Quwanısh penen uwayım» atlı shıǵarması terme janrında jazılǵan:
Taw bar jerde bulaq bar,
Kóz bar jerde qulaq bar.
Qulaq bar jerde kóz bolar,
El bar jerde sóz bolar.1
Bul qatarlar xalıq awızeki dóretpelerindegi termeler menen birge shıǵarmaları yarım folklorlıq dóretpe dep aytılatuǵın Asan qayǵı termeleri menen de únles keledi. Shayır áyemnen kiyatırǵan termeler tiline jaqın didaktikalıq qatarlarǵa óz dáwirine say keletuǵın jańasha pikirlerge iye qatarlardı da dóretken. Mısalı:
Paxta bar jerde shigit bar,
Qız bar jerde jigit bar.
2 Сонда, 108-б.
1 Сонда, 117-б.
34
Kól bar jerde balıq bar,
Suw bar jerde xalıq bar.2
Folklordıń dáslepki úlgileri dóretilgen dáwirlerde «paxta», «shigit» túsinikleri qollanılǵanlıǵın ushıratpaymız. Bul shayırdıń termege say uyqas hám mazmunlıq birlikti saqlawı ushın xızmet etken. Sebebi, dáslepki qatarlarda shayır bir-biri menen egiz júretuǵın túsiniklerdi keltiredi. Paxta bar jerde onıń tiykarın jaratıwshı tuqım – shigittiń bolmawı múmkin emes. Termeniń keyingi qatarlarında pikir tereńlesedi. Shayırdıń negizgi aytajaq bolǵan ideyası kórine baslaydı. Mısalı:
Bilgir bar jerde nadan bar,
Jaqsı bar jerde jaman bar.
Jorǵa bar jerde jortaq bar,
Batır bar jerde qorqaq bar.2
Bull qatarlarda avtor bir-birine qarama-qarsı bolǵan túsiniklerdiń hár dayım birge júretuǵınlıǵın keltirip ótedi. Haqıyqatında da, dúńya qaramaqarsılıqlarǵa tolı. Jaqsınıń jaqsı ekenligin, Batırdıń batır ekenligin átiraptaǵı oǵan qarama-qarsı xarakterdegi tipler arkalı ǵana ańlaymız. Termeniń eń sońǵı eki katarı avtordıń pikirin juwmaqlaydı. Mısalı:
Quwanısh penen uwayım,
Egiz tuwǵan aǵayin.1
Shayırdıń «Ábiw ápsanası» atlı shıǵarması xalıq ráwayatı tiykarında jazılǵan. Bul shıǵarmanıń syujeti tek ráwayatlarda emes, al, ertek janrında da bizge belgili. Sebebi, bul syujet didaktikalıq xarakterde bolıp, balalardı tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye. Ertektiń mazmunı tómendegishe: Bir bala salma boylap ketip baratırsa suwda
2 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 117-б.
2 Сонда, 108-б.
1 Сонда, 117-б.
35
qızıl alma qalqıp baratırǵanın kóredi. Almanıń sulıwlıǵı sonshelli, aqıllı, kórgenli bolıwına qaramastan, bala eriksiz onı alıp bir tisleydi. Soń birewdiń nársesin jegenligi ushın ókinip, iyesiniń razılıǵın alıw ushın salmanı jaǵalap kete beredi. Jolda baǵ ushırasadı. Bala baǵdıń baǵmanı menen kórisip: – Siziń baǵıńızdıń almasıma? – dep soraydı. Baǵman: – Yaq, bul mennen
úlken aǵamnıń baǵınan bolsa kerek. Usı salmanı jaǵalap keteberseń, jáne bir baǵ shıǵadı. Sonıń iyesinen sorap kór, – dep juwap beredi. Bala salmanı jaǵalap jáne jolǵa túsedi. Jolda aldıńǵı kirgen baǵına uqsas baǵ kórinedi. Bunıń iyesinen de almanı soraydı. Ol jáne bir baǵdı siltep jiberedi. Úshinshi baǵdıń baǵmanı almanıń iyesi bolıp shıǵadı. Ol baladan ne sebep almanıń iyesin izlediń, dep soraǵanda bala: – Men ruqsatsız birewdiń almasın jedim. Endi usı almanıń iyesin razı qılıwım kerek. Aytıń, men ne islesem siz usı almanı jegenim ushın razı bolasız, – deydi. Sonda baǵman balanıń hújdanı pák ekenligin bilip : – Meniń bir qızım bar, onıń kózi soqır, ózi saqaw, qulaǵı gereń, ayaǵı sholaq. Eger sol qızıma úylenseń men sennen razı bolaman, – deydi. Bala hesh ekilenbesten razı boladı. Keyin bilse baǵman qızınıń jaman nársege kóz salmaytuǵını ushın soqır, pátiwasız sóz aytpaytuǵunı ushın saqaw, kereksiz gáplerdi tıńlamaytuǵınlıǵı ushın gereń, nadurıs joldan júrmeytuǵınlıǵı ushın sholaq dep aytqan boladı.
Bull syujette aldıńǵı eki baǵmannıń da «alma meniki emes» dep qabıl etpegenligiń ózi bul aǵa-inilerdiń de birewdiń haqısın jemeytuǵın hadal insanlar ekenligin kórsetedi. Usı syujet T.Jumamuratovtıń «Ábiw ápsanası» shıǵarmasına tiykar etip alınǵan. Bayanlaw usılı erteklik janrǵa uqsas:
Burın-burın-burında, Bir belgili orında, Wáysilqara tawında,
36
Burın degen awılda, Tawdıń qubla oyında, Jáyhun dárya boyında, Qaraqalpaq elinde, Aqsha degen kólinde, Shıqqan eken soyaqtan, Túp negizi qıyattan – Abiw degen balanı, Hámme tilge aladı.1
Shayır didaktikalıq qosıqlar dóretiwde kóshpeli syujetlerden de sheber paydalanadı. «Bala tuwralı sóz» shıǵarmasında bárshege málim bolǵan
ápsana, ertekke syujet bolıp júrgen Iskender patsha haqqında aytıladı. Yaǵnıy, Iskender patsha sonshelli zalım, sonshelli qáhárli, qanxor bola turıp, tamaǵına súyek qadalıp, balası shalınarda bir «ah» degenin ózi de bilmey qaladı. Bul ata-ana ushın perzenttiń qanshelli dárejede áziz ekenligin sáwlelendiriwshi syujet. Shayır usı syujetti de poetikalıq qatarǵa salıp, kórkem-estetikalıq zawıq baǵıshlawshı shıǵarma dóretken.
Juwmaqlastırıp aytkanda, T.Jumamuratovtıń arnaw hám didaktikalıq qosıqları xalıq awızeki dástúrleri menen tereń suwǵarılǵan. Onıń bir qansha tórtliklerinde naqıl-maqallardıń sheber qollanılıwı, terme, ápsana, ertek, ráwayat janrlarında poetikalıq qálem terbetkenligi bunıń ayqın dáliyli bola aladı.
1 Жумамуратов Т. Дослық ҳаққында қосықлар. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988., 9-б.
37
III. Bap. Shayırdıń yumor-satiralıq qosıqlarında hám aytıslarında folklorlıq súwretlew qurallarınıń áhmiyeti
III.1. T.Jumamuratovtıń yumor-satiralıq qosıqlarında folklorlıq ironiya hám sarkazm
«Satira «grek tilinen satira - masqaralaw, ájiwalaw mánisinde)
turmıstaǵı unamsız nárselerdi keskin túrde qaralap, ájiwalap kórsetiwshi kórkem súwretlew usılı. Satira ádebiyattıń barlıq janrlarında qollanıladı hám onda sarkazm, ironiya sıyaqlı ómirdegi unamsız qubılıslardı áshkara etiwshi súwretlew usılları jedel isletiledi. Satira jay ǵana sınaw, adamnıń kemshiligin mázi ǵana ápiwayı súwretlew emes, al ol Belinskiy aytqanday: "qaynaǵan ǵázeptiń pátli energiyası, mehriybanlıq ǵázeptiń gúldirmaması, shaqmaq otı bolıwı kerek".»1
Al, yumor «latınsha humor - dálkek, kúlki mánisinde) turmıstaǵı geypara qolaysız momentlerdi kúlki arqalı súwretlew. Kóbinshe, ádebiy shıǵarmalarda satira hám yumor bir-biri menen aralasıp júrse de, yumor jeńil kúlkige qurılǵan, ol satira sıyaqlı onsha nishterlemeydi, biraq ekewi de turmıstaǵı qolaysız nárselerdi dúzetiwge qaratıladı.2
T.Jumamuratov yumor-satiralıq qosıqlardıń sheberi. Onıń tórtliklerinde de satiralıq pikirler ushırasadı. Bunda shayır xalıq awızeki dóretpeleriniń biri naqıl-maqallardan paydalanadı. Mısalı:
Birew shaljaqladı baylıq tapqanǵa,
Arsınbadı haram degen attan da,
1Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. -Нӛкис, «Билим», 1994, 186-б.
2Сонда, 238-б.
38
«Urlıq túbi – xorlıq» degen maqalday, Bir kúnleri sharta tústi qaqpanǵa.1
Bul tórtlikte napák jol menen, urlıq penen kún keshiretuǵın adamlar
áshkaralanadı. «Shaljaqlaw», «qaqpanǵa túsiw» sıyaqlı mısqıllı qatarlar lirikalıq personajdıń qılmısların satiralıq usılda áshkaralaw ushın xızmet etken.
Shayır yumor-satiralıq qosıqlar dóretiwde folklorlıq ironiyalardı qollanadı. «Ironiya – kórkem shıǵarma tekstinde qollanılatuǵın mısqıllı sóz, qashırım, dálkek.»2
Xalıq ańızı tiykarında jazılǵan «Suwǵa ketken adam» qosıǵı satiralıq shıǵarma. Bunda Ásfendiyar xannıń zalım, jawızlıǵı kritikalanadı. Usı arqalı avtor qol astındaǵılarǵa júdá qattıqol adamlardıń ústinen kúledi. Ásfendiyar xan ózin suwdan qutqarǵan jılqıshıǵa qarata:
Maqtansın eliń, aymaǵıń,
Áygili xanı Xiywanıń.
Ásfendiyar tap ózim, Iyesi barlıq dúńyanıń.3
– dep ózin maqtaydı. Bunday sıpattaǵı ironiya, yaǵnıy, sol adamnıń xarakteriniń qarama-qarsı tárepleriniń maqalıwı xalıq dástanlarında
(«Edige»de Toqtamıs, «Qırıq qız»da Surtaysha h.t.b.) kóplep ushırasadı. Shayır qosıǵındaǵı Ásfendiyar xan da xalıq ushın áygili emes, barlıq dúńyanıń iyesi de emes. Xalıq onı sıylaǵanlıqtan tán almaydı, al zalımlıǵı hám aqılsızlıǵı aqıbetinde biygúna qan tógilmewi ushın ǵana qarsı barmaydı. Negizinde, xalıq onı jek kóredi. Shamasın bilmey ózin ózi
1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 262-б.
2 Салаев Ф., Қурбониѐзов Г. Адабиѐтшунослик атамаларининг изоҳли сўзлиги. Тошкент, «Янги аср авлоди», 2010., 87-б.
3 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 272-б.
39
maqtawı Ásfendiyar xannıń oǵırı aqılsız ekenligin satiralıq usılda
áshkaralaǵan. Jılqıshı ol inám etpekshi bolǵan abıroy mártebeden waz keshedi:
Qızbayman dúńya alǵanǵa, Tilim barmas jalǵanǵa, Qanday baxıt tabılar, Sarayıńa barǵanda?!
Xalıq penen dáwran súrgenim,
Xanlıǵıńnan mıń artıq.1
Jılqıshı bul gápleri arqalı xan sarayında jasawshı hámeldarlar, kánizek, ulıwma barlıq tirishilik etiwshi janlardıń qurǵın turmıs keshirgeni menen, birde-birewi baxıtlı emesligin aytadı da, bay bolıp mazmunsız ómir súrgennen, jarlı bolıp shadlı ómir keshirgendi abzal kóredi. Maqtanshaq xandı kritikalawshı bir qansha gápler aytadı:
Elge qádiriń qalmaǵan, Xanlıq baxıt bolmaǵan. – Qutqardı, – dep til qatpa,
Úlken sıylıq sol maǵan.2
Bul qatarlarda shayır jılqıshı tilinen xandı ashshı kúlkige aladı. Sebebi, eger xan xalıqqa onı jılqıshı suwdan qutqarǵanın aytsa, xalıq jılqıshını sonday ádalatsız xandı qutqarǵanı ushın qáhárlenedi. Bul el basqarıwshı adam ushın ólim menen barabar. Jılqıshı da xandı jaman kóredi. Tek ǵana adamgershilik kózqarasınan onı qutqaradı.
Shıǵarmanıń aqırında avtor ańızdan juwmaq shıǵaradı. Bull kóbirek tımsallıq shıǵarmalardaǵı juwmaqlawǵa uqsap ketedi. Mısalı:
1Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 273-б.
2Сонда, 273
40