MD hám PQJ / T.Jumamuratov poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıw sheberligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ОRTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYАSÍ FAKULTETI

Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

dekanı: f.i.k., doc. Q.Turdıbaev

«» 2013-j.

5220100-Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń pitkeriwshisi Jaqsımuratova N.

«T.Jumamuratov poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń

qollanılıw sheberligi»

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Jaqlawǵa ruqsat berildi Ilimiy basshı: f.i.k.,doc. B.Genjemuratov

Qaraqalpaq ádebiyatı teoriyası hám Oqıtıw metodikası kafedrası baslıǵı f.i.k.,doc. Q.Yusupov

« » 2013-j.

Nókis-2013 j.

1

Mámleketlik Attestaciya Komissiyasınıń QARARÍ:

5220100-Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili h’ám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń pitkeriwshisi Jaqsımuratova N.

«T.Jumamuratov poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıw sheberligi» atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına

MAK baslıǵı:

MAK orınbasarı

MAK aǵzaları:

2

Mazmunı:

II.Bap. T.Jumamuratovtıń Watan, doslıq, ....... aqıl-násiyat

III.Bap. Shayırdıń yumor-satiralıq qosıqlarında....... hám

3

Kirisiw

«Insandı, onıń mánawiy álemin qáliplestiretuǵın jáne bir qúdiretli qural bar, ol da bolsa, sóz óneri, kórkem ádebiyat bolıp tabıladı. Ádebiyattıń insan tanıwshılıq, al shayır hám jazıwshılardıń bolsa insan ruwxınıń injenerleri, dep táriyipleniwi biykarǵa emes»1.

Xalıq shayırı T.Jumamuratov XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında elewli orın tutatuǵın shayırlardan biri. Ol qanday tematikada qálem terbetse de, meyli Watan yamasa xalıqlar doslıǵı temasında, meyli milliy úrip-ádet, dástúrler yaki muhabbat temasında bolsın, onda lirikalıq qaharman filosofiyalıq, didaktikalıq kózqarasta pikirleydi.

Shayır shıǵarmaları 1930-jıllardıń ortasınan baslap gazeta hám jurnal betlerinde jarıq kóre basladı. Onıń «Júrek muhabbatı» (1956), «Doslıq»

(1959), «Zamanlaslarım» (1961), «Dáwran juldızları»

(1963), «Tańlamalı shıǵarmaları» (1968), «Káramatlı tulǵa» (1975),

«Tolqında» (1980), «Makarya sulıw» (1973), «Ómirińniń ózi filosofiya»

(2005) sıyaqlı qosıqlar toplamları baspada járiyalandı. Bul shıǵarmalar óz dáwirinde oqıwshılar jámiyetshiligi tárepinen qızǵın kútip alındı hám házirgi dáwirde de súyip oqılatuǵın shıǵarmalarǵa aylandı. Onıń kópshilik shıǵarmaları rus, ózbek, qazaq, bashqurt, avar, qumıq tillerine awdarılıp, tuwısqan xalıqlar arasında keńnen belgili boldı.

T.Jumamuratov poeziyasınıń kórkemliligi, sapalılıǵı hám qunlılıǵın esapqa alıp usı jumısımızda onıń dóretiwshiligin izertlew obyekti etip aldıq.

Temanıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde shayır T.Jumamuratov dóretiwshiligi tolıq dárejede óz izertleniwin tappadı.

1 Каримов И. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент. «Маънавият». 2008., 136-бет.

4

Onıń poeziyasına názer taslasaq, janrlıq hám tematikalıq kóp túrlilikti

kóremiz. Bul bir tárepi bolatuǵın bolsa, mazmun hám forma máselesi, qosıq qurılısı, stilistikalıq ózgeshelikleri sıyaqlı máseleler arnawlı ilimiy izertlewlerdi talap etedi. Shayır dóretiwshiliginiń eń baslı ózgeshelikleriniń biri – onıń folklorlıq stilge jaqın shıǵarmalarınıń kópliginde. Házirgi kúnge shekem avtor dóretiwshiligindegi folklorlıq tásirler máselesin qozǵaǵan bir qatar magistrlik dissertaciyalar hám pitkeriw qániygelik jumısları barshılıq.

Biraq olarda shayırdıń iri kólemli poemaları úyrenilgen. Al, biziń

jumısımızda T.Jumamuratovtıń tek ǵana qosıqlarındaǵı folklorlıq elementlerdiń úyreniliwi onıń aktuallıǵın belgileydi.

Jumıstıń izertleniw tariyxı. T.Jumamuratov dóretiwshiligi kandidatlıq,

«Qaraqalpaq ádebiyatınıń tuwısqan xalıqlar ádebiyatları menen baylanısı»,

K.Mámbetovtıń «Ózbek hám qaraqalpaq ádebiy baylanısları», Q.Sultanovtıń «Zamanlas janım meniń», T.Mámbetniyazovtıń «Jańa qaraqalpaq poeziyası hám dáwir talabı», Q.Orazımbetovtıń «Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq lirikasında kórkemlik izleniwshilik»1 atlı ilimiy monografiyalarda shayır poeziyasına bir qatar ilimiy analizler islendi.

Al, arnawlı túrde úyrenilgen ilimiy jumıs sıpatında Q.Sultanovtıń «Shayır jolı»2 atlı miynetin aytsaq boladı. Bul miynette ilimpaz shayır dóretiwshiligin keń túrde izertlewge háreket etken. Avtor Watan, xalıqlar doslıǵı, yumor-satiralıq temadaǵı qosıqlar menen qatar

1 Мақсетов Қ. Қарақалпақ әдебиятының туўысқан халықлар әдебиятлары менен байланысы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1987.; Мәмбетов Қ. Ӛзбек ҳәм қарақалпақ әдебий байланыслары, Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1992.; Султанов Қ. Заманлас жаным мениң, Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1972.; Мәмбетниязов Т. Жаңа қарақалпақ поэзиясы ҳәм дәўир талабы, Нӛкис, «Билим», 1994.; Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1993.

2 Султанов Қ. Шайыр жолы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1986.

5

shayırdıń poemaların da analizge tartadı. Tilekke qarsı, bul miynettegi ayırım pikirler búgingi kún ádebiyattanıw ilimi talaplarına juwap bere almaydı. Sebebi, ilimpaz shayır dóretiwshiligin talqılaǵanda sol dáwir ideologiyasın tikkeley basshılıqqa alǵan. Bundaǵı ayırım tekstlik tallawlardı

ǵana nátiyjeli analiz sıpatında bahalay alamız.

Házirgi waqıtta shayır dóretiwshiligi I.Yusupov hám T.Mátmuratov dóretiwshiligi menen bir qatarda ilimpaz Z.Bekbergenova tárepinen izertlendi. Ol «Házirgi zaman qaraqalpaq poeziyasında xalıq awızeki poetikasınıń dástúrleri «70-80-jıllar)»3 atlı kandidatlıq dissertaciyasında T.Jumamuratov dóretiwshiligindegi folklorlıq dástúrlerge keńnen toqtaladı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. T.Jumamuratov dóretiwshiligi boyınsha izertlengen miynetlerdi úyrenip, obyekt etip alǵan máselemizdi esapqa alǵan halda biz pitkeriw qánigelik jumısımızdıń maqset hám wazıypaların tómendegishe belgiledik:

–T.Jumamuratovtıń Watan hám doslıq temasındaǵı qosıqlarında folklorlıq súwretlew qurallarınıń qollanılıwın úyreniw;

–Shayırdıń arnaw hám didaktika temasındaǵı qosıqlarında awızeki

ádebiyat dástúrleri máselelerin talqılaw;

– Yumor-satiralıq qosıqlarında folklorlıq ironiya hám sarkazmnıń qollanılıw ózgesheligin úyreniw;

– Shayırdıń aytıs janrındaǵı qosıqlarında xalıq awızeki ádebiyatı dástúrlerin izertlew.

Ilimiy jańalıǵı. T.Jumamuratov poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıw sheberligi máselesiniń ádebiyattanıw iliminde birinshi ret

úyrenilip atırǵanlıǵı jumıstıń ilimiy jańalıǵın belgileydi.

3 Бекбергенова З. Ҳәзирги заман қарақалпақ поэзиясында халық аўызеки поэтикасының дәстүрлери (70-80- жыллар). Канд. дисс. Нӛкис. 1995.

6

Izertlewdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Pitkeriw qánigelik jumısınıń ilimiy teoriyalıq juwmaqlarınan, erisken nátiyjelerinen ádebiyat oqıtıwshıları, joqarı oqıw orınlarınıń studentleri hám akademiyalıq licey oqıwshıları qollanba sıpatında paydalanıwı múmkin.

Izertlewdiń obyekti hám predmeti. Pitkeriw qánigelik jumıs ushın shayırdıń «Júrek muhabbatı», «Doslıq», «Zamanlaslarım»,

«Dáwran juldızları», «Tańlamalı shıǵarmaları», «Káramatlı tulǵa», «Tolqında», «Makarya sulıw», «Ómirińniń ózi filosofiya» atlı toplamların obyekt etip aldıq.

T.Jumamuratov poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıw

ózgeshelikleri, pikirdi kórkem-estetikalıq bayanlawda folklorlıq elementlerdiń xızmeti sıyaqlı máseleler izertlew jumısınıń predmeti bolıp esaplanadı.

Jumıstıń metodologiyalıq tiykarları. Izertlew jumısınıń metodologiyalıq tiykarı sıpatında I.A.Karimovtıń miynetlerinen, sonday-aq,

ádebiyatshı-ilimpazlar L.Timofeev, G.Pospelov, Z.Qabdolov, T.Boboev, Q.Orazımbetov h.t.b. ilimpazlardıń ilimiy miynetlerinen,

«Literaturnıy entsiklopedicheskiy slovar», «Slovar inostrannıx slov», «Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi» sıyaqlı sózliklerden paydalandıq.

Ilimiy jumıstıń dúzilisi. Jumıs Kirisiw hám Juwmaqtan basqa úsh bapqa bólingen. Hár bir bap óz gezeginde eki bólimge ajıratılǵan. Jumıstıń sońında paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi berilgen.

7

I. Bap. Xalıq awızeki ádebiyatı hám onıń T.Jumamuratov

dóretiwshiligine tásiri

I.1. Xalıq awızeki ádebiyatı hám onıń ózine tán

kórkemlik qásiyetleri

«Folklor hámme waqıt jazba ádebiyat penen tereń baylanısta júredi hám ádebiyattı bayıtıp baradı».1 Sebebi, awızeki ádebiyat hám jazba

ádebiyat dástúrleri–bular bir-biri menen dialektikalıq baylanıstaǵı qubılıslar.

Ádebiy dástúr ádebiyatta qáliplesken tájiriybeniń áwladtanáwladqa

ótip otırıwı, dástúrdiń ádebiy proсesstegi ornı, onıń ómir menen baylanısında ashıladı. Eger dástúr ómirden artta qalsa, onda ol ádebiyattıń ómir talabına juwap beriwine tosqınlıq jasawshı kúshke aylanadı, al eger de dástúr ómirdiń talabına say bolıp, quramalasıp barsa, onda ol uzaq jasaydı.

Ádebiy dástúrler xalıqtıń tariyxı menen tikkeley baylanıslı, sebebi bul ádebiy dástúrde sol xalıqtıń ruwxıy baylıǵı, estetikalıq idealı óz kórinisin tabadı.

Folklor-áyyem zamanlardan baslap dórelip, awızdan awızǵa ótip, hár bir insan oy eleginde qayta elenip, dáwir ótken sayın gónermey, kerisinshe hasıllanıp kiyatırǵan xalıq awızeki dóretpeleri. Sonday-aq xalıq oy-pikiriniń, insan aqıl-sanasınıń jemisi. Xalıqtıń ótmishi-tariyxı, úrp-ádetleri, mádeniyatın kórsetiwshi kórkem dóretiwshiliktiń bir túri. Qaraqalpaq xalqı júdá mazmunlı, bay folklorǵa iye. Xalıq dástan hám ertekleri, ápsana hám ráwiyatları, naqıl-maqalları, ráń-báreń qosıqları, túrli tárepleri menen dıqqattı awdaratuǵın obrazları, awızeki ádebiyatqa tán kórkem súwretlew quralları–bular hámmesi ata-babalarımızdıń tereń aqıl-sanalı, qıyal áleminiń keńligi, oylaw qábiletiniń tereńliginen derek beredi. Mine, sol ullı awızeki

ádebiyat jazba ádebiyattıń payda bolıwı, rawajlanıwı

1 Мәмбетов К. Фольклор ҳәм жазба әдебият. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1978., 109-б.

8

ushın úlken rol oynadı. Xalıq awızeki dóretpeleriniń jazba ádebiyatqa túrli tárepten nátiyjeli tásir ótkergeni tán alınǵan haqıyqat.

Folklor hám jazba ádebiyattıń ózine tán speсifikalıq ózgeshelikleri bar. Bul haqqında ilшmpazlar K.Mámbetov, Q.Maqsetov, Q.Ayımbetov,

S.Axmetov h.t.basqalar bir qansha miynetler jazdı.

«Qaraqalpaq xalqınıń óz ómirindegi eń áhmiyetli tariyxıysiyasiy hádiyseler, ádebiyattıń bir ruwǵa yaki gruppaǵa emes, al ulıwma xalıqqa tiyisli bolǵanlıǵı, ádebiyatta klassiklik motivlerdiń ótkeriliwi, klassikalıq poeziyada sinkretizmnen ayırılǵanlıǵı, ádebiy shıǵarmalarımızdıń barlıǵınıń derlik óz avtorları menen belgili bolıwı, yaǵnıy avtorlardı saqlaw, shıǵarmalarda jazba ádebiyatqa tán bolǵan individual belgilerdiń saqlanıwı, variantlardıń bolmawı, qaraqalpaq klassik shayırlarınıń súwretlew usılındaǵı ózgeshelikler realistlik jazıw-sızıwdıń keń orın alǵanlıǵı menen qaraqalpaq shayırlarınıń óz shıǵarmaların jazıp shıǵarıwı boldı».1

«Awızeki dóretpe tarawında ataqlı atlar joq, óytkeni awızeki dóretpeniń avtorı-birdeyine xalıq. Jas xalıqtıń yamasa qáwimniń ishki

yamasa sırtqı ómiri sonday tábiyiy jáne ayqın súwretlengen ápiwayı hám sada qosıqlardı kim shıǵarǵanlıǵın heshkim bilmeydi. Nárestelik dáwirinde,

erte waqıtta shayırlardıń óz atların sońǵı áwladlarda saqlanıp qalıwına

ǵamxorlıq etpegeni sıyaqlı, xalıq óziniń birinshi shayırlarınıń atı haqqında oylamaydı… Qosıq atadan balaǵa, áwladtan-áwladqa ótedi. Ol, waqıtlar

ótiwi menen ózgeredi, onı birese qısqartadı, birese uzaytadı, birese qaytadan isleydi, birese onı basqa qosıq penen birlestiredi, birese oǵan qosıp basqa qosıq shıǵaradı, mine usılayınsha qosıqlardan poemalar

1 Ахметов С. Күтә орынлы кӛтерилген мәселе. «Әмиўдәрья». 1959., №10. 97-б.

9

shıǵadı. Bulardıń avtorı dep xalıq ózin ǵana ayta aladı. Ádebiyatta basqasha: onıń dóretiwshisi endi xalıq emes, al óziniń aqıl iskerligi menen xalıq ruwxınıń hár túrli táreplerin bayan etiwshi ayırım jeke adam bolıp esaplanadı. Ádebiyatta jeke adam ózinin tolıq pravosına kiredi, ádebiy dáwirlerde birdeyine jeke adamnıń atı menen belgilenedi».2

«Qaraqalpaq xalqı, –dep jazadı alım N.Dáwqaraev,-óz tariyxınıń barlıq dawamında basınan ótkergen túrli tariyxıy-siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq turmısı jóninde óziniń kózqarasın, pikirin tek awız ádebiyatında qaldırıp keldi. Sonlıqtan da qaraqalpaq xalqı keń tarawlı túrleri tek kóp jasaǵan, kóp

ǵana tariyxıy-siyasiy hádiyseler menen tolı uzaq ásirlerdi basınan ótkergen xalıq ǵana dórete alıwı múmkin».1 Bul keltirilgen pikirler folklor hám jazba

ádebiyat arasındaǵı tásirler, ózgesheliklerdi belgilewde áhmiyetli. Qaraqalpaq folklorı janrlarınıń álwan túrleri, mazmunınıń tereńligi,

kórkemlik jaqtan jetiskenligi, milliy ózinshelik qásiyetleri menen ayırılıp turadı. Insan hám tábiyattıń ájayıp sırların, barlıq waqıyalıqlardı ózinde sáwlelendirgen áyyemgi mifologiya, adamgershilik, Watan súyerlik gumanizmdi jırlawshı ápsana hám ráwiyatlar, Shıǵıs danalıǵın sáwlelendiriwshi hikmetli sózler, oylaw sheńberiniń keńligin kórsetiwshi ertek hám dástanlar, insannıń turmısı, túrli máresimlerin ózinde sińdirgen túrli mazmundaǵı qosıqlar, forması qısqa, turmıs tájiriybesin tereń mazmunda bere alıwshı naqıl-maqallar, jumbaqlar, anekdotlar bulardıń hámmesi qaraqalpaq xalqınıń ata-babaları ótmishi, mádeniyatı, awızeki

ádebiyatınıń ullılıǵı, bay ruwxıy ǵáziynege iyeligin ayqın kórsetip turadı. Bul mádeniyat tiykarı Orta Aziya xalıqlarınıń

2 Белинский В.Г. Избранное произведение. Том 2. Госиздат. Москва. 1947., стр. 89.

1 Дәўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы. II т. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1977. 45-46-б.

10