MD hám PQJ / I.Yusupov poemalarında folklorlıq dástúrler (Máńgi bulaq hám Búlbil uyası shıǵarmaları mısalında)

… Kisilik jarıstırıp men kúshlimen dep, Planeta táǵdirin soqtaǵa tikken.

Biraq ta jaqsılıq hám adamzattıń

Ullı aqıl dialektikası jeńgen (219-220-bet).

Kórip otırǵanımız sıyaqlı, bul sózlerdiń barlıǵı shınlıq hám olardıń birewinen de taysalıw múmkin emesligin patsha da, onıń jawız sárkardası Ptolomey de anıq moyınlaydı. Patsha tariyx muzeyinde Aristotel– Erastudıń eskertkishine gúl qoyıp atırǵanlardı kórip: «Áziyz ustaz, Aristotel–Erastu, ulılıǵıńızǵa tán berdim búgin!» (221-bet)–deydi. Al, Ptolomey batır bolsa, «Urıstıń shańǵıtında júrip bilmeppiz, ómir degen qızıq nárse eken–ǵoy! Al, onıń ústine mına bir zaman. Adamǵa házik ǵoy, sonday abadan» (224-bet)–deydi.

Usı jerde jáne bir eskertip ótetuǵın nárse sol, ulıwma qıyalıy syujettiń barısı menen birge joqaprıdaǵı: «Kisilik jarıstırap, men kúshlimen dep, Planeta táǵdirin soqtaǵa tikken»,–degen qatarlardıń ózinde shayırlardıń folklorlıq kórkem dástúrlerge súyengenligi, syujetti qısqa qatarlarda (ótken, bolǵan waqıyalardı) ulǵaytıp, giperbolalıq súwretlew menen bergenligi anıq kórinip tur. Shıǵarmada bunday kórkemlew quralları menen berilgen qatarlar oǵada kóp hám shayırdıń basqa da dóretpelerinde keń orın alǵan.

Poemanıń sońǵı bólimlerinde patsha Onesiyanıń mıńınshı shawlıǵı Onesiya atlı ekinshi qız benen tanısadı. Ol Onesiyanı bir waqıtları húrmet e tkenligin bildirip patsha oǵan ashıq bolıp qaladı.

«Onesiya sulıwlıqtıń sholpanı, bul ushırasıw túsim be, ya ońım ba?» (222-bet).

Patsha

Júrek degen janıp baratır, ustaz! Jandı

órtemekte ashıqlıq otı…

…Men patsha emespen, áy dúnya saǵan!

Kisiligim patsha taxtın tárk etti Muxabbattıń gedayıman men endi!

Erastu

Siz gózzal insansız endi patshayım,

Qızıǵaman siz mingen ıshqı taxtına

…Íshqı–ol qúdiretli tolqınlı teńiz, Táwekel qayıgı júzer jelqomsız.

Qılısh penen jawlap alǵan taxtıńnan

Mıń mártebe zıyat muhabbet taxtı (225-bet).

Mine, ol usılayınsha Onesiya ekinshiniń de úlken húrmetine erisedi. Onesiya ekinshi onı óziniń úlken analarınıń birine húrmet kórsetkenligi, bálkim, Oks dáryasın Girkan teńizinen burıp Oksianaǵa qayta aǵızǵanlıǵı ushın, múmkin, júz jastaǵı qariyalardı tiriley ólim oypatlıǵına aparıp taslaw dátúrin biykarlaǵanı sebepli, yamasa ol óz qátelikleri menen kemshiliklerin moyınlaǵanlıǵı ushın súyip qaldı. Biraq, bul eski ásirdiń adamları zamanlas jańa dáwir 3300-jıllardıń adamları jatırkap qoyadı. Bul jatırqaw da poema–pesada ayırıqsha tásirli turde bir neshe qániygelerdiń, vrachlar psixiatorlardıń, yuristler menen akademiklerdiń úlken konsoliumı sıpatında ayırıqsha qızıqlı, qıyalıy túrde oydan tabılǵan sátli syujetlik detalları sheberlik penen ashılǵan. Bul jerde de Onesiya ekinshi patshanıń júdá jaqsı kórip súyetuǵınlıǵın bildiredi («Iseniw bılay tursın esitiń hamme, Men onı súyemen, ol gózzal insan!» (233-bet).

Onesiya-2

Ax, qanday súykimli sulıw adamsız, Men sizdi súyemen, áziyz patshayım!

Patsha

…Biz ekewimiz eki dáwir adamı, Qorıqpaysań ba jurttıń nasaǵınan sen…?

Onesiya-2

Nasaq sóz degen bir ızǵırıq samal,

Gúwlep esip–esip bir kúni tınar. Hámmesi biyhuwda. Waqıtsha olar. Shın kewilden súygen waqta adamlar, Jas joq,

ǵarrı joq, teppe–teń olar.

Biz ekewimiz sózge bolsaq ta qayım,

Men sizdi súyemen, ullı patshayım!... (229-bet).

Bizińshe bular insanıylıq tábiyǵıy jaratılıs, adam oyı, onıń aqıl parasat dúnyası menen psixologiyası jaǵınan qaraǵanda da shınlıqqa jaqın. Óytkeni, onda tap shayırdıń óziniń ómirbayanlıq yaaktlik detalları da anıq turǵanlıǵın jasırıp qalıw múmkin emes hám bul baska da kóplegen insanlardıń basında bar nárseler ekenligi de anıq. Sonlıqtan, usı orınlarda shayır ómirde bar nárselerdi qıyalıy fantastikalıq syujet baǵdarlarında kompoziciyalıq jaqtan sheberlik penen biriktirgenine tásiyin qalasan. Bulardı shayır doretpege pesa spektakl formasında tereń sińirip jibergen. Sonlıqtan, ol tamashagóyler hám oqıwshılarǵa da karata:

«Iskender patshanıń rolindegi, Adam jaqsı insan, ájayıp kisi» (232-bet), «Siz gózzal adamsız patshayım meniń, Bul ǵáletiy spektakl kem–kemnen, biziń

ómiririmizge sińip barmaqta…» (228-bet) bir neshe ret eskertip te otıradı. Biraq, bári bir olar arasında ayıralıq otı janadı. Patsha kosmolyot penen jat planetaǵa ketip, onı Onesiya ekinshi hám taǵı basqalar qıymaslıq penen uzatıp qaladı. Sondaǵı patshanıń aytqan mınaday tásirli sózleri de júdá sátli tabılǵan hám ol da shayırdıń ómirbayanı hám burınǵı lirikalıq qosıqları menen tıǵız baylanıslı ekenligi anıq sezilip tur. Bul poema – pesanıń ulıwmalıq súyeginde isletilgen qıyalıy syujetlerdiń realistlik sıpatların jáne de bekkemlep baradı. Qarańız:

Mine, esti máńgi ayralıq samalı, Gá pútkil dúnyaǵa húkimdar etip, Gá sheksiz qayǵıǵa griptar etip,

Táǵdir jezdesindey oynar biz benen…

Onesiya-2

Sen meniń kewlimniń ullı patshası, Nege sonsha sır tutasań ózińdi.

Ayt sen kimligińdi sonda adamlar

Jibermeydi seni jat planetaǵa… (235-bet).

Biraq, bári bir patsha óziniń basqa zamannıń adamı ekenligin aytıp, endigiden bılay kosmostaǵı boslıqta tozań yańlı kún keshiretuǵınlıǵın bildiredi.

(«Sebebi hár insan, tek óz zamanınıń perzenti ǵana…»).

Patsha

Dawılǵa aylandı ayralıq jeli,

Xosh bol, Onesiya, máńgi ármanım!

Onesiya-2

Meniń patshayım, arzıwlı yarım!

…Kosmosta tonasań, qamtı jaǵańdı,

…Ne degen qatal hám miyrimsiz insan, Biri –birin quwar planetadan!... (237-bet).

Mine, usılayınsha kosmosqa ushıw ushın kosmolyotqa start berilgende onıń dawısınan Shorshıp oyanıp ketedi. Syujettiń tap usınday orınlardıń shayırdıń tapqırlıq penen psixologiyalıq túrde dáliyllep súwretlewi úlken sheberlik bolıp esaplanadı. Sóytip «Máńgi suw» tógilip qaladı, patshayım»,–degen dawıslarǵa ol:

Joq, joq hesh ókinbeń tógilgen suwǵa,

Hesh bende ol suwdan ishpewi lazım.

Men tek sizler menen jasap ótemen,

Men súyemen sizdi zamanlaslarım! (238-bet), –deydi. Poema-pesanıń aqırındaǵı epilogta shayır Asqardıń «Ómir daraqtı» dep

atalǵan tas qashalǵan súwretti pitkerip, jip záńgiden saqal shashları aǵarıp túsip kiyatırǵanlıǵın beredi. Tas súwrette Onesiyanıń emsheginen dárya nurlı suw aǵılıp turǵan kórinisi sáwlelengen. Bul álbette, simvolikalıq sıpatka iye bolıp, putkil omirdiń ana hám suw menen

xalqımızdıń bay milliy folklorındaǵı turmıs shınlıǵın, insanlardıń oy ármanların qıyalıy fantastikalıq jol menen kórkem túrde túsiniw hám túsindiriw tiykarǵı negiz bolıp xızmet etedi. Xalıqtıń kórkem oyındaǵı usınday folklorlıq pikirlew shayır ushın tek syujet, bir tutas syujetlik kompoziciya dúziwdiń usılı ǵana bolıp qalmastan, al folklorlıq dástúrlerdegi bunnan basqa da bir neshe qásiyetler sol baslı syujetlik baǵdardı estetikalıq jaqtan bezewge de alıp kelgen. Shayır folklorlıq dástúrlerdegi bir neshe poetikalıq arsenallardı naq turmıslıq filosofiyalıq áhmiyeti basım problemalar, ádep–ikramlıq máseleler hám realistlik kórkem psixologiyalıq dáliyller menen bezep, bayıtıp isletken. Bul XX ásir kórkem sóz sheberiniń folklordı jańǵırtıwdaǵı úlken tabısı.

II bap I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasındaǵı parallel

obrazlar hám parallel syujetler folklorlıq hám jazba ádebiy dástúrlerdi

birlestiriwdiń usılı sıpatında

Ádebiy kórkem praktikaǵa anıq názer taslap qarasaq hár qanday kórkem sóz sheberleri de óz múmkinshiliklerinen kelip shıǵa otırıp ótkendegi kórkem dástúrlerimizdi, sonıń ishinde milliy folklorlıq úlgilerdi isletiwdiń, hár qıylı, kóp túrli usılların islep shıqqanlıǵın ańlaw

múmkin. Bul hár qanday qálem iyesiniń talant dárejesi menen ilimiy jetiskenliklerine baylanıslı ámelge asıp otırsa kerek. Usınday usıllardıń biri poeziyada, atap aytqanda poemalarda parallel syujetlik-kompoziciyalıq

ózinshellikler menen birge parellel obrazlardı isletiw bolıp tabıladı desek qátelespeymiz. Yaǵnıy anıǵıraq aytqanda, shıǵarmada bir tárepte folklorlıq tiptegi kóbirek yadtan, kórkem tvorshestvolıq qıyaldan tuwılǵan syujetler menen obrazlar tursa, al ekinshi tárepten haqıyqıy real ómirdegi obrazlar turadı hám ekewiniń toqımalıq salıstırması arqalı shayır yaki jazıwshı turmıs haqıyqatlıǵın ózinshe poetikalıq túrde oqıwshıǵa tásirli jetkerip súwretlewge erisedi. Bul qásiyetler

ózinshe intuciyalıq túsiniklerge iye yamasa ilimiy ádebiy sawatlılıqqa iye oqıwshılar qáwimi júdá tásirlenip, tolqınlanıp, gáde quwanıshlı, gáde muńlı psixologiyalıq qáwipler kútip alıp otıradı. Atap aytqanda, ájayıp talant iyesi I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasınıń poetikasımine, anıq tap usınday qásiyetlerge iye ekenligin kóriwimizge boladı. Talantlı jazıwshı G.Esmuratovanıń «Jiyren» povestiniń syujetlik-kompoziciyalıq ózgesheligi menen obrazlar sisteması usı taqılette qurılǵan. Ataqlı jazıwshı SH.Aytmatovtıń «Írazı bol, Gúlsarı at!» dóretpesinde de usınday haqıyqıy klassikalıq poetikalıq sıpattı ańlaw qıyın emes. Bul másele ilim menen ádebiy sınımızda usınday mazmunda aytılmasa da, biraq biz usı sıpattı basımlıǵına kózimiz jetedi. Al, ilimde bul baǵdardaǵı túsinikler olarda haywanatlar obrazın jasaw, simvolikalıq obrazlardı haqıyqıy realistlik adam, insan obrazları menen birge qatar qoyıp súwretlew degshen mazmundaǵı pikirler aytılıp kelmekte. Al, haqıyqatında da bul bizińshe jazıwshılar menen shayırlarımızdıń folklorlıq dástúrlerdi búgingi jazba ádebiy dástúrler hám házirgi

ómir shınlıǵı menen baylanıstırıwdıń bir usılı dep oylaymız.

II.1 Parallel obrazlar folklorlıq hám jazba ádebiy dástúrlerdi

birlestiriwdiń usılı sıpatında

Biz bul bólimde basqa shıǵarmalardı házirshe qoya turıp, I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasındaǵı parallel obrazlardıń folklorlıq hám jazba dástúrlerdi birlestiriwdiń usılı sıpatındaǵı kórinisine názer taslap ótsek.

Haqıyqatında shayırdıń atı atalǵan poemasınıń negizgi orayında ózinshe bioanatomiyalıq, ózinshe hawazǵa iye búlbil obrazı hám ónıń palapanı táǵdiri, onıń uyasınıń tábiyǵıy apattan bulıwı turadı. Shıǵarmanıń atı da usıǵan baylanıslı

«Búlbil uyası» dep atalǵan. Al, biraq onıń negizinde, simvoliko-metaforalıq obrazdıń astarında adam, insan táǵdirin ashıp beriw, adam balasınıń úyi, shańaraǵı menen jasaw ornı, sharayatınıń táǵdiri turadı. Sebebi, dóretpedegi ekinshi bir syujetlik baǵdarda búlbildiń dál ózi bolıp sayrap kete beretuǵın hám aqıllı, oǵada túsimpaz, Muskat degen iyti bar muǵállim jigittiń ómiri sáwlelendirilgen. Ol jańa

ǵana úylengen jas jigit waqtında ekinshi jerjúzlik urıs baslanıp ketip eki qabat jas kelinshegi awılda qaladı. Jigitten túrlishe námálim sebepler menen qaza boldı degen «qara qaǵaz» keledi. Kelinshek jesir qalıp kóp azaplar kóredi, tuwılǵan qız

ájesiniń úyinde qaladı. Kelinshek turmısqa shıǵıp, qızın boy jetkende jigittiń anası qaytıs bolǵanda alıp ketedi. Biraq, sońınan belgili bolǵanınday-aq, búlbil jigit qaytıs bolmaǵan eken, bári ol bulardı ushırastırmay-aq ólip ketedi. Tek onıń izinde, óz súyiklisine hám anasına baǵıshlaǵan qosıq qatarları qalǵan.

Al, baslı birinshi syujetlik baǵdarda bolsa, buzılǵan uyadaǵı palapannıń anası qattı suwıq, ısqırıq boranda palapanın qoltıǵı astına alıp ózi ólip ketedi. Bunı kórip shayır-lirik qaharman palapanǵa ayrıqshı ǵamxorlıq etip, oǵan awzınan suw tamızıp, qurt jutqızǵan lirik kóshirmelerin jazıp súwretleydi.

Mine, bul qısqasha syujetlik mazmunda aytıp otırǵanımızdıń mánisi shıǵarmanıń ulıwma juwmaǵında hár qanday tiri maqluq óz uyasınan yaki juptısınan ayrılsa úlken apatqa, tragediyaǵa ushıraydı yamasa nabıt boladı degen pikirdi obrazlı túrde keltirip shıǵarıp, onı pútkil

Kórip turmasam hesh kewlim kenshimes…

Usılay etip ol eń aldı menen óz anasın eske ala otırıp, endi balalıq waqtında sol awılda joldıń shetinde buzılıp atırǵan uyada bir belgisiz qus palapanın kórgenin hám oǵan ǵamxorlıq etkenlerin ayrıqsha shayırlıq terbenisler, úlken gumanistlik mehribanlıq sezimler menen jazadı:

Uyası buzılǵan shóbi shashılıp, Sheńgellikke kirdim tırnalıp áste. Sarı awzı topıraqqa basılıp, Jerde jatır qus balası náreste.

…Palapandı saldım óz uyasına… …Anası qayda eken? Nege kelmeydi?! Ya bayǵus qus izlep júrgen be eken? Atasın aytpay-aq qoyayıq meyli

«Ákeńniń jaqsısı-jezdey», degen… (191-bet).

Dıqqat awdarıp qarasaq tap usı jerde lirik qaharman yamasa shayırdıń óz anasın eslep bolıp: «Anası qayda eken, nege kelmeydi?» dep palapannıń anası haqqında pikir bildiriwiniń ózi ulıwma adamgershilikli insanıy pazıylet, ayrıqsha tereń oy bolıp esaplansa kerek. Sonıń menen birge usı qatarlarda «Ákeńnińjaqsısı jezdey»,-degen naqıldı keltiriwi de shayırdıń naqma-naq folklorlıq kórkem dástúrlerge qatnas jasaǵanlıǵın, oǵan júginetuǵınlıǵın anıq kórsetip tur. Sonday-aq shayır poemanıń belgili bir orınlarında:

Kún suwıq adamlar juqa kiyingen, Qoynınan kirgen jer shıǵar miyinen. Bayshubarǵa mingestirgen Barshındı, Alpamıstay bala kewlim súyingen (200-bet),

-dep kelinshekti atqa mingestirip qaytqanın jazǵanda ataqlı qaraqalpaq qaharmanlıq dástanın eriksiz yadqa alıp, sol qaharmanlarǵa ózlerin salıstırıp kórsetedi. Bunnan qala berse shıǵarmada búlbil bolıp sayrap kete beretuǵın talanqa iye soldat jigittiń frontta júrgende anası menen súygen frına

jazǵan qosıq qatarlarınıń barlıǵı derlik tolıǵı menen folklorlıq úlgide, awızeki xalıq qosıqlarınıń stilinde jazılǵan hám poemada usılayınsha berilgen. Demek, usılardıń barlıǵı sóz sheberiniń dóretpede folklorlıq kórkem dástúrlerge sanalı túrde (kóbinese), al bazı bir jaǵdayda óziniń erkinen de tısqarı tábiyǵıy psixologiyalıq túrde qatnas jasaǵanlıǵın ańlatıp turadı. Sonlıqtan da, syujetlik kompoziciyalıq baǵdardıń joqarıdaǵı naq folklorǵa tiyisli bólegin bılayınsha dawam ettirilgen.

…Tanıs soqpaq penen men sonnan berli, Sol uyadan xabar alıp turaman.

Bir barsam, qanatı shıǵıp palapan, Talpınıp ushıwǵa talwas etedi.

Bazda barǵanımda sol bir uyadan, Biytanıslaw bir qus ushıp ketedi.

Al, usı biytanıslaw qustıń bioanatomiyalıq sıpatın da shayır lirik qaharmannıń balalıq psixologiyasına baylanıslı bılaysha qızıqlı hám tábiyǵıy túrde sáwlelendirgeni úlken realistlik hám obyektivlik sıpatqa iye…

Shımshıq deyin desem, onnan ǵawıraq… Men kórgen quslarǵa qatnaslı emes.

Túri boztorǵayǵa megzes táwiraq,

Biraq, poshshabayday shotbaslı emes (192-bet).

Solay etip, endi folklorlıq syujetlik baǵdardı waqtında toqtatıp shayır ekinshi bólimde balalıq dáwirdegi, óz awılın hám adamlar táǵdirin yadqa túsirip súwretlewge ótedi:

Terekli el boldı biz ósken óńir Biraz erik, shabdal, baǵı bar edi.

Olar erte báhár ashkanda gúl, Tún boyı búlbiller sayrasar edi.

…Bala kewlim ańsap álle kimlerdi, Búlbil sestin tıńlar edim ıntıǵıp (192-bet).