MD hám PQJ / 1980-1990-jıllar qaraqalpaq poeziyasında ... J.Izbasqanov, K.Kárimov... lirikası mısalında

Qaraqalpaqstan ózge Watan tabılmas.

Qosıqta 80-jıllarda xalq’ımızdıń turmısında awır jaǵdaydı payda etken Aral suwınıń tartılıp ketiwine baylanıslı ekologiyalıq másele kóteriliwi menen birge, adamnıń insanıylıq pazıyletleri de, filosofiyalıq pikirleri de óz sáwlesin tapqan:

Ázelden ılayı solay qarılǵan,

Bul dúńya gáhi keń, gáhi tarılǵan, Tandır

yańli tum-tusınan jarılǵan, Qayta

jaratpaqqa gúlal tabılmas11.

Plastik qaltaǵa salınǵan pıyaz, Quyash

nurın urlap áynekten túsken, Shashaq

shıǵarmaqta kúnlep, saatlap. Insannıń

ómirge umtılǵanınday, Essiz kletchatka

sanasız, tilsiz, Nurǵa hálsiz jasıl

qolların sozıp, Únsiz talpınbaqta hár

máwrit.

11 Каримов К. Кӛңилим мүлки. Нӛкис, «Билим», 2005. – 34-35-бетлер

22

Qosıqta pıyaz tirishiliktiń simvolı sıpatında beriledi. Shayır bul ushın pıyazdı tańlaǵan. Sebebi, pıyaz azǵana jıllılıqtan da ónip ketedi, tirishilikke umtıladı. Bul jaǵınan ondaǵı oyanıw máwriti insannıń ómirdegi umtılısın, háreketin ańlatadı. Insan qanday jaǵdayda jasasa da alǵa umtıla beredi, jigerin joytpaydı, onda erk kúshli. Shayır insannıń erkli, jigerli, úmitli háreketlerin «nurǵa» talpınıwın hálsiz jasıl qolların sozip «ómirge talpinǵan» pıyaz obrazı arqalı metaforalıq usılda sheber beredi. Pikir aǵımınıń rawajlanıw baǵıtın polıfanık obrazlar, pikirdi jetkeriwdi qatnaslı, bıraq pikirlewdiń sırtqı kórinisine onshelli qatnaslı bolmaǵan detallar belgileydi. Bul intelektuallıq poeziyanıń shayır tarepinen jaratılǵan ayrıqsha forması bolıp tabıladı.

Ulıwmalastırıp aytqanda, K.Karımovtıń ótken ásirdiń 80-90- jıllarında jazılǵan qosıqlarına tematıkalıq hárqıylılıq tán. Olarda sol dáwirdiń problemaları kóterilgen. Lirikalıq qosıqlarda publitsistikalıq sıpat penen lirizm qarısip ketken hám óziniń estetikalıq tásirin kúsheytken. Shayırdıń pikirleri filosofiyalıq tereńligi, awıspalı obrazlı mánige simvolıkalıq xarakterge iye bolıwı menen qosıqtıń kórkemliligin arttıradı. Bulardıń barlıǵı da shayırdıń talantınıń, mashaqatlı izlenisleriniń jemisi.

Poeziya subyekttiń qorshaǵan ortalıqqa qatnasın keshirmeler arqalı bildiriwge xızmet etedi hám bunda lirikalıq qaharman járdemge keledi. Usı lirikalıq qaharmannıń oyların jetkeriwde shayırlar bir qatar usıllardan paydalanadı. Shayır S.Ibragimov ta poeziya áleminde lirika ushın zárúr bolǵan lirikalıq qaharmandı jaratıwdıń bir qansha usılların qollanadı. Bul shayırdıń ózine tán stiliniń qáliplesiwine túrtki bolǵan.

Hár kúni ullı isler menen ǵana mashǵul bolıwǵa jerdiń

ústindegi tirishligimiz imkanıyat bere

23

bermeydi, keshirersiz,

qolımızdan da kelińkirey bermeydi.

Jerdiń ústinde isenimlirek jayǵasıp alıwǵa

ketedi ómirimizdiń bir bólegi,

ózlerimiz dúzgen mayda-shúyde máselelerdi

sheshiwge ketedi

ómirimizdiń bir bólegi,

jerdiń betindegi tirishligimizdiń nasaz

táreplerin jeńiwge

ketedi ómirimizdiń bir bólegi…12

Keltirilgen qatarlarda ótkir, turmıslıq jámiyetlik oylar jámlengen, ondaǵı shayırdıń poetikalıq pikirleri tereń, ol adamnıń dúńyadaǵı barlıq nárselerden de ullı ekenligin, ondaǵı sabır-taqat, aqıl-parasatlıqtı, lekin insannıń kóp islerde nailajlıǵın

ápiwayı qatarlar menen-aq, oqıwshılarǵa salıstırıwlar arqalı jetkerip tur. Oylanıp qarasań shınında da ómirinde bolıp atırǵan islerge biypárwa hám maqsetsiz jasap atırǵan adamlar jámiyetimizde barshilıq. Shayır usınday turmıslıq waqıyalar tuwralı joqarıdaǵıday poetikalıq juwmaqlar shıǵaradı.

Ádebiyatshi Q.Orazımbetov shayır poeziyasınıń ózine tán ózgesheligi sıpatında onıń pikirdi jetkerip beriwdegi quramalı filosofiyalıq pikirlewleriniń beriliwin aytadı: «S.Ibragimovtıń poeziyasınıń eń bir xarakterli tamanı ol adamlardıń qabıllawi ushın oǵada quramalı bolıwı menen birge qosıqlarınıń sintaksislik quramı túp-tamırınan

14 Ибрагимов С. Бесинши мәўсим. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1986. – 3-бет.

24

ózgeshelenip turadı. Biz klassikalıq formada jazılǵan qosıqlardıń hár bir qatarı bas háripten baslanatuǵınına kónligip qalsaq, S. Ibragimovtıń qosıqlarında noqat prozalıq shıǵarmalardaǵıday belgili bir logikalıq oydı bildiretuǵın sózler dizbeginen soń qoyıladı. Yaǵnıy onda bas hárip qatardıń basında emes, onıń ortasında da qoyıla beredi. Bul nárse ırǵaq, bánt sıyaqlı qosıqtıń sirtqı formasına tásir etiw menen birge, ishki mazmundi jetkeriw formasına da joqarıda kórip

ótkenimizdey tásir jasaydı. Sebebi, bul ádettegidey inversiyalıq qubılıs emes. Shayır erkin qosıqtıń ishki hám sirtqı nızamlıqlarınan tolıq xabardar halda qosıqqa qatnası joq zıyat bir de sóz isletpeydi. Hár bir sózden ónimli paydlanadı.»13

S.Ibragimovtıń poeziyası dúnyalıq qubılıslarǵa, jámiyetlik ortalıqqa filosofiyalıq hám dıdaktikalıq kózqarasların beriw sheberligi menen bahalı. Ol usı ideyalardıń beriliwinde stilistikalıq figuralardan ónimli paydalanadı hám olar avtor ideyasınıń ótkirliginiń kúsheyiwinde, sonday-aq kórkemliktiń, emocional tásirsheńliktiń támiyinleniwinde ózgeshe bir usıl sıpatında kórinedi. Bul bolsa S. Ibragimovqa tán bolǵan keskin pikirlilikti, qaysarlıqtı júzege shıǵaradı. «Waqıt hám keńislik» qosıǵına itibar bereyik:

Barlıq esiklerdi saǵan

Ashaman, báhár.

Lámgershilik.

Jiyde aǵashınıń qabıǵı

Isinedi bunnan zıyat izǵardı

sińdire almay14.

13Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы. Нӛкис, «Билим», 2004.– 15-бет

14Ибрагимов С. Бесинши мәўсим. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1986. – 3-бет.

25

Shuwmaqta tábiyat penen óz sırların bólisken shayırdıń tábiyatı sóz etiledi. Sózdiń belgili bir shegaraǵa qamalıwı, ideyalardıń shekleniwi haqıyqıy shayırdıń tábiyatına say emes. Oy-pikir, ideya, sóz hesh qashan shek-shegara bilmewi kerek, barınsha shıǵarılıwı kerek. Dúnya tınımsız aǵıs bolatuǵın bolsa, sen onnan da kúshlirek bol. Dúnyalıq qubılıslar geyde óz-ózine sıymay tań qalarlıq hádiyseler menen insanlarǵa sabaq beredi. Al, shayır debdiwleriniń aldında olar hesh nárse emes. Sen janı órt bolıp turǵan debdiwleriń menen dúnyalıq sheńberge sıymaysań. Seniń oy-qıyalıń sheksizlikke giripdar, seniń júrek sherleriń kosmos keńisliginen de tereńge bara aladı. Mine, usı ideyalardıń beriliwinde shayır dástúriy tórt qatarli bántlik úlgige siydıra almaǵan pikirlerin erkin qosıq úlgisinde beredi. Oy-pikirdi beriwde shayırdıń erkin qosıqlarǵa múráját etiwi onıń poeziyasınıń tiykarǵı ózgesheligi bolıp tabıladı.

Oy-pikirdi jetkeriwdiń, poetikalıq obrazdı sáwlelendiriwdiń túrli formaları bar. Shayır onı tuwrı mánisinde jetkeriwi de múmkin, al, ayrım bunday qılıp jetkeriwge múmkinshilik bolmaǵan jaǵdayda tımsallıq, allegoriyalıq usıl menen-aq jetkerip poetikalıq obrazdıń polıfanık mánislerin keltirip shigaradı. Ásirese, bul usıllar ádebiyatımızda 70-80-jılları shayırlarımız tárepinen ayrıqsha rawajlandırıldı. Pikirdi simvolıkalıq, allegoriyalıq usilǵa qurıwdiń sheberi esaplanǵan M.Berdiev lirikası usi tárepi menen ózgeshelenedi. Onıń «Kókjal», «Kegey tal», «Parız» hám

t.b. lirikaları oy-pikirdi beriwdiń allegoriyalıq-simvolıkalıq usılında jazılǵan. Mısalı:

Onı bir kún iytler taladı, Qalay

aman qaldı? – Hayran ol, Ásirese,

bir bóribasardı,

26

«O, zańǵar!» dep ele oylar ol.15

Shayır lirikalıq qaharmannıń ómirdegi ózi menen zamanlas adamlardan kútpegende kórgen qastıyanlıǵın súwretlew ushın lirikalıq qaharmandı allegoriyalıq usılda - kókjal metaforasın, oǵan zıyanın tiygizgen kimselerdi –iyt metaforasın qollanadı. Bunday formadaǵı qosıqlardı shayır poeziyasında kóplep ushıratıw múmkin.

Pikirdi jetkeriwdi joqarıdaǵı formaǵa salıstırǵanda da metoforalıq obraz jasaw quramalıraq. Mine, usı formada qosıq dóretiwde Sh. Seytov, K. Karımov, M. Berdievler ádewir ónimli isledi. Simvollıq obraz jaratıw shayırlardıń óz pikirin jetkeriwde jańa forma payıtinda júzege keledi. Bunday shıǵarmalarda simvollıq obrazdı yamasa onı payda etiwshi predmetti, onnan kelip shıǵatuǵın mánis penen almastırıwǵa bolmaydı. Simvollıq obrazlardıń sırtqı forması menen ishki mánisin bólip alıp qarawǵa da bolmaydı.

Biz joqarıda sóz etken shayırlardıń 80-90-jıllardaǵı dóretpelerin analizge tarta otırıp, olardıń hár biri ózine tán shayırlıq hawazǵa, óz jolına iye e kenliginiń gúwasi boldıq. Oy –pikirdi jetkerip beriwde hár biri ózine tán stilde bir qansha tabıslarǵa erisken shayırlarımızdıń poeziyası, lirikalıq qaharman obrazın jasawdaǵı ózgeshelikleri qaraqalpaq poeziyasınıń XX ásirdiń sońǵı jigirma jıllıǵındaǵı ózine tán rawajlanıw basqıshında áhmiyetli orınǵa iye.

15 Бердиев М. Жаңғырық. Нӛкис, «Билим», 1994. – 7-8-бб.

27

II bap. 1980-90-jıllar qaraqalpaq poeziyasında lirikalıq qaharman obrazı

II. 1. Lirikalıq subyekt hám lirikalıq obyektke teoriyalıq sıpatlama

Ádebiyattanıw iliminde lirikalıq obyekt hám lirikalıq subyekt atamaları ushırasadı. Biz olarǵa teoriyalıq anıqlıq kirgizbesten aldın «shayır» túsinigi menen shatasıp túsinilip júrgen «lirikalıq qaharman» atamasına toqtap ótpekshimiz.

Lirika – insannıń ishki dúńyasın kórkem sóz ónerinde ashıp beriw zárúrliginen tuwılǵan ádebiy túr ekenligi málim. Lirika ózi ázelde áyyemgi greklerdiń lıra dep ataltuǵın tarli saz ásbabı atınan kelip shıqqan atama. Arıstotel zamanınan baslap bul atama ishki sezimlerdi, tuyǵılardı beretuǵın kórkem shıǵarmalardıń ataması sıpatında qollanıladı. Greklerden bul atamanı rimliler

ózlestirgen hám olardan Evropa ellerine taraǵan.

Bizde bul termin XX ásirde qollanıla basladı. Lirika sırtqı dúńyanı sáwlelendiriw talapları, tártipleri boyınsha epos penen dramadan sarras aj’ıralıp turadı. Lirika ádebiyattıń óz aldına bir túri sıpatında sırtqı dúńyanı sáwlelendiriw talapları, tártipleri boyınsha epika hám daramadan pútkilley ózgeshelenedi. Egerde proza hám dramada waqıyalardı bayanlaw hám qaharmanlardıń is-háreketlerin usı waqıyalarǵa, shárayatlarǵa baylanıstırıp kórsetiw tiykarǵı orında tursa, lirikada waqıyalar bayanlap berilmeydi. «Lirika sırtqı ortalıqtıń tásirinen payda bolǵan quwanısh, súyinish, qayǵı-hásiret, kóterińkilik h.t.b. sezimlerdi, tuyǵılardı, ishki keshirmelerdi, ruwxıy halatlardı, oy-pikirlerdi emocional qızǵınli (tolqınlanǵan) sózler arqalı beredi. . . . Lirikalıq shıǵarmalarda tiykarınan shayırdıń óziniń ishki keshirmeleri beriledi, sonlıqtan kópshilik jaǵdayda

28

shayırdi lirikalıq qaharman sıpatında qabıl aladı, yaǵnıy shayır menen lirikalıq qaharmandı qosıp túsinedi. Bıraq lirikada berilgen sezimlerdi tek shayırdıń jeke turmısınan alınǵan dep túsine beriwge bolmaydı. Shayır ózinen basqanıń da ishki ruwxıy jaǵdaylarına kire alıw uqıbına hám lirikalıq-«men» arqalı kóp adamlardıń ishki sezimlerin, dártlerin bere aladı»16. Mine, lirikanıń baslı qásiyetleri usınnan ibarat.

Lirikalıq shıǵarmalarda súyinish-kúyinishleri, ishki keshirmeleri, arzıw-

ármanları sáwlelengen insan obrazı teoriyalıq ádebiyatlarda «lirikalıq qaharman» termini menen júritiledi.

Kópshilik jaǵdayda ádebiyattanıw iliminde lirikalıq qaharman degende «avtordiń sózi» túsiniledi. Izertlewshiler bul jaǵdaydı túrlishe túsindiredi: Máselen,

ózbek ádebiyatshisi Izzat Sultan bul haqqında bılay jazadı:

«Lirikanıń mazmuni eki tárepinen anıq ráwishte avtobiografiyalıq xarakterge iye. Birinshiden, lirikalıq shıǵarmaǵa shayırdıń óz basınan ótken bir waqıya onıń qıyalına kelgen bir ayrıqsha áhmiyetli pikir ya onıń jeke ózin lárzege salǵan bir sezim mazmun beriwi múmkin. Ekinshiden, shayır óziniń basınan ótpegen bir waqıyanı yaki jeke ózi sezinbegen bir sezimdi sáwlelendirgende de, ol waqıya hám sezimlerdi ózi kórgen, bilgen sezgendey sezimge berilmese, sol halatqa ózin sala bilmese onıń sezimi haqıyqıy bola almaydı, oqıwshıǵa tásir e tpeydi»17.

Qaraqalpaq ádebiyatında lirikalıq qaharman jaratıw máselesin izertlegen K.Xudaybergenov ta bul pikirdi quwatlaydı. Yaǵniy, onıń pikirinshe «Hesh

16Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги.-Н. «Билим», 1994,114-б.

17Иззат Султан. Адабиет назарияси. Тошкент, «Фан», 1980, 253-б.

29

bir shayır da, turmısta bolmaǵan ideyanı oylap tappaydı, al turmıslıq ideyanı sezimler arqalı beredi.»18

Lirikalıq shıǵarmada tiykarınan shayır ishki keshirmeler, tuyǵılar arqalı

«sóyleydi», sonlıqtan kópshilik jaǵdayda shayırdi lirikalıq qaharman sıpatında qabıl aladı, yaǵnıy shayır menen lirikalıq qaharmandı bir qosıp túsinedi. Bıraq lirikada berilgen sezimlerdi tek shayırdıń óz basınan keshirgenleri dep túsine beriwge bolmaydı. Shayır ózinen basqanıń da ishki ruwxıy halatlarına kire alıw uqıbi menen hám lirikalıq "meni" arqalı kóp ǵana adamlardıń, máselen, óz zamanlaslarıniń, qorshaǵan ortalıqtaǵı janlı hám jansız nárselerdiń, ótken dáwir menen keleshektegi insanlardıń keshirmelerine sayaxat jasay aladı, tap óz basınan keshirgen sıyaqlı ishki oy-sezimlerin bere aladı, sáwlelendiredi.

Ádebiyatshı alımlar shayırdıń ruwxıy dúńyası onıń shıǵarmalarında sáwlelenetuǵınlıǵın atap kórsetedi. Bıraq sonı da aytiw kerek, hár qanday shayır emes, tek talantlı shayır ǵana ózi haqqında aytqanda pútkil xalıq yaki adamzat atınan sóz ayta aladı. Al úlken talantqa iye bolmaǵan shayırlar tek ózleriniń jekke qayǵı-quwanıshları menen sheklenip qaladı. Oqıwshını kim bolsa sonıń ishki dúńyası, ózligi qızıqtırmaydı, tek ǵana ruwxıy dúńyası bay shaxstiń oy-sezimleri

ǵana onıń kewline qozǵaw sala aladı.

Ádebiyattıń barlıq janrlarında avtor turmıslıq materialdı óz júregi arqalı

ótkeriwi, óziniń jan sezimi menen suwǵarıwi shárt. Bul lirikaǵa da tán bolıp, onda shayırdıń ruwxıy dúńyasınıń baylıǵı, fantazıyası, joqarı adamgershilik sezimleri epikalıq shıǵarmalardaǵıday basqa personajlar

18 Худайбергенов К. Дәўир ҳәм парыз. - Нӛкис, "Қарақалпақстан", 1987.-28-бет

30

arqalı emes, al shayırdıń lirikalıq "meni" arqalı beriledi. Mine, sonıń ushın shayır lirikada óziniń oy-sezimlerin keń ráwishte sáwlelendiredi.

Biz XX ásirdiń 80-90-jıllarındaǵı qaraqalpaq poeziyasındaǵı lırikalıq qaharman máselesin usı teoriyalıq negizde alıp qaraymiz hám oǵan talq’i beriwge háreket etemiz.

«Lirikalıq qaharman - bul lirikalıq poeziyada súyinish-kúyinishleri, ishki keshirmeleri, arzıw-ármanları sáwlelengen adam obrazı»19,— dep talq’iyin beriledi biziń izertlew obyektimizge ádebiyatshi alımlarımız tárepinen.

«Tiykarǵı gáp - lirikalıq qaharmannıń oy-sezimleriniń juwmaqlasqan bolıwında, basqalarǵa da tásir jasarlıq dárejede tereń hám kórkem beriliwinde, joqarı adamgershilik ideyaların tastiyıqlay alıwında bolıp esaplanadı,— dep jazǵan edi ótken ásirdiń ekinshi yarımindaǵı poeziyamızdaǵı lirikalıq qaharman máselesin izertlegen alım K.Xudaybergenov. - Bul orında lirikada obyektiv haqıyqatlıqtıń sáwleleniwi menen shayırdıń shaxsiy oy-sezimleriniń beriliwi máselesin aralastirip jibermew kerek. Bular birin-biri biykarlaytuǵın yaki biribirine qarama-qarsı keletuǵın másele emes, al bir-birin tolıqtıratuǵın, ózara birigip ketetuǵın máseleler bolıp tabıladı.

Hár qanday shıǵarmada da shayırdıń shaxsiy, oy-sezimleri beriledi hám bul obyektiv haqıyqatlıqtı kórkem shıǵarmada tolıq sáwlelendiriwge xızmet etiw forması esaplanadı. Yaǵnıy lirikalıq qaharmannıń tiykarın reallıq quraydı hám shayırdıń subyekti arqalı ótse ǵana lirikada konkret formaǵa iye boladı».20

19Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў терминлериниң русша-қарақалпақша сӛзлиги.- Нӛкис, "Билим", 1994. – 115-бет.

20Худайбергенов К. Дәўир ҳәм парыз. - Нӛкис, "Қарақалпақстан", 1987. –30-41-бетлер

31