MD hám PQJ / 1980-1990-jıllar qaraqalpaq poeziyasında ... J.Izbasqanov, K.Kárimov... lirikası mısalında

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

5220100-filologiya hám tillerdi oqıtıw (Qaraqalpaq filologiyası)

baǵdarınıń 4-kurs studenti Oralbayeva U.

«1980-1990-jıllar qaraqalpaq poeziyasında lirikalıq subyekt hám lirikalıq obyekt obrazlarınıń jasalıw ózgeshelikleri (J.Izbasqanov, K.Kárimov,

S.Ibragimov, M.Berdiev lirikası mısalında)» degen temadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis – 2014-jıl

1

1980-1990-jıllar qaraqalpaq poeziyasında lirikalıq subyekt hám lirikalıq obyekt obrazlarınıń jasalıw ózgeshelikleri (J.Izbasqanov, K.Kárimov, S.Ibragimov, M.Berdiev lirikası mısalında)

MAZMUNÍ

2

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. XX ásirdiń 80-90-jılları qaraqalpaq ádebiyatınıń

tarıyxında, ásirese lirikashılıǵında jańa órlew basqıshı boldı. Jámiyettiń rawajlanıw barısindaǵı burılıslar, sotsiallıq, siyasıy waqıyalar kórkem ádebiyatqa da óz tásirin

tiygizbey qalmadı. Ásirese, xalq’ımız tarıyxında ótken ásirdiń 80-jılları burqasınlı dáwir boldı.

«Qayta qurıw» siyasatına baylanıslı járiyalılıq ádebiyattıń da mazmunlıq jaqtan bir

qansha e rkinlesiwine, sonıń menen birge jańa formalar hám janrlardıń

ádebiyattıń barlıq túrlerine kirip keliwine túrtki boldı. Al, 90jıllar qaraqalpaq xalq’ınıń tarıyxıy turmısında júz bergen burılıs, yaǵnıy ǵárezsizliktiń qolǵa kirgiziliwi de ádebiyatqa óz tásirin tiygizbey qalmadı. XX ásirdiń 80-90-jılları qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwındaǵı ózgeshelikler qaraqalpaq ádebiyattanıw

bahalaw tendenciyası saplastırıldı, jańa ilimiy, kórkem-estetikalıq, ulıwma insanıylıq túsiniklerge qarap qádem

taslandı.

Qaraqalpaq ádebiyatı, sonıń ishinde áhmiyetli janr bolǵan poeziyamız 80-90- jıllarda ádewir jetiskenlikke eristi, joqarı ideyalı kórkemligi menen dıqqatqa miyasar poeziyalıq shıǵarmalar jazıldi. Burınnan qálem terbetip kiyatırǵan shayırlarımız benen bir qatarda ózine tán hawazı seziletuǵın, turmısqa belsene aralasıwshı talantlılar poeziyamızdıń kólemin ǵana keńeytip qoymastan, onı jańa tema, jańa kórkem boyawlar menen de bayıttı. Shınında da, 80-90-jıllar qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwında belgili talant iyeleriniń dóretiwshiligi jetekshi orın tutadı. Usınday talant iyelerinen Sh.Ayapov, K.Reymov, J.Izbasqanov, K.Karımov, S.Ibragimov, B.Genjemuratov, M.Berdiev poeziyada ózgeshe tolqındı payda etti.

3

Hár qıylı jańalıqlar, dáwirdiń jańalıqları eń aldı menen biziń zamanlaslarımızdıń sana-sezimlerinde kórinedi. Al, kórkem ádebiyat, sonıń ishinde poeziya bolsa usı jańalıqlardı «sezimler menen suwǵarıp» ádebiyattıń oraylıq tulǵası bolǵan insandı úyreniwge, sáwlelendiriwge xızmet etedi. Dáwir talabına, waqıt talabına juwap beriw waqıt máselesine aralasıw qashan bolsa da poeziyanıń bas baǵdarı bolıp tabıladı. Biz sóz etip otırǵan dáwir qaraqalpaq poeziyası qaraqalpaq ádebiyatında úlken iz qaldırǵan dáwir boldı. Sonlıqtan, usı dáwirde qálem terbetken, burınnan bar poetikalıq dástúrlerdi, tendenciyalardı keńnen rawajlandırıw menen birge, poeziyanı túr, stil, súwretlew quralları jaǵınan jańalıqlar menen bayıtqan shayırlarımız J.Izbasqanov, K.Kárimov, S.Ibragimov, M.Berdiev dóretiwshiligindegi lirikalıq qaharman máselesin úyreniw aktual máselelerlen esaplanadı.

Temanıń úyreniliwi. 1980-90-jıllar basılıp shıqqan qaraqalpaq poeziyasın dáwirlerge, lirikanıń túrlerine bólip izertlewdiń payda bolıwı, poeziyanıń janrlıq, ideyalıq-tematıkalıq, strukturalıq, kórkemlik ózgesheliklerin sóz etiwshi S.Axmetovtıń «Qaraqalpaq sovet poeziyası», T.Mámbetniyazovtıń «Poeziya haqqında oylar», K.Xudaybergenovtıń «Lirika hám ómir», Q.Orazımbetovtıń «Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq lirikasında kórkemlik izleniwshilik» miynetleri poeziya janrınıń hár qıylı problemaların sheshiwi menen qunlı. Xalıq shayırlarınıń dóretiwshiligi boyınsha S.Axmetovtıń «Adebiyat hám kritika»,

T.Mámbetniyazovtıń «Qaraqalpaq sovet lirikası», «Poeziya-turmıs, gúres hám talpiniw», K.Xudaybergenovtıń

«Dáwir hám parız», Q.Sultanovtıń «Zamanlas janım menen», «Shayır jolı» miynetlerinde shayırlardıń dóretiwshilik jolı, shıǵarmaları tutası menen tematıkalıq, janrlıq xarakterde kórkem obraz jasaw sheberlikleri arnawlı izertlendi. Sonday-aq lirikanıń formasın, sonıń ishinde qosıq qurılısın izertlewge baǵdarlanǵan jumıslar payda boldı. Bunda S.Axmetov, M.Nurmuhammedov, T.Mámbetniyazov, K.Xudaybergenov, N.Japaqov, Q.Sultanov, K.Mámbetov, Q.Muratbaev sıyaqlı belgili ilimpazlar ádewir

4

miynet etti. Qaraqalpaq ádebiyatında lirikanıń kórkem formaları jóninde Q.Orazımbetovtıń «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası hám tipologiyası» monografiyasın, Q.Járimbetovtıń XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq túrlerin izertlewge baǵdarlanǵan doktorlıq dissertaciyasın usı saladaǵı áhmiyetli izertlew sıpatında bahalaw múmkin.

Izertlew obyekti hám predmeti. Pitkeriw qániygyelik jumısımız ushın tańlanǵan temamızdıń predmeti J.Izbasqanov, K.Kárimov, S.Ibragimov, M.Berdiev poeziyasındaǵı lırikalıq subyekt hám lirikalıq obyekt máselesi bolıp, izertlew obyekti sıpatında J.Izbasqanov, K.Kárimov, S.Ibragimov, M.Berdiev poeziyalıq shıǵarmaların aytıw múmkin.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. XX ásirdiń 80-90-jılları qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwındaǵı ózgeshelikler qaraqalpaq ádebiyatında óziniń salmaqlı ornına iye. Shayırlarımız bul dáwirde forma kóp túrliligin jetilistiriwde hám poetikalıq mazmundı joqarı basqıshlarǵa shıǵarıwda bir qansha jetiskenliklerge eristi. Usı dáwirde qálem terbetken shayırlarımızdıń dóretpelerindegi lirikalıq qaharman obrazın jasaw ózgesheliklerin úyreniw jumısımızdıń baslı maqseti bolıp tabıladı. Ótken ásirdiń sońǵı jigirma jılı poeziyamızda burınnan qálem terbetip kiyatırǵan shayırlar menen birge bir qansha jas talantlılar menen tolısti. Sonlıqtan biz bul jumısımızda poeziyada kóringen shayırlardıń hámmesine toqtalıw hám dóretiwshiligine sıpatlama beriw múmkinshiligine iye emespiz.

Bul maqsetke tómendegi wazıypalardı orınlaw arqalı erisemiz:

-XX ásirdiń 80-90-jılları qaraqalpaq poeziyası baǵdarınıń ulıwmalıq belgilerin anıqlaw;

-J.Izbasqanov, K.Kárimov, S.Ibragimov, M.Berdievlardıń dóretiwshilik jolındagı ózine tán ózgesheliklerdi úyreniw;

5

fakultetlerinde házirgi zaman ádebiy procesine tiyisli sabaqlarda, arnawlı kurs hám semınarlarda paydalanıw múmkin.

Jumıstıń qurılısı. Jumıs kirisiw hám juwmaqtan tısqarı eki baptan turadı. Kirisiw bóliminde temanıń aktuallıǵı, izertleniw tarıyxı, ilimiyámyeliy áhmiyeti, ilmiy jańalıǵı, teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarları, jumıstıń qurılısı haqqındaǵı máseleler sóz etildi.

Birinshi bap «XX ásirdiń 80-90-jıllarındaǵı qaraqalpaq lirikası: J.Izbasqanov, K.Kárimov, S.Ibragimov, M.Berdiev dóretiwshiligi» dep atalıp, ol tómendegi eki bólimnen turadı. «1980-90-jıllardaǵıqaraqalpaq lirikası na sholıw», «J.Izbasqanov,

K.Kárimov, S.Ibragimov, M.Berdiev poeziyasınıń ózine tán ózgeshelikleri».

Ekinshi bap «1980-90-jıllar qaraqalpaq poeziyasında lirikalıq qaharman obrazı» dep atalıp, «Lirikalıq subyekt hám lirikalıq obyektke teoriyalıq sıpatlama», «Shayırlar poeziyasında lirikalıq subyekt hám lirikalıq obyekt obrazların jasaw

ózgeshelikleri» dep atalǵan eki bólimnen turadı.

Jumıs sońında paydalanǵan ádebiyatlar dizimi berildi.

7

I bap. XX ásirdiń 80-90-jıllarındaǵı qaraqalpaq lirikası: J.Izbasqanov, K.Kárimov, S.Ibragimov, M.Berdiev dóretiwshiligi

I. 1. 1980-90-jıllardaǵı qaraqalpaq lirikasına sholıw

Hár bir dáwir turmıstıń barlıq tarawlarına engizip turatuǵın jańalıqları sıyaqlı

ádebiyatqa da jańa sıpatlardı alıp keledi hám onı bayıtıp otıradı. Sebebi, lirika waqıttıń jańalıqların tez sáwlelendiriwi menen aj’ıralıp turadı. Ádebiyatımızdaǵı jańa sıpatlar birinshi gezekte lirikada óz sáwlesin tabatuǵınlıǵı tábiyiy nárse. Al, oqıwshınıń júregin terbetpeytuǵın, onda sezim oyatpaytuǵın, ómir poeziyasın tereń sezbey turıp jazılǵan qosıqlar ádebiyat saxnasınan túsip qaladı. XX ásirdiń 80-90 jılları qaraqalpaq ádebiyatınıń tarıyxında, ásirese lirikashılǵında jańa órlew basqıshı boldı. Jámiyettiń rawajlanıw barısındaǵı burılıslar, sotsiallıq, siyasıy waqıyalar kórkem ádebiyatqa da óz tásirin tiygizbey qalmadı. Ásirese, xalq’ımız tarıyxında ótken ásirdiń 80-jılları burqasınlı dáwir boldı. Bul dáwirdiń lirikası haqqında f.i.d. Q.Orazımbetov tómendegishe jazadı:

«Ulıwma 80-jıllardaǵı qaraqalpaq lirikashılıǵı óziniń rawajlanıwında tómendegishe belgilerge hám dástúrlerge iye bola basladı. Shayırlarımızdıń dóretiwshiligi, belsendiligi hám ózinshelikleri artıp bardı. Dogmatızmnen, haqıyqatlıqtı boyap kórsetiwlerden qutılıw procesi keńnen en jaydı. Lirikalıq shıǵarmalarda kóbirek gumanıstlik kóz-qaraslar ele de kúshlirek rawajlana basladı, shayırlarımızdıń óz jolına, jazıw usılına iye bolıwǵa, kórkemlik izleniwshilikke dıqqatı kúsheydi. Xalıqtıń haqıyqat kórkem tarıyxına, turmısı menen mádeniyatına qıziǵıwshilıq arttı, sotsiallıq hám ulıwma adamzat mashqalaların: jaqsılıq hám jamanl’ıq, ómir hám ólim, ádep-ikramlılıq hám ruwxıy mashqalalardı sóz etiw baslı orındi iyeleydi. Kóp ǵana jaqsı shıǵarmalarda lirikalıq hám

8

publitsistikalıq usıllardı birlestiriw, sonday-aq jámiyettegi sotsiallıq qaramaqarsılıqlardı izertlew tereńlesti»1.

XX ásirdiń sońǵı jigirma jıllıǵı qaraqalpaq lirikasında jańa forma hám jańa kórkem mazmun salası kúshli rawajlanǵan dáwir bolıp esaplanadı. Atap aytqanda,

ótken ásirdiń 80-jıllarınan baslap ádebiy processte kúshli «tolqın» jetilisip shıqtı. Olar Sh.Seytov, K.Karımov, J.Izbasqanov, Sh.Ayapov, B.Genjemuratov, K Reymov, S.Ibragimov, M.Berdiev hám t.b. qusaǵan shayırlar edi. Bul shayırlardıń

dóretiwshiligi arqalı lirikamızǵa jańa kórkem formalar-verlibr, úshlik (xokku),

ekilikler kirip keldi hám óz aldına janr sıpatında qáliplese basladı. Shayırlardıń bul qosıq formaların qollanıwda hár birine tán stili bar. Ádebiy processtegi jańa payda bolǵan bunday qubılıs óz waqtında ádebiy sın tárepinen hár túrli kóz qaraslarda bahalanıldı. Sonı da aytıp ótiw kerek, bul jańa formanı quwatlamawshı toparları da bar edi. Degen menen, bular arasında verlibr forması óziniń kórkemliligi, shayırdıń pikirler aǵımın jetkerip beriwdegi abzallıǵı menen qaraqalpaq lirikası na tez sińisti hám ádebiy dóretiwshilikte bul formanı dóretiwshiler sanı kóbeyip bardı. Olar óz

shıǵarmaların jámiyettiń eń tiykarǵı biriktiriwshi kúshi bolǵan ruwxıy baylıqtı,

ádepikramlıqtı, insannıń qálbine uyalaytuǵın eń jaqsı sezimlerdiń tiykarında jatatuǵın jaqsılıq hám kerisinshe jamanl’ıq sıyaqlı turmıslıq mashqalalardı tereńnen sóz etti. Kóp ǵana jaqsı shıǵarmalarda lirikalıq hám publitsistikalıq usıllardı birlestiriw arqalı ózi jasap turǵan zamannıń mashqalalarına juwap izlegen, onıń kelip shıǵıw sebeplerin izlegen, hár tárepleme izlenislerge, kórkem formaǵa iye qosıqlar dóretile basladı. Bul pikirimizdi dálillew ushın taǵı da usı dáwir lirikaların

1 Оразымбетов Қ., Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем излениўшилик, Н., «Билим», 1992, 15-28-бб.

9

kóplep kórine basladı. Bunda 80-jılları lirikashılıǵımızda atları keńnen málim bola baslaǵan bir qansha shayırlarımızdıń shıǵarmalarında usınday usıllardıń basım bolıp atırǵanlıǵın atap ótiw kerek.»2 dep kórsetedi.

80-90-jılları qaraqalpaq ádebiyatında eń kóp sóz etilgen ekologiyalıq

mashqala hár bir dóretiwshınıń dóretiwshiliginen keńnen orın alıp, búgingi dáwirdiń ruwxıy kelbetin anıq ashıp berip otırdı.

Aral teńiziniń suwı tartılıp, teńiz qáddiniń tómenlep baratırǵanlıǵı sol tubalaw dáwirinde-aq belgili bolıp, onıń tábiyǵıy ortalıqtaǵı áhmiyeti, eger suwı

tartılıp qurıp ketse, onıń aqıbetinen shıǵatuǵın mashqalalar belgili maman

qániygeler tárepinen jámiyetshilikke, basqarıw organlarına óz waqtında-aq bildirildi. Lekin bul bildiriwler itibarǵa alınbadı. Onı xalıqqa járiyalap, sheshimin izlestirmedi. Jazıwishi-shayırlar tiyip-qashıp, tımsallap kórkem shıǵarmalar arqalı ayta basladı. Bıraq, bul ele jetkiliksiz edi. Aral ekologiyası awırıwın jasırǵan adamnıń áshkarasınday bolıp, eń keyninde pútkil dúńyaǵa áshkara bolıp qaldı. Xalıqtıń basına ekologiyalıq apat: awırıwshilıq, óliwshilik, hawa rayınıń keskin

h.t.b. sıyaqlı mashqalalar kún sayın artıp bardı. Bul dáwirde xalıq penen birge jasap atırǵan zamanlas shayırlardıńda dóretiwshilik sezimlerine tásir etti. Óz xalq’ınıń jırı, basına túsip turǵan apatshilıq shayırlardıń baslı teması bolıp qaldı. Taǵı da 80-jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiyatındaǵı baslı ózgeshelik xalıqtıń óz taryxına tereńnen úńiliw, milliy qaharmanların ardaqlaw, milliy úrp-ádet dástúrlerin ulıǵlaw sıyaqlı milliylikti óz boyına sińirgen shıǵarmalardıń erkin túrde sáwleleniwlerinde kórinedi.

2 Оразымбетов Қ., Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем излениўшилик. Нӛкис, «Билим», 1992, 15-28-бб.

10