MD hám PQJ / T.Jumamuratov poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıw sheberligi

Ellik qala el eken, Burınburın burında. Dástan bolǵan jer eken, Shayırlardıń jırında.1

Qaraqalpaq erteklerinde «eken» kómekshi sózi arqalı bayanlaw dástúri qáliplesken. «Bir bar eken, bir joq eken, ash eken de toq eken, ala ǵarǵa azanshı, qara ǵarǵa qazanshı eken... sıyaqlı dástúriy qatarlardıń tásiri jazba

ádebiyatta bar ekenligin kóriwimizge boladı. Sonıń ushın da, «Ellik qala» qosıǵındaǵı jer, mákandı táriyplew usılın erteklik bayanlaw usılı dep aytsaq boladı.

Shayır dóretiwshiliginde Watan teması tek ǵana terme yaki aytım janrlarında emes, al dástúriy tórt qatarlı jaydarı qosıq formasında da folklorlıq súwretlewler menen suwǵarılǵan halda beriledi. Mısalı:

Qız-jigitler otırıptı sap tartıp, Jeńgeleri jigitlerge shárt aytıp, Jilwa menen pinhanı sóz qozǵaydı, Ishki sırın házil menen aqtarıp.1

Qaraqalpaq xalqınıń dástúrleriniń biri toyda qız-jigitler aytısı úripke aylanǵan. Mine usı aytıstıń barısı shayır tilinen kórkem túrde jetkerip beriledi. Bul qatarlardı oqıǵanda kóz aldımızǵa eriksiz qız-jigitlerdiń birbirine qarama-qarsı kóriniste sap tartıp otırǵanlıǵı, qızlardıń jilwa-naz benen sóz qatıwı, jigitlerdiń de házil aralas ishki sezimlerin qosıq qatarları menen tógip salıwları elesleydi.

Sonday-aq, qaraqalpaqta er jigittiń bir joldası at bolar degen hámmege belgili citata bar. Bunıń mánisi, burınları, ele transport, texnika rawajlanbaǵan dáwirde at er jigittiń hár qanday halatında da kúnine jaraǵan joldası bolǵan. Bul qaysı dástandı oqısaq ta

1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 55-б. 1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 154-б.

21

gezlesetuǵın tábiyiy qatarlar. «Alpamıs» dástanında Bayshubar,

«Máspatsha» da Májnún, «Qoblan»da Aqsha at dástannıń bas qaharmanınıń quwanıshlı hám qayǵılı kúnlerinde joldası boladı. Mine usı milliy kolorit T.Jumamuratov dóretiwshiliginde sheber sáwlelendirilgen. Mısalı:

Anaw márt Qoblannıń torı tayınday,

Aytóbelli mańlayında qasqası.

Talpınıp kiyiktiń quralayınday, Móldir kózler jaltıldap tur xoshlasıp.

At dúbirin esitkende qulaǵım,

Bayshubarlar ozıp kelgen bayraqtan,

Uyqısırap krovattan quladım,

Muńlı qıyal jıǵırdandı qaynatqan.1

Bunda lirikalıq qaharman ápsanaǵa aylanǵan jawınger atlar qıyalına berilip otırıp krovattan qulap túskenligi súwretlengen. Lirikalıq qaharmannıń atlar haqqında oylawı, olardıń óz iyelerine qay dárejede sadıqlıq penen xızmet etkenligin táriyplewi xalıq sanasında burınnan qáliplesken milliy sana – er jigittiń eń jaqın joldası at ekenligin jáne bir márte uǵındırǵanday boladı.

Shayırdıń bir qatar qosıqları xalıqlar doslıǵı temasında jazılǵan.

«Tájik biradarlarǵa», «Xisar», «Ashgabadta ushırasıwlar»,

«Dos mehriyban ishinde», «Qazaq sháhári», «Qaraqalpaq sálemi», «Taw basında», «Qaraǵandı» h.t.b. qosıqları tuwısqan xalıqlar dástúrleri menen birge qaraqalpaq xalqınıń miymandoslıq, keńpeyillik, gumanistlik ideyaların sáwlelendiriwshi shıǵarmalar bolıp tabıladı. Usı ideyalardı beriwde shayır folklorlıq dástúrlerden sheber paydalanadı. Mısalı:

1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 27-29-б.

22

Tappay ketken Iskender, Suwın izlep Káwsardıń. Bizler boldıq ishkenler, Bawrayınan Xisardıń.1

Xisar tawınıń gózzal tábiyatın súwretlew ushın folklorlıq syujet

elementleri qollanılǵan. Ápsanalarda aytılıwınsha, máńgilik suwın izlegen Iskender jer júziniń hesh bir jerinen taba almaydı. Bul suw Iskender ushın júdá áhmiyetli edi. Ol ábizámzem suwın iship jer júzine máńgilik húkimdar bolıwdı maqset etedi. Biraq patsha niyetine jete almaydı. Xisar tawı da Iskender patsha usı suwdı izlegendegi orınlardıń biri edi. Shayır sonıń ushın da Xisar tawınıń shiyrin suwın Iskender patsha izlegen ábizámzem suwına teńeydi. Bul Xisar tawı tábiyatınıń tákirarlanbas ájayıbat ekenin táriyplew ushın orınlı teńew.

«Ashxabadta ushırasıwlar» qosıǵında shayır túrkmen xalqınıń folklorlıq

qaharmanları menen lirikalıq qaharman psixologiyasın baylanıstırıp súwretleydi. Mısalı:

Qıyalım-Góruǵlı, ıqlas-ǵıyratım,

Góruǵlı ǵıyratın minbege keldim. Júrek meniń alıp ushqan qanatım, Altın bosaǵańa kirmege keldim.2

Ashxabad qalasına barǵan shayır óziniń doslıq sezimlerin beriw ushın

«ıqlas» ǵıyratına mingen «qıyal» sol elge bolǵan lirikalıq qaharmannıń jıllı sezimlerin bildiredi. Avtor usı tórt qatar arqalı

1Сонда, 216-б.

2Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 223-б.

23

túrkmen xalqınıń qaraqalpaq xalqı menen ázelden saǵalas tuwısqan eller ekenligin kórkem sáwlelendirgen.

«Qazaqstan jırları» dúrkinindegi «Qazaq dostıma» dep atalǵan bóliminde shayır xalıqlar doslıǵın joqarı shıńǵa kóteredi. Mısalı:

Qobız uslap, Qorqıt qonıs tappaǵan, Aynalasın

qara duman qaplaǵan.

Basqa saldı Asannıń muń-qayǵısın, Shubırındı

«qara taban», «aq taban».

Geyde túpti sıbay qonǵan el eken,

Irgelesip qondırılǵan keregem.

Qaraqalpaq elinde de jırlandı,

«Qambar batır», «Muńlıq-zarlıq», «Tólegen».1

Birinshi shuwmaqta qaraqalpaq hám qazaq xalqınıń milliy saz

ásbaplarınıń biri qobız hám onıń ápsanawiy iyesi Qorqıt atanıń mifologiyalıq obrazı jaratılǵan. Qorqıt atanıń hesh bir jerde qonıs tappaǵanlıǵı haqqında ańızlar da bar. Bul tuwralı ilimpaz Z.Bekbergenova shayırdıń «Jırawlar tolǵawı» qosıǵın tallay otırıp: «haqıyqatında da Qorqıt atanıń atına baylanıslı dóregen qaraqalpaq ańızlarınıń biri «Qayda barsań

Qorqıttıń góri» degen ańızda Qorqıttıń máńgi ómir keshiriw ushın ólimnen qashıwı, óz xalqına baxıt izlep ómir boyı qobız shalǵan jırawdıń dúńyaǵa bolǵan optimistlik kózqarası sáwlelengen»1 degen juwmaqqa keledi.

Úshinshi, tórtinshi qatar bolsa qaraqalpaq hám qazaq xalıqlarınıń basına túsken qıyın-qıstaw zamanlardı sáwlelendirgen. Tariyxta

«Aqtaban shubırındı» degen at penen belgili kóship-qonıwlar hám

1 Жумамуратов Т. Дослық ҳаққында қосықлар. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988., 24-б.

1 Бекбергенова З. Ҳәзирги заман қарақалпақ поэзиясында халық аўызеки поэтикасының дәстүрлери (70-80- жыллар). Канд. дисс. Нӛкис, 1995., 34-б.

24

onıń qıyınshılıqları búgingi kúnde de xalıq tárepinen muńlı, ayanısh sezimleri menen eske alınatuǵın waqıya. Mine usınday awır kúnlerdi de birge bastan keshirgenler de usı eki xalıq boldı. Sonıń ushın da shayır bul xalıqtı óz eline «irgelesip qondırılǵan keregem» dep jaqın aladı. Ekinshi shuwmaqtıń sońǵı eki qatarında bolsa eki xalıqtıń mádeniy jaqtan da jaqınlıǵın bildiriwshi pikirler bar. «Qambar batır», «Muńlıq-zarlıq», «Tólegen» dástanlarınıń qaraqalpaq ushın da, qazaq ushın da teńdey miyras shıǵarmalar e kenligi bunıń dáliyli.

Ulıwmalastırıp aytqanda, T.Jumamuratovtıń Watan hám doslıq temasındaǵı qosıqlarında folklorlıq súwretlewlerdiń ájayıp úlgileri berilgen. Shayır Watan, tuwılǵan jer hám onıń milliy ózinsheliklerin sáwlelendiriwde folklordaǵı terme, aytım hám ertek janrına tiysli bayanlaw usıllarınan sheber paydalanǵan.

Xalıqlar doslıǵı temasındaǵı qosıqlarda avtor kóbirek tuwısqan xalıqlar mentaliteti kózqarasınan kelip shıǵıp, tek qaraqalpaq folklorı dástúrleri menen sheklenip qoymastan, tájik, túrkmen, qazaq xalıqlarınıń awızeki

ádebiyatı dúrdanalarınan da sheber paydalanadı.

25

II.2. T.Jumamuratovtıń arnaw hám didaktika temasındaǵı

qosıqlarında awızeki ádebiyat dástúrleri

Hár qanday shayırdıń dóretiwshiligine názer salsaq onda álbette arnaw,

didaktikalıq qosıqlardı kóremiz. Tap sonday-aq, T.Jumamuratov poeziyasında da usı temalardaǵı birqansha shıǵarmalar dóretildi.

«Otırıspa», «Jetpis jas», «Shayırlardıń aqsaqalı», «Abay eskertkishine»,

«Muxtar Áwezovqa», «Aǵasań», «Jigitseń» h.t.b. qosıqları jazıwshıshayırlar hám ilim ǵayratkerleriniń dóretiwshilik isleri hám xalıqqa kórsetken xızmetlerin táriyplep jazılǵan shıǵarmalar. Abbaz Dabılovtıń dóretiwshilik islerine baǵıshlanǵan

«Otırıspa» balladası shayırdıń arnaw shıǵarmalarınıń ishinde áhmiyetli orın iyeleydi. Balladanıń birinshi bóliminde shayırdıń qaytıs bolıwına lirikalıq qaharmannıń kúyinishleri beriledi de, ekinshi bóliminde qaraqalpaq xalqınıń

bay mádeniy dástúrleri Abbaz shayırdıń qıssaxanlıq óneri menen baylanıstırılǵan halda táriyiplenedi. Mısalı:

Bul ne degen awır matam,

Júregimdi qısıp ketti.

Abbaz aǵa-ullı adam,

Kelmes jayǵa túsip ketti.1

Qısqa segiz buwınlı qatarlardan quralǵanlıǵı, tákirarlanıwshı sózlerdiń qatnasında dúzilgenliginiń ózi folklor shıǵarmalarda ushırasatuǵın qosıqlardı

eske saladı. Bunday mazmundaǵı qosıqlar folklorda Joqlaw janrındaǵı shıǵarmalar dep júritiledi. Joqlaw ádette jaqın adamınan ayırılǵan insan tárepinen atqarılǵan. Sonday-aq,

1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 223-б.

26

bunday kórinistegi joqlawlar XIX ásir poeziyasında da ushırasadı. Óteshtiń

«Ótti dúńyadan» shıǵarması da dúńyadan ótken shayırlardı joqlap jazılǵan. T.Jumamuratovtıń biz sóz etip otırǵan balladasınıń birinshi bólimi de usı taqılettegi joqlaw mazmunında jazılǵan.

Balladanıń ekinshi bólimi tikkeley xalıqtıń toy beriw dástúri menen

aytısı haqqında aytılǵan. Sonday-aq, qosıqta:

«Qıssaxanlar oqımaqta qıssanı», «Boz jorǵaday zırǵıp ala jóneldi, Qońırawın sıńǵırlatıp tamaqtıń» «Jaqsılardıń atı óshpes» degen bar, Kórgen janlar ómirinshe maqtaptı.»2

– sıyaqlı qatarlar Abbaz shayırdıń qıssaxanlıǵın táriyplewge qaratılǵan. Qosıqtıń aytılıw tempin boz jorǵanıń shabısına teńewi qıssaxannıń hesh bir irkinishsiz, bir tegis, erkin jırlap atırǵanlıǵın kórkem sáwlelendirse,

«qońırawın sıńǵırlatıp tamaqtıń» qatarı qıssaxan dawısınıń jaǵımlılıǵın bildiriw ushın qollanılǵan.

«Jaqsılardıń atı óshpes» naqılın qollanıw arqalı avtor tek ǵana Abbaz shayırdı emes, al ulıwma insaniyat ushın ortaq bolǵan nızamlılıqtı aytadı. Yaǵnıy, jaqsı adamlar tek jaqsı nárselerdi isleydi. Olar islegen hár bir háreket jámiyet ushın paydasın tiygizbey qoymaydı. Sonlıqtan da, jaqsı adamnıń ózi ólse de, islegen isleri

1Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 153-б.

2Сонда, 153-155-б.

27

oǵan tiyisli jaqsılıqlar menen máńgi tiri jasaydı. Abbaz shayırdı da biz dóretken shıǵarmaları arqalı tanıymız, kórkemliligi arqalı waqıt sınaǵınan

ótkenligi ushın da qádirleymiz. T.Jumamuratov ta qıssaxan-shayırdıń ádebiyatqa qosqan úlesin názerde tutqan halda onı jaqsı adamlar qatarına qosadı.

Naqıl-maqallardı qollanıwda shayır naqıldı tolıǵı menen alıp qoymastan, bir bólegin ǵana qollanǵan orınlar da ushırasadı. Mısalı:

Tegin adam kópshilikti erte me?

«Mıńnan tulpar» depti birew ertede. Haq kókiregiń-ádilliktiń nıshanı, Tóbeńde tur asqar tawday mártebe.1

Bul qosıq ómiri dawamında xalıqqa xızmet etken Q.Kamalovtıń 50 jıllıq yubileyine arnap jazılǵan táriyp qosıq. Birinshi qatar Q.Kamalovtıń el basqarıwshılıq qábiletin táriyplese, ekinshi qatarda onıń ayrıqsha aqıl hám uqıplılıqqa iye insan ekenligin ańlatıp tur. Bundaǵı «Júzden júyrik, mıńnan tulpar shıǵadı» naqılınıń tek bir bóleginiń ǵana alınıwı uyqastıń utımlı shıǵıwı, kórkemliliktiń támiynleniwi ushın xızmet etken. Úshinshi, tórtinshi qatar xalıq qaharmanınıń minezindegi unamlı qásiyetlerdi hám óz xızmeti menen tapqan abıroy-mártebeni sáwlelendirgen.

Shayır dóretiwshiligindegi arnaw qosıqlarda zamanlasların mifologiyalıq qaharmanlarǵa teńewi kóplep ushırasadı. T.Nájimov, D.Eshimbetovlardı Alpamısqa, J.Iskenderov, A.Durdıevlardı Góruǵlıǵa, S.Mıltıqbaevtı Qoblanǵa teńep jazadı. Al, Miynet qaharmanı, shıpaker Orazımbet Xalmuratovqa arnap jazǵan qosıǵı

«Ulıqman aǵa» dep ataladı. Ulıqman xalıq ápsana hám erteklerinde shıpası joq awırıwdıń da dawasın taba alatuǵın táwip obrazında qatnasıtırıladı. O.Xalmuratov eń qıyın jaǵdaylarda da awırıwǵa

1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 181-б.

28

em taba alatuǵın shıpaker ekenligi xalıqqa málim. Sonıń ushın da shayır: Kelgen páleketti kórip aynaday, Jan

dártine dawa taptıń qıynamay, Káramatlı Ábiw Ibn Sinaday, Kúnshıǵıstan shıqqan ulıqsań, aǵa.1

–dep jazadı. Ábiw Ali ibn Sina tariyxıy shaxs. Onıń medicina ilimi boyınsha jazıp qaldırǵan miynetleri ásirler dawamında xalıqqa xızmet etip kelmekte. Sonlıqtan Ibn Sina ismi de ólmes qaharmanǵa aylanıp úlgergen máńgilik obrazlardıń biri. Shayır bul qatarlar arqalı O.Xalmuratov xızmetleri de ásirlerge tatırlıq kúshke iye ekenligin táriypleydi.

Sizge bersin danıshpannıń mıń jasın, Házirgi házireti Ulıqman aǵa1

–dep keltiriwi Hákim Ulıqpannıń danıshpanlıǵı shıpakerge miyras bolıp qalǵanlıǵın kórsetedi. Sonıń ushın da shayır xalıq ǵayratkerin búgingi kúnniń Ulıqpanı dárejesine kóteredi.

T.Jumamuratovtıń arnaw qosıqlarında salt-dástúr jırlarınıń biri – bet ashar úlgisindegi qosıqlar da ushırasadı. Mısalı, xalıqqa taralǵan bet asharlarda:

Ataqlı paxtakesh atanǵan,

Miynette bolǵan qaharman,

Kegeylidey elatta,

Ornı bar qatardan.

Ulın ósirgen uyada, Qızın

qondırǵan qıyaǵa, Házir

húrmetli pensiyada, Tájibay

húrmetli atań,

1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 189-б. 1 Сонда, 190-б.

29

Paxtakeshke bas bolǵan,

Tasqın miynet saǵası,

Awılınıń aǵası, Jarısta jastan ozıwǵa, Keledi onıń shaması, Abıroyı biyik qatardan, Shamurat ata qaharman,

Oǵan beriń bir sálem!1

Eki qosıqtıń da mazmunı derlik birdey. Birinshisi ilimpazlar Q.Maqsetov hám K.Palımbetovlardıń xalıq arasınan jıynalǵan materiallarınan alınǵan bolsa, ekinshisi shayır T.Jumamuratovqa tiyisli shıǵarma. Birinshi mısal kelinshek kelgende qaysı bir dáwirlerde oqılǵan betashar, onıń avtorı belgisiz. Biraq, onı da kimdur dóretken. Xalıqshıllıǵı ushın da awızeki dóretpege aylanǵan. T.Jumamuratovtıń epigrammasınıń tili de xalıq awızeki dóretpeleri tiline júdá jaqın. Bul epigramma da kúni kelip xalıq awzına taralıp ketiwi de múmkin.

Arnaw qosıqlarında dástan tiline únles qatarlar da joq e mes.

«Qıyas jırawǵa», «Japaq baqsıǵa» qosıqlarınıń hár bir shuwmaǵınıń «Qıyassań», «búlbilim» sıyaqlı sózlerdiń tákirarlanıwı menen juwmaqlanıwı dástanlardaǵı hár bir shuwmaq aqırında tákirarlawlardıń keletuǵınlıǵın eske túsiredi. Sonday-aq:

Qaraqalpaq xalqım ushın kóp jasa,

Bir jup otız jasqa tolǵan jigitseń.2

2 Мақсетов Қ., Палымбетов К. Қарақалпақ дәстүр қосықлары. Нӛкис, «Билим», 1997-ж., 40-б.

1 Жумамуратов Т. Ӛмириңниң ӛзи философия. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2005., 193-б.

30