MD hám PQJ / Kelbetlik sóz shaqabın oqıtıw usılları

Kelbetlik sózler mánilik jaqtan bir - birine jaqın bolıp keledi, degen menen olardıń biri ekinshisinen qanday da ózgesheligi menen parq qıladi. Mısali: kúshli, mıqlı, qarıwlı, ǵayratlı degen kelbetlik sózler mánilik jaqtan bir - birine jaqın, biraq sóylewde biriniń ornına ekinshisi qollanıla bermeydi. Kúshli jigit, mıqli jigit, qarıwli jigit, ǵayratli jigit degen sóz dizbeklerinde olar jigit sózi menen baylanısadı. Al, xojalıq sózi menen biri baylanıssa, ekinshisi qansha mánisles bolǵanı menen anıqlawshı kelbetlik sóz retinde qollanıla almaydı: Kúshli xojalıq (qarıw‟lı xojalıq, ǵayratlı xojalıq emes.) Usınday bir-birine mánilik jaqtan jaqın kelbetlik sózler sinonim kelbetlikler dep ataladı. Bulardı óz ornında qollana biliw kerek. Oqıwshılarǵa sinonim kelbetliklerdin bir sıńarın jazdırıp qalǵanın ózlerine taptırıw kerek. Mısalı:

Shaqqan…

Mazalı…

Alıs… Úlken…

Ashshı…

Sulıw…

Bilgish…

h.t.b

Sinonim kelbetlikler kórkem shıǵarmalarda kóp qollanıladı. Oqıwshılardıń ózlerine kórkem ádebiyatlardan sinonim kelbetliklerdi tabıwdı hám qanday mánide jumsalıp turǵanı, qanday xızmet atqaratuǵınlıǵın anıqlatıwǵa boladı. Bul temalardı

ótkende oqıwshılardıń óz betinshe isleytuǵın jumislarınıń formasın hár qıylı túrge

ózgertip otırıwı múmkin. Barlıq jumıs bir sabaqta bola bermeydi, kelesi sabaqlarda tákirarlaw yamasa juwmaqlaw sabaǵında islenedi. Bularda muǵallim sabaqtıń jeńilden awırǵa qaray qurılıwına, oqıwshılardıń

22

kelbetlik boyınsha sistemali bilim alıp, ámeliy qollanıw kónlikpelerin arttırıwın támiyinlewi kerek. Kelbetlikti úyreniwge baylanıslı sabaqlıqtı kóp ǵana ámeliy jumıslardı tabıw mánisin anıqlaw tiykar hám dórendi kelbetliklerdi ayırıw, qalay jasalǵanlıǵın anıqlaw sıyaqlı jumıslar islenedi. Sinonim ham antonim kelbetliklerdi ayıriw,‟ kelbetliktiń sintaksislik xızmetin anıqlaw sıyaqli jumıslar orınlanadı. Bizińshe‟ bul ele jetkiliksiz. Sebebi kelbetliklerdi ayrıqsha stilistikalıq xızmet júklenedi. Sonlıqtan kelbetliklerdi oqıwshılarǵa úyretiwshilik jumıslarda isleniwi kerek. Súwret, kartochkalarga qarap tekstler dúziw. Dóretiwshilik diktant bayan jumıslarin ótkerip, onda kelbetlik sózlerdiń qollanılıw ózgesheligine itibar beriw kerek boladı. Qaraqalpaq naqıl – maqallarındaǵı sinonim, antonim kelbetliklerdi anıqlaw boyınsha da oqıwshılar óz betinshe islewi kerek. Bul jumıslardıń barlıǵı oqıwshılardıń kelbetlik sóz shaqabın durıs túsinip, onı ámelde qollanıw kónlikpelerin payda etedi.

1.3. Kelbetliktiń jasalıwın oqıtıw

Kelbetlik sozlerdiń jasalıwın oqıtıw biraz quramalı. Sebebi kelbetlikler atawısh sózlerden de, feyil sózlerden de jasaladı. Kelbetlik sózlerdi jasawshı qosımtalar hár qıylı bolǵanlıqtan, olar bildiretuǵin shártler de hár qıylı bolip keledi. Sonlıqtan, bul tuwralı oqıwshılarǵa bilim beriwde, birinshiden qosımtasız kelgen dáslepki túbir sózdiń leksikalıq mánisin anıqlaw kerek bolsa, ekinshiden qosımta qosılıw arqalı jasalǵan kelbetlik sózdiń leksikagrammatikalıq mánisin anıqlaw kerek boladı. Bul ushın olardı bir - birine salıstırıw jolı menen túsindiriw kerek.

Kelbetlikler tek sóz jasawshı qosımtalar menen ǵana emes, al sóz qosılıw usılı arqalı da jasaladı. Bunda sózlerdiń dizbeklesiwi, juplasıwı,

23

biriktiriw arqali da zattıń belgisin bildiretuǵin sózler payda bolatuǵınlıǵın oqıwshılarǵa túsindiriwimiz zárur.

Búgingi kúnniń talabı jaslardı dúnya tálim satndartlarına juwap bere alatuǵın ilimli jaslar etip shıǵarıw bolıp tabıladı. Sol ushın hár bir sabaqtı sapalı, mazmunlı etip aytıp barıw, jańa pedagogikalıq usıllardı qollanıw, zamanagóy kompyuter texnologiyalarınan paydalanıw maqsetke muwapıq keledi.

“Kelbetliktiń jasalıwı “ temasın ótkende kúndelikli sabaq jobasın bılay shólkemlestiriw kerek:

1.Sabaqtıń teması: Kelbetliktiń jasalıwı.

2.Sabaqtıń maqseti: Kelbetliktiń basqa sóz shaqaplarınan qosımtalar qosıw

,sózge sóz qosıw hám leksika-semantikalıq usıl menen jasalatuǵının túsindiriw.

3.Sabaqtıń nátiyjesi: Oqıwshılar bul temanı ózlestiriw arqalı tomendegi bilim kórsetkishlerine iye boladı:

a)Atawısh hám feyil sózlerge sóz jasawshı qosımtalar qosılıw arqalı

dórendi kelbetliklerdiń jasalıwın;

b) Sózge sóz qosıw arqalı qospa kelbetliklerdiń payda bolıwı, qospa kelbetliktiń ózi birikken, birikpegen, jup, tákirar kelbetlikler bolıp bólinetuǵının;

v) leksikasemantikalıq usıl menen jasalǵan kelbetliktiń adektivaciya (lat. Adjectium-kelbetlik) dep atalatuǵının ;

c) kelbetliktiń jasalıwın úyreniw arqalı kelbetlikke morfoligiyalıq tallaw jasaw kónlikpesine iye boladı.

4.Sabaqqa ajıratılǵan waqıt: 45-minut.

5.Sabaqtı qurallandırıw: Taxta, por, marker, kompyuter, salydları, bideokoz, bideoproektor, skaner, bideo ekran, tarqatpalı materiallar, sabaqlıq

24

hám shınıǵiwlar. Sabaqtı otkeriw metodları, muǵallimniń túsindiriwi hám aqliy hújimi metodlarinan paydalanıladı.

6. Sabaqtıń barısı:

Oqıwshılar menen sálemlesiwi, taxta, por, kompyuter, skaner hám t.b tayarlıǵın kozden ótkeriw. Qatnastı barlaw hám kabinettiń tazalıǵ‟n kózden

ótkeriw.

Tema: Kelbetliktiń jasalıwı

Joba:

1.Atawısh tiykarlı dórendi kelbetlikler

2.Feyli tiykarlı dórendi kelbetlikler

3.Qospa kelbetlikler hám olardıń túrleri

4.Kelbetliktiń leksika-semantikalıq usıl menen jasalıwı.

Temanı, jobanı taxtaǵa jazıp bolıp, oqıwshılardıń mektepte alǵan bilimlerin tekseriw maqsetinde ortaǵa sorawlar taslayman. Bul arqalı oqıwshılardıń kelbetlik tuwralı qanday bilimge iye ekenligin biliwge múmkinshilik tuwadı:

1.Kelbetlik degen ne?

2.Kelbetliktiń qanday sorawları bar?

Qısqalı, biyikli-pásli hám t.b.

a)Atlıqlarǵa jalǵanadı: mazasız, nátiyjesiz, hálsiz, kúshsiz, aqılsız hám t.b

b)Almasıqlarǵa jalǵanadı; mensiz, sensiz, olsız, bulsız hám t.b.

-day/-dey, -tay/ -tey qosımtaları.

a)atlıqtan: adamay, jinjidey, sebettey, aynaday hám t.b.

b)kelbetlikten: jaqsıday, jamanday, oyımdaǵıday.

c)almasıqtan: onday, bunday, sonday, usınday hám t.b. -ǵı/-gi, -qı/ -ki qosımtaları.

25

a) waqıtlıq manidegi atlıqlarǵa jalǵanadı: jazǵı, qısqı, gúzgi, báhárgi, túski hám t.b.

b) waqıtlıq hám orınlıq mánidegi ráwishlerge jalǵanadı: búgingi, keshegi, burınǵi, bayaǵı, házirgi, bıltırǵi, erteńgi t.b.

-shaq/ -shek, -shiq qosımtaları.

a)atlıqlarǵa jalǵanadı: ashıwshaq, kewilshek hám t.b.

b)feyillerge jalǵanadı: qızǵanshaq, jasqanshaq, erinshek, úyrenshik, uyalshaq, tartınshaq, umıtshaq hám t.b.

-shıl/ -shil qosımtası: qonaqshıl, iyisshil, shawqımshıl t.b. - lıq/ -lik qosımtası: Kóyleklik,

shiylik, awıllıq t.b.

- Shań _sheń qosımtası:

a) adamnıń tuwısqanlıq jaqınlıgın hám bir jerde jasawdaǵı ortaqlıq belgisin bildiredi: atlas, irgeles, qońÍslas, shegaralas, jerles, qoralas hám t.b

b) adamnıń belgili bir predmetke, dáwirge, qarım-qatnasqa hám xızmetine baylanıslı sheriklesgenligin, ortaqlasqanlıǵÍn bildiredi: sabaqlas, tabaqlas, dasturqanlas, aylas, kásiples, zamanlas hám t.b.

v) pikirleslik, sezimlik, jaqınlıq hám isleytuǵın isine, xızmetine qaray ortaqlaslıq belgisin ańlatadı: sırlas, kewilles, pikirles, minezles t.b.

c) belgili bir predmettiń yamasa adamnıń jeke ozine tán belgisin, onıń sının, sıpatın bildiredi: murtlas, saqallas, etles, júnles t.b.

-paz qosımtası: ónerpaz, jaǵımpaz, kelisimpaz t.b. -góy qosımtası: zamanagóy, xoshametgóy, aqilgóy t.b -dar qosımtası: ónimdar , hasıldar t.b.

-kar/-ker/ -ger qosımtaları: Gúnáker, hiyleker t.b -laq qosımtası: qumlaq, taslaq t.b.

26

-xor qosımtası: qanxor, jalaxor, jemxor t.b.

-biy/-na qosımtası: biygúna, nadurıs, nailaj, biyúmit t.b. -ıy/ -iy qosımtası: tariyxıy, siyasiy, ádebiy, qıyalıy hám t.b. -ı/-i qosımtası: qaraqalpaqı, ózbeki, qazaqı t.b. Feyil tiykarları dórendi kelbetlikler:

-ǵır/- gir, qır/ -kir qosımtaları: tapqır, shapqır, bilgir, keskir, alǵır hám t.b.

-maylı/ -meyli, -balı/ -beli, -palı/- peli qosımtaları: awmalı, aynımalı, serppeli,

kóshpeli, awıspalı hám t.b.

-awıq/ -ewik/ -wıq qosımtaları: baqırawıq, súzewik, kúylewik, tebewik hám t.b. -qısh/ -kish, -ǵısh/ -gish qosımtaları: aytqısh, kórgish, bilgish (bul

qosımtalar -ǵÍr/-gir, -qır/ kir qosımtalarına sinonim bolıp keledi)

-qaq/ -kek, -ǵaq/ -gek, -aq/ -ek, -ıq/ -ik, -q/-k qosımtaları: urısqaq, tayǵaq,

qorqaq, qashaq, úrkek, kesik, tislewik, jılawıq, jırıq, kúyik, jalpıldaq hám t.b.

-aǵan/ -egen qosımtası: qashaǵan, tebegen, jataǵan, súzegen t.b.

-qın/ -kin, -ǵın/-gin qosımtası: tasqın (suw), satqın (adam), qızǵın (is)t.b.

27

Kelbetlik jasawshı qosımtalardı elektron taxtada tuisindirip bolǵannan

keyin oqıwshılardıń alǵan bilimin jáne slayda arqali gáp ishinen kelbetlik soizlerdi kóp noqattıń ornına tiyislisin qoydırıw arqalı bekkemlep ótemiz.

Qospa kelbetlikler

Kelbetlikler tek sóz jasawshı qosımtalar jardeminde jasalıp ǵana

qoymastan, sozlerdiń dizbeklesip yaki tákirarlanıp keliwi arqalı da

28

jasaladı. Bunday sózge sóz qosıw arqalı payda bolǵan kelbetliklerdi qospa kelbetlikler deymiz. Qospa kelbetliklerdiń túri bar.

1.Birikpegen qospa kelbetlikler

2.Jup kelbetlikler

3.Tákirar kelbetlikler

4.Birikken kelbetlikler

Birikpegen qospa kelbetlikler 3 túrli usıl menen jasaladı:

1)Sóz qosılıwı: kók ala, qara torı, aq boz, qabaq bas, teke saqal, qoy kóz, biyday reń, badam qabaq t.b.

2)Sóz qosılıw hám sóz jasawshı qosımtalar arqalı: uzın boylı,

suliw sımbatlı, ala kózli, qara saqallı, eki bólmeli hám t.b.

3) Leksika-sintaksislik usıl menen yaǵnıy belgili bir sóz dizbekleriniń leksikalasıp bir mánige iye bolıwınan da jasaladı: ant urǵan, pir qaqqan, kórse qızar, barıp turǵan t.b.

Jup kelbetlikler

Jup kelbetlikler zatlardıń belgilerin hár tárepleme ulıwmalastırıp, sıpatlap kórsetedi. Olar kóbinese bir-birine antonim boladı. Úlken-kishi, jaqsı-jaman, mayda-shúyde, uzın-shubay, jaman-jáwtik t.b.

Tákirar kelbetlikler

Bir kelbetlik sózdiń jup sóz turinde tákirarlanıwınan jasaladı. Mısalı: qızıqqızıq, úlken - úlken hám t.b.

Kelbetliklerdiń intensiv formaları da tákirar kelbetlikke kiredi: supsulıw, up-uzın, sap-sarı, úp-úlken t.b.

Birikken kelbetlikler

Eki sózdiń biri-biri menen tıǵiz birigiwinen jasalǵan kelbetlikler birikken kelbetlikler delinedi.

29

Kelbetlik+ kelbetlik: esersoq, awmeser t.b.

1)Kelbetlik+atlıq: ashkóz, jarımes, jalańayaq shaymiy hám t.b.

2)Atlıq+atlıq: almabas, qálemqas, jelókpe, suwmurın t.b.

3)Atlıq+kelbetlik: tamaqsaw, esalań, kózashıq t.b.

4)Atlıq+kelbetlik feyli: gúdibuzar, estıyar, shanashır qosjaqpas t.b.

5)Intensiv formadaǵI kelbetliklerdiń birigiwinen jasaladı: appaq, námnaǵan t.b.

Leksika-semantikalıq usıl

Basqa sóz shaqaplarınıń kelbetlikke leksika-semantikalıq usıl menen ótiwi

adektivaciya (latınsha kelbetlik) dep ataladı.

Gáp ishinde kelbetlikke –ǵan/ -gen, -qan/-ken formalı kelbetlik feyiller óte

aladı. Mısalı: Men atamanıń wásiyatı menen kelisken bir nayza

soǵıp atırman. Qaynaǵan ıssıda qumlardı gezip. Geypara gáplerde atawısh feyil, hal feyil, feyildiń betlik forması da kelbetliktiń ornına qollanıladı.

Mısalı: Adam peyli azsa qurǵın turmısta. Kótere shan-

sháwket dástúr quwıspa. Taza temanı juwmaqlap bolıp, oqıwshılardıń alǵan bilimin tekseriw maqsetinde test ótkeriwge boladı.

Test sorawları

1.Uzın boylı qız esikten kirip keldi. Berilgen gápte qanday kelbetlik bar? a) birikken kelbetlik

b)birikpegen kelbetlik

c)dórendi kelbetlik

d)tiykar kelbetlik

2.Awıldaǵı klasslas dosları esine tústi. Neshe jerde kelbetlik jasawshı

qosımtalar bar?

30

a)bir jerde

b)eki jerde

c)úsh jerde

d)tórt jerde

3.Jańaǵı adam… adam eken. Kóp noqattıń ornına kereklisin qoy. a) ant urǵan

b) barıp turǵan c) kórse qızar d) mine degen

4.Eki bólegi de mánige iye bolmaǵan jup kelbetlikti tabıń?

a)jaqsı - jaman

b)jaman - jáwtik

c)mayda-shúyde

d)shım – shıtırıq

5. Birikpegen qospa kelbetlikti tap?

a)kók - ala,qara-tor

b)qásiyeti-joq, shay-miy

c)nám – naǵan, úp - úlken

d)aman - esen, ilgerili - keyinli

6. Men bir qatqan qosıq jazıp keldim.Gápte kelbetlik barma?

a)birikken kelbetlik

b)birikpegen kelbetlik

c)jup kelbetlik

d)leksika –semantikalıq usıldaǵı kelbetlik

31