MD hám PQJ / Kelbetlik sóz shaqabın oqıtıw usılları

Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Kamalova M.

Tema: Kelbetlik sóz shaqabın oqıtıw usılları

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Ilimiy basshı: docent Shárigúl Allaniyazova

Nókis – 2013

2

Jaqlawǵa ruqsat berildi

Kelbetlik sóz shaqabın oqıtıw usılları

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Kamalova Madinanıń pitkeriw qánigelik jumısına

«» bahası qoyilsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

JOBASÍ:

3

1.Oqıwshılarda sóz shaqapları haqqında túsiniklerdi

2.2.Kelbetliktiń zatlasıwın hám n sintaksislik xizmetin oqitiw 38

2.3.Kelbetlikti oqıtıwda interaktiv metodlardan paydalanıw usılları

4

Kirisiw

Elimizde tálim hám tárbiya salasında Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlamasınıń Bilimlendiriw haqqında Ózbekstan Respublikasınıń nızamnıń qabıl etiliwi hám ámelde qollanılıwı, mámleketlik bilimlendiriw standartlarınıń belgileniwi mekteplerde, kollejdlerde, akademiyalıq liceylerde tálim hám tárbiya islerin tańlawǵa keń múmkinshilikler jaratpaqta.

Prezidentimiz I.A.Karimov óz miynetlerinde “ Bárimizge ayan, insane ju\regine jol tabıw eń áwele tálim - tárbiyadan baslanadı. Sonıń ushın qashan bolmasın bul haqqında sóz bolsa, babalarımız qaldırǵan biybaha miyrastı eslew menen birge, ata – analarımız qatarı biz ushın eń jaqın bolǵan jáne bir ullı insan – oqıtıwshı hám ustazlardıń jaqsı niyet miynetlerin húrmet penen tilge alamız,1 - dep muǵallimlerdiń miynetlerine ayriqsha baha beredi.

Qaraqalpaq tilin hár tárepleme úyreniw oqıwshılardın ilimdi tereń iyelep alıwın támiyinleydi,oqıwshılardıń logikalıq oylawın rawajlandıradı, jámiyetlik turmısqa kóz – qarasın qáliplestiredi.Qaraqalpaq tili oqıw páni sıpatında basqa oqıw pánleri ishinde tiykarǵi orındi iyeleydi.

Qaraqalpaq tili pán sıpatında úyrenilip ǵana qoymastan, mektepte oqıtılatuǵın basqa pánlerdi oqıwshılardıń oqıp úyreniwinde negizgi qural bolıp esaplanadı.Sonlıqtan da óz ana tilinde sanalı hám hár tárepleme bilim alǵan oqıwshı jaslar ilim sırlarin tereń úyreniwge tábiyat qubılıslarında bolıp atirǵ an

ózgerislerdi durıs túsiniwge, oǵan ózinshe pikir júgiziwge keń múmkinshilikler aladı. Qaraqalpaq tilin úyreniw arqalı oqıwshılardıń adamlar menen qatnası, jámiyetke kóz qarası rawajlanıp baradı. Oqıwshılar ana tilin úyreniw nátiyjesinde pán

1 I.A.Karimov. Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh. Tashkent, “Mánawiyat” 2008, 130 - bet

5

tiykarların sanalı túrde ózlestiredi, oy - pikiri bargan sayın ósip rawajlanıp baradı. Qaraqalpaq tilinen sabaq ótiw barısında teoriyalıq materiallardı túsindiriwde bolsın, shınıǵıw jumısların júrgiziwde bolsın, onda xalqımızdıń ruwxıy dúnyası til baylıǵımız negizinde keń túrde bayanlawı hám oqıwshılardıń ana tiline, xalıqqa bolǵan mehirmuxabbatın tárbiyalawı tiyis. Demek oqıwshılar óz ana tilin qunt penen úyrenip, onı qádirleytuǵın bolıwı kerek.

Mekteplerde, akademiyalıq licey hám kollejdlerde qaraqalpaq tilin oqıtıwdiń sapasın jaqsılawda muǵallim kadrlarınıń teoriyalıq bilimi menen metodikalıq is sheberligi úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan da, hár bir qániyge muǵallim ilimniń, lingvistika hám pedagogika menen metodikaniń jetiskenliklerin sistemali túrde

úyrenip, onı ózinde ózlestirip barıwları kerek.

Mektepte oqıwshılar ana tilin úyreniw nátiyjesinde til haqqında, onıń grammat‟ikalıq qurılısı, sózlik quram‟, tildiń rawajlanıw tariyxı menen nızamları tuwralı belgili dárejede bilimge iye bolıwı kerek.Tildiń jámiyetlik turmısta adamlardıń óndirisli xizmetinde tutqan ornı haqqında túsinik alıwı, ádebiy tildi tolıq ózlestiriliwi, oni „ awızsha hám jazba túrde tiyisli orınlarda durıs qollana biliwi, tildiń leksikalıq quramın, grammatikalıq normaların hár tárepleme iyelep alıwı tásirli sóylew hám oqıy biliwi, sawatlı qátesiz jaza alıwı shárt. Oqıwshılardıń ózlestirgen bilimdi awızsha hám jazba tilde ámeliy jaqtan qollanıw kónlikpelerin jetilistiriwge baylanıslı shınıgıw jumısların úzliksiz júrgiziw lazım.

Qaraqalpaq tilin oqıtıwdin qıyın hám qospalı tárepi birinshiden, mektep muǵallimleriniń teoriyalıq hám ámeliy jaqtan tayarlıq dárejesine, mol tájriybesine baylanıslı bolsa, ekinshideń zarúrli bolǵan qaraqalpaq tiliniń baǵdarmaları menen sabaqlıqlar oqıw qurallarına tiykarlanıp ilimiy jaqtan

6

islengen, mektep tájriybesi negizinde qurılgan qaraqalpaq tiliniń oqıtıw metodikasına tikkeley baylanıslı bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq tilin oqıt‟iwdıń ózine tán metodikalıq principleri bar. Bular tiykarınan til qurılısı bólimlerin hám olardıń bildiretuǵın mánilerin ajırata biliw, oqıwshılarda tilge bolǵan qızıǵıwshılıqtı payda etiw, qaraqalpaq tilin oqıtıwda tásirli oqıtıw sóz mádeniyatın qáliplestiriw, oqıwshılardıń jazıw mádeniyatın, sawatlılıgın úzliksiz asırıp barıw máseleleri. Sonıń ushında hár bir muǵallim oqıwshınıń sózdiń mánisine qaray túsingenin mudamı baqlap barıwı shárt. Oqıwshılardıń tilge bolǵan qızıgıwshılıgın artırıwda tilge baylanıslı aytılǵan ullı adamlardıń pikirlerinen, naqıl - maqallardan mısallar keltiriw, mazmunlı tekstler menen shınıgıwlar islewi kerek.

1. Oqıwshılarda sóz shaqapları haqqında túsiniklerdi qáliplestiriw usılları

Oqıwshılarǵa sanalı bilim hám tárbiya beriw hár bir muǵallimniń aldına qoyǵan wazıypa. Bul ushın muǵallimnen júda úlken sheberlik talap etedi. Qaraqalpaq tili páni boyınsha hár bir tarawdıń har bir temanı qalayınsha ótiliw tártibin muǵallim hár qıylı etip ámelge asırıwı múmkin. Mısalı, morfologiya tarawı boyınsha sabaq ótiwdiń de ózine tán ózgesheligi bar. Oqıwshılarǵa morfologiya tuwralı teoriyalıq maǵliwmat há ámeliy kónlikpe beriwde dáslep sózdiń jasalıwı menen ózgeriwi haqqında bilim beriledi de, onnan soń sóz shaqapları turaqlı

úyreniledi.Bunda sóz shaqapların óz aldına ayırim – ayırım há bir klassta uyreniwden burın dáslep sóz shaqapları tuwralı oqıwshılarǵa túsinik beriledi. Bul ushın mektep baǵdarlamasında belgili dárejede saat ajıratılǵan. Oqıwshılardıń sóz shaqapların, onıń leksika – grammatikalıq

7

ózgesheliklerin durıs hám ańsat túsinip alıwına erisiwiz ushın sózlerdi sóz shaqaplarına durıs klassifikaciyalap alıwımız kerek. Yaǵnıy sózlerdiń ne ushın sóz shaqaplarına bólinetuǵınlıǵın, bóliniw sebeplerin há bir sóz shaqabına tán leksikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik ayırmashılıqlardı mısallar járdeminde zárúrli bolǵan metodikalıq usıllardı qollana otırıp túsindiriw kerek boladı. Álbette, sóz shaqapları tuwralı túsinik bergende mısallar járdeminde túsindiremiz de, onı tómendegidey ámeliy jumıslar tiykarında oqıwshılardıń tolıq hám hár tárepleme

ózlestire alıwına erisiwge boladı.

Oqıwshılarǵa berilgen gápler menen tekstlerdegi sózlerdiń qaysı sóz shaqabı ekenin anıqlatıw hár bir sóz shaqabına tán grammatikalıq kategoriyalardı mısallar járdeminde ayttırıw, sabaqlıqta berilgen shınıǵwlar tiykarında hár túrli jazba jumıslardı izlestiriw zárúr.

2. Jumıstıń maqset hám wazıypaları

Mekteplerde qaraqalpaq tilin oqitıwda sabaqlıqlar menen birge oqıw – metodikalıq qollanbalar da zárúr. Sebebi, hár bir tema boyınsha muǵallim jeterli dárejede teoriyalıq bilimge iye bolǵanlıǵÍ menen, onı oqıwshılarǵa jetkeriwdiń usılların tolıq meńgerip alıwı kerek. Házirgi dáwirde mámleketlik tálim standartlarınıń talaplarına tiykarlanıp sabaqlıqlar menen birge oqıw – metodikalıq qollanbalar da islep shıǵılmaqta, biraq qaraqalpaq tilin oqıtıwda metodikalıq qollanbalar ele tolıq islengen joq. Ayırım temalardı oqıtıwǵa baylanıslı metodikalıq qollanbalar júda az. Máselen, kelbetlik sóz shaqapların oqıtıwǵa baylanıslı metodikalıq miynetlerde júda az hám qısqa aytılǵan.

Jumısımızdıń maqseti 5 - klassta ótiletuǵn kelbetlik sóz shaqabı, onıń mánilik túrlerin oqıtıwǵa baylanıslı pikirler bildiriw, oqıtıw

8

metodları, jańa metodikalıq texnologiyalar boyınsha metodikalıq kórsetpeler beriw bolıp esaplanadı. Jumıstı jazıwda tájriybeli muǵallimlerdiń is usıllarınan, metodikalıq qollanbalardan, ilimiy – metodikalıq ádebiyatlardan paydalandıq.

Qaraqalpaq tilinde kelbetlik sóz saqabın oqıtıwga baylanıslı E.Berdimuratov, Q. Pirniyazovtıń “Orta mekteplerde qaraqalpaq tilin oqıtıw metodikası”

(Nókis,1988), B.Qutlımuratov, P.Kenjebaebalardıń “Qaraqalpaq tili morfologiyasın oqıtıw usılları”(Nókis, 1996), miynetlerinde qısqa pikirler aytılǵan. Kelbetlik hám ońıń mánilik túrlerin oqıtıwǵa baylanıslı ózbek tilinde A.Ǵulomov, Q.Nematovtıń “Ona tili tálim mazmuni” (Toshkent, 1995), A.Ǵulomov, M. Qodirovtıń “Ona tilin óqitish metodikasi ” (Toshkent, 2011), B. Tuxliev, M.

SHamsiev, P.Ziyadovalardıń “Ózbek tilin óqitish metodikasi” (Toshkent, 2006), qazaq tilinze Á. Isabaevtıń “Qazaq tilin oqıtıw metodikası” (Toshkent, 2003) hám J.Nurjannıń “Qazaq tilin oqitıw texnologiyası ” (Almati, 2008) miynetlerinde qısqa toqtap ótilgen. Kelbetliktiń há bir túrin oqıtıw, oqıtıwda jańa pedagogikalıq texnologiyalardı qollanıwǵa baylanıslı pikirler az berilgen.

Kelbetlikti oqıtıwǵa baylanıslı “Til va adabiyot tálimi”, jurnalında

“Muǵallim hám úzliksiz bilimlendiriw”, “Bilim bulaǵı” jurnallarında ayırım maqalalar járiyalanǵan. Bul maqalalarda kelbetlikti oqıtıwǵa baylanıslı ayırım pikirler aytılǵan.

Biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń tiykarǵı maqseti kelbetlik hám onııń túrlerin, jasalıwın, dárejeleri hám sintaksislik xızmetin oqıtıw boyınsha metodikalıq tájriybelerge, ilimiy – metodikalıq miynetlerge súyene ótırıp óz pikirlerimizdi bildiriw. Kelbetlik sóz shaqabı tilimizde kóp qollanılatuǵın, stillik múmkinshilikleri keń sóz shaqaplarınıń biri. Sonlıqtan biz, mekteplerde oqıwshılarǵa kelbetlik boyınsha tek grammatikalıq qaǵıydaǵa tiykarlanıp teoriyalıq bilim berip qoymastan,

9

olarǵa kelbetliklerdiń qollanıw ózgesheliklerin, ámeliy táreplerin úyretip barıwımız zárúr. Bul ushın muǵallim oqıwshıǵa hár qıylı metodlar járdemindebilim beriwi, pedagogikanıń sheberligi tiykarında oqıwshılardı sabaqqa qızıqtırıp barsa maqsetke muwapıq boladı. Sonlıqtan, biziń pitkeriw qánigelik jumısımız mekteplerde, akademiyalıq litsey hám kolledjlerde kelbetlik sóz shaqabın oqıtıwda teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye boladı dep oylaymız.

10

I BAP. KELBETLIK HÁM ONÍŃ TÚRLERIN OQÍTÍW USÍLLARÍ

1.1. Kelbetlik haqqında ulıwma túsinik beriw usılları

Kelbetlik sózlerdi tereń úyreniw hám onı sanalı ózlestiriw arqalı oqıwshılardıń awızsha hám jazba til baylıgı rawajlanadı, óz pikirin basqalarǵa anıq jetkeriwde sheshiwshi áhmiyetke iye. Oqıwshılarda kelbetlik sózler haqqında baǵdarlama talabına ılayıq bilim payda etiw ushın tómendegi wazıypalardı; iske asırıw kerek:

1.Tematikalıq joba dúzgende kelbetlik ushın ajıratılǵan saatlardı temalar boyınsha durıs bólistire biliw hám onda qollanılatugın tiyisli metodikalıq usıllar menen metodlardı anıqlap alıw.

2.Oqıwshılardıń sabaqqa bolǵan belsendiligin hám qızıgıwshılıgın boldırıw.

3.Kelbetlik sózlerdi leksika, fonetika tarawları hám basqa sóz shaqaplari menen baylanıslı ótiwdi júzege asırıw.

4.Oqıwshılardıń sabaqlıq boyınsha hám kórkem ádebiyat tiykarında berilgen tekstler ústinde islew uqıplın qáliplestiriw.

5. Oqıwshılardıń kelbetlik sózlerdi tekst ishinen tańlap alıwına,onıń atlıq hám ráwishlerden ayırmash‟ılıǵın bilip alıwına erisiw.

Álbette, bul talap hám wazıypalardı sabaqtıń barısında iske asırıwda muǵallim birinshiden , kóbinese oqıwshılarǵa óz betinshe dóretishilik jumıslardı turaqlı túrde isletip barıwı shárt.Onda kóp noqattıń ornına zattıń belgisin bildiretuǵın sózlerdi taptırıp, oǵan sorawlar qoydırıw, berilgen tekst yáki gáplerdegi kelbetlik sózlerdi taptırıp, olardıń qaysı sóz shaqabı menen baylanısıp turǵanın anıqlattırıw, yáki dáslep qanday?

11