MD hám PQJ / I.Yusupov poemalarında folklorlıq dástúrler (Máńgi bulaq hám Búlbil uyası shıǵarmaları mısalında)

sıpatında tap usınday adam bolǵanı anıq. Sonday qásiyetlerdi shayır ápsanalıq yamasa folklorlıq syujetti, folklorlıq dátúrlerdi sheberlik penen utımlı, dóretiwshilik baǵıtta paydalanıw arqalı ashıp otır. Al, buǵan qarama–qarsı patsha bolsa, jeńilteklik penen ustaz alımǵa: «Bizge «abaylı bol!» degenińiz–ǵoy»–dep onı basqasha jorıp, urısqumarlıq yamasa áskeriy jol menen ǵana túsinip juwap qaytaradı.

Álbette, bunday folklorlıq kórkem sıpatlar yamasa ondaǵı ayırım bóleksheler menen basqa da sıpatlar sırttan qaraǵanda birden kórinip turǵan bolsa da, al onı sol kórkem dóretpeniń syujetlik–kompoziciyalıq qurılısında orınlı isletiw, yaǵnıy qaysı ertek yamasa dastanlıq sıpattı, yaki qanday da bir ápsana menen joqarıdaǵı sıyaqlı terme–tolǵawlardı qaysı orınlarda beriw kerekligi eki adamnıń qolınan kele beretuǵın júdá ańsat is emes. Bunıń ushın, birinshiden, bul formalıq sıpatlar menen kórkem dátúrler sol qálem iyesiniń pútkil naturasına sińgen bolıwı, yaǵnıy, olardı sóz sheberi tereń iyelep, jaqsı meńgergen bolıwı kerek bolsa, ekinshiden, olardı tvorchestvolıq túrde paydalanıw ushıe sheberlik, talant zárúr. Bularsız sol folklorlıq datúrlerden paydalanıw ónimsiz yamasa stixiyalı, tásirsiz, yaki sxemalı turde de qalıp qoyıwı múmkin. Al, biz I.Yusupovtıń dóretpelerin folklorlıq dastúrlerdi paydalanıwda bunday unamsız nárselerdi ushıratpaymız. Shayır poeziyasında folklorlı dóretiwshilikti paydalanıwda sol uzaq

ásirlerdegi milliy kórkemlik dástúrlerimiz qayta jańǵarıp, qaytadan tuwılǵan yańlı sáwlelenedi.

Ulıwma alǵanda, I.Yusupovtıń bul «Máńgi bulaq» poemasında xalqımızdıń bay milliy folklorındaǵı turmıs shınlıǵın, insanlardıń oy ármanların qıyalıy fantastikalıq jol menen kórkem túrde túsiniw hám túsindiriw tiykarǵı negiz bolıp xızmet etedi. Xalıqtıń kórkem oyındaǵı usınday folklorlıq pikirlew shayır ushın tek syujet, bir tutas syujetlik kompoziciya dúziwdiń usılı ǵana bolıp qalmastan, al folklorlıq dástúrlerdegi bunnan basqa da bir neshe qásiyetler sol baslı syujetlik baǵdardı estetikalıq jaqtan bezewge de alıp kelgen. Shayır folklorlıq dástúrlerdegi bir

neshe poetikalıq arsenallardı naq turmıslıq filosofiyalıq áhmiyeti basım problemalar, ádep–ikramlıq máseleler hám realistlik kórkem psixologiyalıq dáliyller menen bezep, bayıtıp isletken. Bul XX ásir kórkem sóz sheberiniń folklordı jańǵırtıwdaǵı úlken tabısı.

I.Yusupov «Búlbil uyası» shıǵarmasınıń ulıwma juwmaǵında hár qanday tiri maqluq óz uyasınan yaki juptısınan ayrılsa úlken apatqa, tragediyaǵa ushıraydı yamasa nabıt boladı degen pikirdi obrazlı túrde keltirip shıǵarıp, onı pútkil insaniyatqa sóz qádiriniń ullı kúshi, onıń tereńligi menen jetkeredi. Haywanatlar ushın dúzdegi uya, jaratılıs tábiyatı, jasaw ornı bolsa, al insan adam balası ushın bul shańaraq tuwılǵan jer, putkil jer sharı olardıń óz uyası bolıp esaplanadı. Sol uya buzılsa olardıń ekewi de nabıt boladı. Bizińshe bul úlken filosofiyalıq, ádebiy kórkemlik pikir bolıp esaplanadı. Bul pikirlerdiń folklorlıq hám jazba ádebiy dástúrler menen poetikalıq túrde sheber sintezlenip beriliwin biz, tómendegi tarawlarımız arqalı dáliyllep kórsetiwge umtılamız.

Juwmaqlap aytqanda usılardıń barlıǵı hár qanday ullı talant iyeleri menen eń kúshlimen degen zamanagóy qálem iyeleriniń barlıǵı da folklorlıq dástúrlerden shetlep ótpegen. Olar óz ana folklorı menen birge pútkil jáhán xalıqlarınıń folklorlıq dástúrlerindegi eń jaqsı hasıl marjanlar menen qurallanıp, olardı búgingi kórkem ádebiy dástúrler, dáwir haqıyqatlıǵı menen tutastırıp otırıp ullı dóretpeler jazǵan.

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR:

1.Karimov I. A. Joqarı mánawiyat–jeńilmes kúsh. Tashkent, «Manaviyat»,

2008.

jasları», 2009, 23-aprel.

3.Axmetov S. Qaraqalpaq sovet poeziyası. Nókis, 1988.

4.Axmetov S, Sultanov Q. Ádebiyattanıw. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1987.

5.Axmetov S, E senov J, Járimbetov Q. Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi. Nókis, «Bilim», 1994.

6.Bazarbaev J. Búlbil uyası-jan uya tımsalı// «Erkin Qaraqalpaqstan», 2008,

3-mart.

7.Bazarbaev J. Danalıǵı gózzallıqqa ulasqan shayır (Ádebiy filosofiyalıq oylar). Nókis, «Bilim», 2008.

8.Bazarbaev J. Shayır poeziyasında insan filosofiyası// «Erkin

Qaraqalpaqstan», 2008, 11-oktiyabr.

9.Boboev T. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent, «Óqituvchi», 1979.

10.Esemuratov G. I. Yusupovtıń poeziyası. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1976.

11.Esenov J. Máńgi bulaqtı qayta oqıp… «Ustaz jolı», 2000, 3-may.

12.Esenov J. Poeziya juldızı (I.Yusupov dóretiwshiligi mısalında). Nókis,

«Bilim», 2003.

13.Esenov J. Shayırdı qayta tıńlaǵanda// «Erkin Qaraqalpaqstan», 2006, 21noyabr.

14.Kamalov Q. Dala búrkiti. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1990.

15.Qabdolov Z. Sóz óneri. Almatı, «Mektep», 1982.

16.Mamajonov S. Poeziyada lirik qahramon masalasi // «Sharq yulduzi», 1961,

№9.

17.Mámbetniyazov T. Poeziya – turmıs, gúres hám talpınıw. Nókis, 1993.

18.Mámbetniyazov T. Jańa qaraqalpaq poeziyası hám dáwir talabı. Nókis, 1994.

«Ámiwdárya», 1997, №11-12.

20.Mámbetov K. Ádebiyat teoriyası. Nókis, «Bilim», 1995.

21.Nurjanov P, Sayımova G. I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poemasınıń janrlıq

haqqında oylar// «Erkin Qaraqalpaqstan», 2008, 25-sentiyabr.

23.Orazımbetov Q. Poeziya sarayınıń sárdarı// «Erkin Qaraqalpaqstan», 2009,

21-aprel.

24.Rahimjonov N. Davr va ózbek lirikasi. Toshkent, 1979.

25.Rahimjonov N. Ózbek sovet adabiyotida poema. Toshkent, 1986.

26.Rahimjonov N. Mustaqillik davri ózbek sheriyati. Toshkent, «Fan», 2007.

27.Sayımova G. I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasında xarakter máselesi//ÓzRIAQQB «Xabarshısı», 2007, №3.

28.Sultanov I. Adabiyot nazariyasi. Toshkent, «Óqituvchi», 1980.

29.Sultanov Q. Zamanlas janım menen… Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1972.

30.Sultanov Q. Jańa dáwirdiń poeziyası// «Qaraqalpaqstan jasları», 1996, 16fevral.

31.Turdıbaev Q. I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasında milliy epikalıq dástúrler hám qaharman obrazı//ÓzRIAQQB «Xabarshısı», 2009, №3.

32.Turdibaev Q. I.Yusupov poeziyasınıń folklorlıq derekleri haqqında//

«Ámiwdárya», 2009, №5-6.

33.Umurov H. Adabiyot nazariyasi. T., 2002.

34.Sharafiddinov O. Zamon, qalb, poeziya. Toshkent, 1962.

35.Yusupov I. Tańlawlı shıǵarmalarınıń e ki tomlıǵı. II tom. Nókis,

«Qaraqalpaqstan», 1992.

36.Yusupov I. Búlbil uyası. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1999.